Obrona skandynawska ebook

Spis treści

Objaśnienie symboli używanych w tekście

Wstęp

Wprowadzenie

1.e4 d5 2.e:d5

Rozdział 1 Kontynuacja 2.Sc3

Rozdział 2 Kontynuacja 2.Sf3

Rozdział 3 Kontynuacja 2.e5

Rozdział 4 Kontynuacja 2.d4

Rozdział 5 Kontynuacja 2.d3

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6

Rozdział 6 Gambit islandzki

Rozdział 7 Gambit skandynawski

Rozdział 8 Kontynuacja 3.d4

Rozdział 9 Kontynuacja 3.Gb5+

Rozdział 10 Kontynuacja 3.Sc3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5

Rozdział 11 Kontynuacja 3.d4

Rozdział 12 Kontynuacja 3.Sf3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3

Rozdział 13 Kontynuacja 3...Hd8

Rozdział 14 Kontynuacja 3...Hd6

Wariant 1 Kontynuacja 4.d4

Wariant 2 Kontynuacja 4.Sf3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5

Rozdział 15 Kontynuacja 4.Sf3

Rozdział 16 Kontynuacja 4.Gc4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6

Rozdział 17 Kontynuacja 5.Gc4

Wariant 1 Kontynuacja 5...c6

Wariant 2 Kontynuacja 5...Gg4

Wariant 3 Kontynuacja 5...Gf5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3

Rozdział 18 Kontynuacja 5...Sc6

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6

Rozdział 19 Kontynuacja 6.Se5

Wariant 1 Kontynuacja 6...Ge6!?

Wariant 2 Kontynuacja 7.Gd3

Wariant 3 Kontynuacja 7.Gd2

Wariant 4 Kontynuacja 7.Gf4

Wariant 5 Kontynuacja 7.g4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5

Rozdział 20 Kontynuacja 7.0–0

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6

Rozdział 21 Kontynuacja 8.Sd5

Rozdział 22 Kontynuacja 8.Se4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7

Rozdział 23 Kontynuacja 12.d5

Rozdział 24 Kontynuacja 12.Gd2

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5

Rozdział 25 Kontynuacja 12...Sd5

Rozdział 26 Kontynuacja 12...b5!?

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd5 14.Gd2 0–0–0 15.g4 Gg6 16.f4 h5 17.h3

Rozdział 27 Kontynuacja 17...Hb6

Rozdział 28 Kontynuacja 17...h:g4!?

Rozdział 29 Przykładowe partie 1–43

Partia 1 Langheld – Klapp, korespondencyjna 2007

Partia 2 Peschen – Quinones Borda, korespondencyjna 2013

Partia 3 Miezis – Kveinys, Bad Godesberg 1995

Partia 4 Kosmo – Smerdon, Goa 2002

Partia 5 Brunner – Manor, Berno 1990

Partia 6 Kobalija – Galego, Ochryda 2001

Partia 7 Fette – Wesseln, Liga niemiecka 1993

Partia 8 Huebner – Luther, Saarbruecken 2002

Partia 9 Chandler – Adams, Hastings 1990

Partia 10 Micic – Gipslis, Dortmund 1997

Partia 11 Sowray – Buckley, Coulsdon 2005

Partia 12 Vaibhav – Carlsen, PRO League Group Stage 2018

>Partia 13 Girya – A. Muzyczuk, Moskwa 2008

Partia 14 De Firmian – Granda Zuniga, Amsterdam 1996

Partia 15 Caruana – Carlsen, Tromsoe 2014

Partia 16 Iwańczuk – Karpow, Cap d’Agde 2013

Partia 17 Visser – Konikowski, Niemcy 2003

Partia 18 Kudrin – Stopa, Ljubljana 2008

Partia 19 Zelcic – Kurajica, Solin 2002

Partia 20 Boehnisch – Jirovsky, Niemcy 2002

Partia 21 Caruana – Strikovic, Lorca 2005

Partia 22 Al-Modiahki – Tiviakov, Amsterdam 2006

Partia 23 Mickiewicz – Malaniuk, Kraków 2006

Partia 24 Helvensteijn – Iordachescu, Naujac 2002

Partia 25 Duras – Mieses, Karlsbad 1907

Partia 26 Ramirez Maillo – Almeida Sanchez, Las Palmas 2014

Partia 27 Nicolai – Nabuurs, Venlo 2008

Partia 28 Dominguez – Munoz Monroy, Ibague 2013

Partia 29 Adams – Radżabow, Praga 2002

Partia 30 Shanava – Sulskis, Batumi 2002

Partia 31 Lanka – Reprincew, Debreczyn 1989

Partia 32 Glek – C. Hansen, Kopenhaga 1995

Partia 33 Kasparow – Anand, Nowy Jork 1995

Partia 34 Friedman – Nakamura, East Parsippany 2005

Partia 35 Cladouras – Wahls, Berno 1994

Partia 36 Vatter – Lau, Niemcy 1998

Partia 37 Hoogendoorn – Frost, korespondencyjna 2001

Partia 38 Soumya – Gorbatow, Moskwa 2018

Partia 39 Fercec – Nisipeanu, Nova Gorica 2003

Partia 40 M. Schuster – Lau, Willingen 1999

Partia 41 Thoma – Hayward, korespondencyjna 2001

Partia 42 Lutzenberger – Vodep, korespondencyjna 1998

Partia 43 Jabłoński – Konikowski, korespondencyjna 2010

Indeks nazwisk

Literatura

Objaśnienie symboli używanych w tekście

! sil­ne po­su­nię­cie

!! bar­dzo sil­ne po­su­nię­cie

? sła­be po­su­nię­cie

?? bar­dzo sła­be po­su­nię­cie

!? po­su­nię­cie za­słu­gu­ją­ce na uwa­gę

?! po­su­nię­cie o wąt­pli­wej war­to­ści

+- bia­łe mają de­cy­du­ją­cą prze­wa­gę

-+ czar­ne mają de­cy­du­ją­cą prze­wa­gę

: bi­cie

+ szach

# mat

Wstęp

Jak po­wi­nien tre­no­wać po­cząt­ku­ją­cy sza­chi­sta, któ­ry po­znał za­sa­dy kró­lew­skiej gry, ale już na po­cząt­ku swych par­tii wpa­da w kło­po­ty, co prze­waż­nie koń­czy się prze­gra­niem par­tii? To py­ta­nie za­da­wa­no bar­dzo czę­sto w cza­sie mo­jej wie­lo­let­niej pra­cy tre­ner­skiej. Zwra­ca­łem wte­dy uwa­gę na isto­tę fazy de­biu­to­wej. Bez po­praw­nej gry w po­cząt­ko­wym sta­dium par­tii nie moż­na ocze­ki­wać zwy­cięstw w in­dy­wi­du­al­nych po­je­dyn­kach, nie mó­wiąc już o suk­ce­sach tur­nie­jo­wych. Ra­dzi­łem wte­dy szyb­kie przy­go­to­wa­nie re­per­tu­aru de­biu­to­we­go, oczy­wi­ście naj­le­piej z po­mo­cą do­świad­czo­ne­go szko­le­niow­ca. To po­win­no uła­twić roz­po­czę­cie roz­gry­wek z prak­tycz­ny­mi szan­sa­mi na od­no­sze­nie pierw­szych suk­ce­sów.

Na­tych­miast po­ja­wiał się jed­nak dy­le­mat: za­tem co grać? Współ­cze­sna teo­ria de­biu­tów sza­cho­wych jest bar­dzo ob­szer­na oraz nie­zwy­kle skom­pli­ko­wa­na. Dla­te­go nie każ­dy ma czas i ocho­tę na stu­dio­wa­nie gru­bych to­mów mo­no­gra­fii teo­re­tycz­nych. Z tego wzglę­du pro­po­no­wa­łem gra­ją­cym bia­łym ko­lo­rem uni­wer­sal­ne otwar­cie „Atak kró­lew­sko-in­dyj­ski”. Książ­ka na ten te­mat uka­za­ła się w 2017 roku w Wy­daw­nic­twie RM. Na­tu­ral­nie pa­da­ły py­ta­nia: „Ja­kie otwar­cia czar­nym ko­lo­rem sto­so­wać prze­ciw­ko naj­po­pu­lar­niej­sze­mu ru­cho­wi 1.e2-e4!?” Obro­ny sy­cy­lij­ska, fran­cu­ska i inne są bar­dzo sze­ro­ko roz­pra­co­wa­ne i zro­zu­mie­nie ich po­zy­cyj­nych pro­ble­mów w krót­kim cza­sie jest prak­tycz­nie nie­moż­li­we.

W tym przy­pad­ku po­le­ca­łem za­tem po 1.e4

od­po­wiedź 1...d5! Cen­tral­ne po­su­nię­cie pion­kiem pro­wa­dzi do cie­ka­wej gry z sze­ro­kim spek­trum mo­ty­wów stra­te­gicz­no-tak­tycz­nych oraz świet­ny­mi kontr­szan­sa­mi czar­nych.

Idea ta cha­rak­te­ry­zu­je obro­nę skan­dy­naw­ską, któ­ra jest te­ma­tem tej książ­ki!

Pierw­szą wzmian­kę o otwar­ciu po ru­chach 1.e4 d5! moż­na zna­leźć już w słyn­nym pod­ręcz­ni­ku hisz­pań­skie­go mi­strza i teo­re­ty­ka Ju­ana Ra­mi­re­za de Lu­ce­na z 1497 roku.

Jed­nak­że do­pie­ro póź­niej­sze ba­da­nia oraz ana­li­zy prze­pro­wa­dzo­ne przez ro­syj­skie­go mi­strza Car­la Frie­dri­cha von Jäni­scha (1813-1872), a tak­że an­giel­skie­go mi­strza Ho­war­da Staun­to­na (1810-1874) wzbu­dzi­ły więk­sze za­in­te­re­so­wa­nie de­biu­tem i sze­ro­kie uzna­nie wśród zwo­len­ni­ków kró­lew­skiej gry. W me­czu wy­so­kiej ran­gi w 1858 roku po­mię­dzy Ame­ry­ka­ni­nem Pau­lem Mor­phym (1837-1884) oraz mi­strzem sza­cho­wym z Wro­cła­wia Adol­fem An­ders­se­nem (1818-1879) po­su­nię­cie 1...d5! za­sto­so­wa­no dwu­krot­nie. Wte­dy otwar­cie na­zy­wa­no „Pio­nek het­mań­ski prze­ciw­ko pion­ko­wi kró­lew­skie­mu”.

Swo­ją obec­ną na­zwę idea ta za­wdzię­cza ana­li­zom oraz pu­bli­ka­cjom szwedz­kich sza­chi­stów, bra­ci Lu­dvi­ga (1878-1939) i Gu­sta­va (1880-1968) Col­lij­nów, któ­rzy pod­ję­li pró­bę zre­ha­bi­li­to­wa­nia obro­ny, cie­szą­cej się złą re­pu­ta­cją z uwa­gi na stra­tę przez czar­ne tem­pa po dal­szych ru­chach 2.e:d5 2...H:d5 3.Sc3 itd.

Szcze­gól­nie przy­czy­nił się do po­pu­la­ry­za­cji po­su­nię­cia 1...d5! Ja­cqu­es Mie­ses (1865-1954). Nie­miec­ki mistrz sto­so­wał je kon­se­kwent­nie nie tyl­ko w wie­lu tur­nie­jo­wych po­je­dyn­kach, lecz tak­że pod­su­mo­wał swo­je do­świad­cze­nia w mo­no­gra­fii de­biu­to­wej pt. „Obro­na skan­dy­naw­ska”, któ­ra uka­za­ła się w Ber­li­nie w 1918 roku.

Od tego cza­su obro­na prze­szła wie­le wzlo­tów i upad­ków. Z uwa­gi na bo­gac­two mo­ty­wów tak­tycz­nych oraz stra­te­gicz­nych cie­szy się na­dal po­pu­lar­no­ścią w krę­gach ama­to­rów oraz za­wod­ni­ków klu­bo­wych. Zna­la­zła tak­że swo­je miej­sce w re­per­tu­arze de­biu­to­wym sil­nych ar­cy­mi­strzów, m.in. ak­tu­al­ne­go mi­strza świa­ta Ma­gnu­sa Carl­se­na z Nor­we­gii.

Książ­ka ta nie jest pra­cą na­uko­wą z wy­ma­ga­ny­mi szcze­gó­ło­wy­mi tek­sta­mi, wa­rian­ta­mi i głę­bo­ki­mi ana­li­za­mi. Jej ce­lem jest do­star­cze­nie nie­zbęd­nych in­for­ma­cji na ten te­mat, ale w ilo­ści wy­star­cza­ją­cej do tego, aby Czy­tel­nik mógł szyb­ko za­po­znać się z istot­ny­mi ide­ami otwar­cia i za­sto­so­wać je w prak­ty­ce. Książ­ka jest za­tem skie­ro­wa­na do sym­pa­ty­ków kró­lew­skiej gry, któ­rzy mają w pla­nie włą­cze­nie obro­ny skan­dy­naw­skiej czar­nym ko­lo­rem po raz pierw­szy do swe­go pro­gra­mu gry lub już ją gra­ją, ale chcą po­głę­bić swo­ją wie­dzę w tej kwe­stii.

W przed­ło­żo­nym opra­co­wa­niu sta­ra­łem się moż­li­wie obiek­tyw­nie omó­wić pro­ble­ma­ty­kę otwar­cia dla obu stron. Oczy­wi­ście nie moż­na cał­ko­wi­cie wy­klu­czyć ewen­tu­al­nych po­my­łek. Z tego wzglę­du Czy­tel­nik po­wi­nien po­dejść bar­dzo kry­tycz­nie do za­war­tych ana­liz oraz ocen po­szcze­gól­nych po­zy­cji. Dla­te­go po­le­cam sta­ran­ną pra­cę z za­war­tym ma­te­ria­łem, aby unik­nąć ewen­tu­al­nych nie­spo­dzia­nek ze stro­ny prze­ciw­ni­ka w cza­sie par­tii.

Moja pro­po­zy­cja pra­cy z ma­te­ria­łem za­war­tym w książ­ce jest na­stę­pu­ją­ca:

1. Za­po­znać się naj­pierw z po­szcze­gól­ny­mi wa­rian­ta­mi i przed­sta­wio­ny­mi pla­na­mi gry obu stron. Istot­ne jest do­kład­ne prze­ana­li­zo­wa­nie wszyst­kich 43 przy­kła­do­wych par­tii, gdyż po­mo­że to w jesz­cze lep­szym zro­zu­mie­niu niu­an­sów otwar­cia. Zwra­cam też uwa­gę na moż­li­wość prze­sta­wie­nia po­su­nięć, gdyż dość czę­sto do tych sa­mych po­zy­cji wio­dą róż­ne dro­gi.

2. Wska­za­na jest wni­kli­wa ana­li­za po­szcze­gól­nych gier i na­stęp­nie wy­szu­ka­nie wła­snych idei.

3. Za­le­ca się ogra­nie po­zna­nych wa­rian­tów naj­pierw w lek­kich (to­wa­rzy­skich) par­tiach oraz w bły­ska­wicz­nych lub mało istot­nych tur­nie­jach.

4. Do­pie­ro po zdo­by­ciu pew­nych prak­tycz­nych do­świad­czeń moż­na włą­czyć to otwar­cie do wła­snej gry tur­nie­jo­wej. Nie po­le­ca się wy­pró­bo­wa­nia go w waż­nych za­wo­dach bez uprzed­nich czyn­no­ści przy­go­to­waw­czych.

A te­raz ży­czę Czy­tel­ni­ko­wi wie­le przy­jem­no­ści w trak­cie stu­dio­wa­nia mo­jej książ­ki i mam na­dzie­ję, że za­war­ty w niej ma­te­riał ana­li­tycz­no-in­for­ma­cyj­ny po­mo­że w przy­go­to­wa­niu prak­tycz­ne­go re­per­tu­aru de­biu­to­we­go prze­ciw­ko ru­cho­wi 1.e4!

Po­wo­dze­nia!

Wprowadzenie

1.e4 d5

Od tego mo­men­tu roz­po­czy­na się na­sza przy­go­da z obro­ną skan­dy­naw­ską.

2.e:d5

Pryn­cy­pial­na re­ak­cja, któ­rą spo­ty­ka się naj­czę­ściej w prak­ty­ce tur­nie­jo­wej. Inne moż­li­wo­ści:

I.2.Sc3 patrz roz­dział 1.

II.2.Sf3 patrz roz­dział 2.

III.2.e5 patrz roz­dział3.

IV.2.d4 patrz roz­dział 4.

V.2.d3 patrz roz­dział 5.

VI.2.f3 d:e4 3.f:e4 e5 4.Sf3 (4.Sc3 Gc5 5.Sf3 Sc6 6.b3 Gg4 7.Ge2 Sf6 8.Gb2 0–0 czar­ne mają prze­wa­gę, Sa­lo­ustrou-Bal­las, Ano­gia 2017) 4...Gc5 (Moż­li­wy jest tak­że plan 4...Gg4 5.Gc4 Sc6 6.d3 Gc5 7.Sc3 Hd7 na­stęp­nie z dłu­gą ro­sza­dą.) 5.Gc4 Sf6 6.He2 0–0 7.c3 Gg4 8.d3 c6 9.a4 a5 10.Sbd2 Sbd7 11.h3 Ge6 (Na uwa­gę za­słu­gu­je 11...G:f3!? 12.H:f3 Wb8 z ideą b7–b5!) 12.g4 Ga7 13.G:e6 f:e6 14.Sc4 Hc7 15.Ge3 b5 16.Scd2 Sc5 17.G:c5 G:c5 18.Hh2 Sd7 19.h4 Wf4 z prze­wa­gą czar­nych, Blat­ny-The­issl Po­kor­na, Au­stria 2015.

VII.2.Gd3 d:e4 3.G:e4 Sf6 4.Gf3 e5 5.d3 c6 (W grę wcho­dzi 5...Gc5!?) 6.Sd2 Ge6 7.Se2 Ge7 8.b3 Sbd7 9.0–0 0–0 10.Gb2 Hc7 i czar­ne mają do­bre per­spek­ty­wy, np. moż­na po a7–a5–a4 zor­ga­ni­zo­wać ak­tyw­ną ak­cję na skrzy­dle het­mań­skim.

2...H:d5

To pro­wa­dzi do głów­ne­go wa­rian­tu. Het­man wcho­dzi szyb­ko do ak­cji, co jest wła­ści­wie za­prze­cze­niem ogól­nych za­sad w sza­chach, któ­re za­le­ca­ją włą­cze­nie naj­sil­niej­szej fi­gu­ry do dzia­ła­nia do­pie­ro w póź­niej­szym sta­dium gry. Jed­nak­że obro­na skan­dy­naw­ska wy­klu­cza do­gma­tycz­ne trak­to­wa­nie fazy de­biu­to­wej. Tu­taj na­stę­pu­je za­tem szyb­ka ak­ty­wi­za­cja het­ma­na, aby w ten spo­sób już na po­cząt­ku par­tii wkro­czył do gry i wziął udział w bez­po­śred­nim ata­ku na nie­przy­ja­ciel­skie­go kró­la.

W tej po­zy­cji czar­ne mogą wy­brać al­ter­na­ty­wę 2...Sf6 z za­mia­rem bi­cia pion­ka d5 skocz­kiem. Po­wsta­ją­ce tu­taj sy­tu­acje mają zu­peł­nie inne ce­chy wal­ki, niż to na­stę­pu­je po 2...H:d5 2.Sc3 itd.

Te­raz bia­łe mogą po 3.c4 wzmoc­nić obro­nę punk­tu d5. Czar­ne mają w tym przy­pad­ku do wy­bo­ru dwie in­te­re­su­ją­ce kon­ty­nu­acje: 3...e6 (gam­bit is­landz­ki: patrz roz­dział 6) oraz 3...c6 (gam­bit skan­dy­naw­ski: patrz roz­dział 7), któ­re pro­wa­dzą do du­żych po­wi­kłań. Moż­na tego unik­nąć wy­bo­rem spo­koj­niej­szych ru­chów: 3.d4 (patrz roz­dział 8) lub 3.Gb5+ (patrz roz­dział 9). Bia­łe dys­po­nu­ją jesz­cze jed­ną moż­li­wo­ścią 3.Sc3, któ­rą przed­sta­wi­łem w roz­dzia­le 10. Rzad­ko spo­ty­ka się w prak­ty­ce 3.b3. Po dal­szym 3...S:d5 4.Gb2 Sc6 5.d4 Gf5 6.a3 e6 7.c4 Sf6 8.Sf3 Hd6 czar­ne mogą wy­ko­nać dłu­gą ro­sza­dę z ostrą grą.

3.Sc3

Lo­gicz­na kon­ty­nu­acja zmu­sza­ją­ca nie­przy­ja­ciel­ske­igo het­ma­na do na­tych­mia­sto­we­go od­wro­tu. Spo­ty­ka się też:

I.3.d4 patrz roz­dział 11.

II.3.Sf3 patrz roz­dział 12.

III.3.Hf3 Sf6 (Rów­nież po 3...c6 4.Sc3 H:f3 5.S:f3 Gf5 6.d3 Sf6 7.Gf4 Sbd7 8.h3 h6 9.0–0–0 0–0–0 z pla­nem e7–e6 oraz Gf8–e7 czar­ne mogą mieć na­dzie­ję na rów­ną grę.) 4.H:d5 S:d5 5.d4 Sb4 (Na uwa­gę za­słu­gu­je też 5...Sc6!? 6.c3 e5 7.d:e5 S:e5 i czar­ne mają już w grze dwa skocz­ki.) 6.Sa3 Gf5 7.Gf4 c6 (Cie­ka­we jest 7...S8c6!? 8.c3 Sd5 9.Gg3 e5 10.G:e5 S:e5 11.d:e5 G:a3 12.b:a3 S:c3 z ko­rzyst­niej­szą po­zy­cją czar­nych: prze­wa­ga w roz­wo­ju oraz lep­sza struk­tu­ra pion­ko­wa.) 8.Kd2 Sd7 9.c3 Sd5 z do­brą po­zy­cją czar­nych.

IV.3.c4 Hd8 (Moż­li­we jest tak­że 3...He4+ 4.He2 H:e2+ 5.S:e2 Sc6 lub 3...Ha5 4.Sc3 Sc6 5.d4 Gf5 w obu przy­pad­kach z do­brą grą czar­nych.) 4.d4 Sf6 5.Ge2 (Po 5.Sf3 e6 6.Sc3 Ge7 7.Gd3 0–0 8.0–0 b6 9.He2 Gb7 10.Gf4 a6 11.Wad1 Sbd7 obie stro­ny mają jed­na­ko­we szan­se.) 5...c6 6.Sc3 Gf5 7.Sf3 e6 8.Gg5Ge7 9.Hb3 Hb6 10.0–0 h6 11.H:b6 a:b6 12.Gf4 Sbd7 z obu­stron­ny­mi per­spek­ty­wa­mi.

V.3.h3 Sf6 4.Sc3 Ha5 5.Sf3 (5.Gc4 c6 6.Sf3 Gf5 7.0–0 e6 8.d4 Gb4 9.Gd2 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 i te­raz czar­ne mogą wy­brać po­mię­dzy krót­ką i dłu­ga ro­sza­dą z do­bry­mi szan­sa­mi.) 5...c6 6.d4 Gf5 7.Gd3 G:d3 8.H:d3 e6 9.Gf4 Sbd7 10.0–0 Ge7 11.a3 0–0 i czar­ne mają pro­ble­my de­biu­to­we za sobą.

3...Ha5

Naj­po­pu­lar­niej­sza od­po­wiedź, gdyż z tej po­zy­cji het­man może być prze­rzu­co­ny do ak­cji w róż­nych kie­run­kach. Moż­na wy­brać jesz­cze dwie dro­gi, któ­re spo­ty­ka się czę­sto w prak­ty­ce tur­nie­jo­wej:

I.3...Hd8 patrz roz­dział 13.

II.3...Hd6 patrz roz­dział 14 oraz dwa wa­rian­ty w tym roz­dzia­le.

4.d4

Tak gra się naj­czę­ściej: pio­nek zaj­mu­je cen­tral­ną po­zy­cję i otwie­ra dro­gę swe­mu goń­co­wi. Bia­łe mają tak­że do dys­po­zy­cji inne ru­chy:

I.4.Sf3 patrz roz­dział 15.

II.4.Gc4 patrz roz­dział 16.

III.4.g3 Sf6 5.Gg2

A)5...g6!? (Plan z fian­chet­tem goń­ca po dia­go­na­li a1–h8 zy­sku­je co­raz wię­cej zwo­len­ni­ków.) 6.Sge2 (6.Sf3 Gg7 7.0–0 0–0 8.We1 Sc6 9.h3 e5 10.d3 We8 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 6...Gg7 7.0–0 0–0 8.d3 c5 9.Gd2 Sc6 10.Se4 Hb6 11.S:f6+ G:f6 12.Wb1 Hc7 13.Sc3 Gg7 14.Ge3 Sd4 z obu­stron­ny­mi szan­sa­mi. Czar­ne mogą roz­wi­nąć goń­ca na f5 lub, po Wa8–b8 i b7–b6 na b7, Do­le­zal-Ri­car­di, Ar­gen­ty­na 1999.

B)5...c6 6.Sf3 [6.h3 Gf5 7.Sge2 e6 8.0–0 Sbd7= lub 6.Sge2 e5 (Moż­na też grać 2...g6 3.0–0 Gg7 itd.) 7.d3Gd6 8.h3 Sbd7 9.0–0 Hc7 10.f4 e:f4 11.G:f4 0–0 12.Kh2 G:f4 13.S:f4 Se5 14.Hd2 Gd7 15.a4 a5 16.Wae1 Wae8 17.b3 Sg6 i czar­ne mogą być za­do­wo­lo­ne ze swej po­zy­cji, Jo­ba­va-La­znic­ka, Brest 2018.] 6...Gf5 7.0–0 e6 8.d3 Ge7 9.h3 h6 (Aby po Sf3–h4 za­cho­wać goń­ca.) 10.He2 Sbd7 11.a3 (Po 11.Gd2 Hb6 12.Wab1 a5! czar­ne mają za­do­wa­la­ją­cą po­zy­cję.) 11...0–0 12.Se4 Gh7 13.b4 Hc7 14.S:f6+ G:f6 15.Wb1 Wfe8 (Na uwa­gę za­słu­gu­je 15...a5!? 16.b5 c:b5 17.W:b5 Wac8 18.Se1 b6 z do­brą grą czar­nych.) 16.Gd2 e5 17.Wfe1 Wad8 i czar­ne po­win­ny przy­go­to­wać ma­newr f7-f5, np. Gf6–e7–d6 lub na­wet g7–g5, Gf6–g7 itd. Czar­ne w tym wa­rian­cie nie mają złych kart.

IV.4.b4 (Gam­bit Mie­se­sa: bia­łe za pion­ka uzy­sku­ją prze­wa­gę roz­wo­jo­wą z do­bry­mi per­spek­ty­wa­mi na uzy­ska­nie ini­cja­ty­wy. Dla­te­go czar­ne mu­szą grać nie­zwy­kle do­kład­nie.) 4...H:b4 5.Wb1 Hd6

A)6.d4 Sf6 7.Sf3 c6 (Plan po 7...a6!? 8.g3 b6 9.Gg2 Gb7 10.0–0 e6 jest rów­nież god­ny za­sto­so­wa­nia.) 8.Gd3 e6 9.0–0 Ge7 (9...Hc7 10.Wb3 Sbd7 11.We1 Ge7 12.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd7 14.Gf4 Sc5 15.Wb1 Gd7 16.Se4 S:e4 17.W:e4 c5 18.He2 Gc6 19.We3 g5 20.Gg3 h5 21.h3 0–0–0 czar­ne mają prze­wa­gę, Zy­bu­ra-Ale­xa­kis, Ka­te­ri­ni 2014) 10.He2 Sbd7 11.Gg5 0–0 i czar­ne za­cho­wu­ją prze­wa­gę pion­ka.

B)6.Wb3 c6 7.d4 Sf6 8.Sf3 Hc7 9.Se5 Ge6 10.Wb1 Sbd7 11.Sd3 Sd5 i bia­łe nie uzy­ska­ły re­kom­pen­sa­ty za pion­ka, Jo­nas­son-Karls­son, Rey­kja­vik 2018.

C)6.Sf3 Sf6 7.d4 a6 (Z ja­snym ce­lem nie­do­pusz­cze­nia do ma­new­ru Sc3–b5 z jed­no­cze­snym przy­go­to­wa­niem b7–b5.) 8.Gc4 (Po 8.Gd3 moż­na wy­brać po­mię­dzy 8...c5 lub 8...g6 itd.) 8...e6 9.0–0 Ge7 10.We1 0–0 (Oczy­wi­ście moż­li­we jest 10...b5 11.Gb3 Gb7 itd.) 11.Se4 S:e4 12.W:e4 b5 13.Gd3 Gb7 14.We3 Sd7 15.Ga3 c5 16.d:c5 S:c5 17.Sg5 h6 18.Wh3 Hd5 19.Sf3 S:d3 20.G:e7 Sf4 21.Wh4 H:d1+ 22.W:d1 G:f3 23.g:f3 Sg6 24.G:f8 S:h4 z wy­gra­ną czar­nych, Berg-Kle­ri­des, Klak­svik 2018.

V.4.f4 (Z ideą uzy­ska­nia więk­szej prze­strze­ni do dzia­ła­nia na skrzy­dle kró­lew­skim.) 4...Sf6 5.Sf3

A)5...Gg4 6.h3 (6.Ge2 e6 7.0–0 Gd6 8.d3 c6 9.Se5 G:e2 10.H:e2 0–0 11.Sc4 Gc5+ 12.Ge3 G:e3+ 13.H:e3 Hc7 14.Se5 Sbd7=, Bau­mer-Schwarz­mann, Schney 2008) 6...G:f3 7.H:f3 c6 8.Gc4 Sbd7 9.d3 e6 10.Gd2 Hc7 11.0–0 0–0–0 i róż­no­stron­ne ro­sza­dy gwa­ran­tu­ją ostrą grę.

B)5...c6 6.h3 h5 7.Gc4 Gf5 8.Se5 e6 9.d3 Sbd7 10.S:d7 (10.Ge3? S:e5 11.f:e5 H:e5 czar­ne mają prze­wa­gę, Gol-An­drej­czuk, Ka­to­wi­ce 2018) 10...S:d711.0–0 0–0–0 (11...b5 12.Gb3 Hb6+ 13.Kh1 Gc5 14.a4 a5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 12.He2 Ge7 13.a3 Wdg8 z za­mia­rem g7–g5 i ostrą po­zy­cją.

VI.4.Wb1 (Bia­łe mają w pla­nie b2–b4 bez ofia­ry pion­ka, jak to ma miej­sce w gam­bi­cie Mie­se­sa,)

4...Sc6 (Ruch skocz­kiem utrud­nia marsz pion­kiem b, do któ­re­go może dojść po 4...c6 5.b4 itd.)

A)5.Sf3 Sf6 6.Gb5 Gg4 (6...Gd7 7.a3 a6 8.b4 Hb6 9.Ge2 e5 10.d3 Gd6 11.Gg5 Ge6 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 7.b4 Hb6 8.h3 G:f3 9.H:f3 0–0–0 10.G:c6 H:c6 11.H:c6 b:c6 12.d3 Sd5 13.Se4 e5 14.a3 a6 15.Gb2 f6 16.0–0 Ge7 17.Wfe1 Whe8 18.d4 e:d4 19.G:d4 Gf8 z mniej wię­cej rów­ny­mi szan­sa­mi, Char­bon­ne­au-Hun­ga­ski, ko­re­spon­den­cyj­na 2010.

B)5.Gb5 Sf6 6.b4 Hb6 7.d4 (Na więk­szą uwa­gę za­słu­gu­je 7.Sge2!? z na­stęp­nym 0–0 itd.) 7...Gg4 8.f3 (8.Hd3 0–0–0!) 8...Gf5 9.g4 (Ko­rzyst­ne dla czar­nych jest 9.Sge2 0–0–0 10.G:c6 H:c6 11.b5 Hc4 12.Gd2 e5! itd.) 9...Gg6 10.Ge3 (10.d5 0–0–0 czar­ne mają prze­wa­gę) 10...0–0–0 11.Sge2 e5! i czar­ne prze­ję­ły ini­cja­ty­wę, Ga­le­go-Her­nan­do Ro­dri­go, Dos Her­ma­nas 2002.

4...Sf6

Ela­stycz­na kon­ty­nu­acja. Czar­ne wpro­wa­dza­ją do gry swe­go kró­lew­skie­go skocz­ka i nie od­kry­wa­ją jesz­cze swych kart. Czę­sto spo­ty­ka się naj­pierw 4...c6, co może z prze­sta­wie­niem po­su­nięć pro­wa­dzić do głów­ne­go wa­rian­tu. Jed­nak­że ruch ten wy­klu­cza ma­newr Sb8–c6, któ­ry jest sil­ną al­ter­na­ty­wą. Za­tem po­le­ca się naj­pierw roz­wój Sg8–f6, aby w ten spo­sób za­cho­wać wię­cej moż­li­wo­ści wy­bo­ru pla­nów wal­ki. Na­to­miast nie moż­na po­le­cić 4...e5, po­nie­waż po sil­nej od­po­wie­dzi 5.Sf3! czar­ne wpa­da­ją w po­waż­ne pro­ble­my, np.

A)5...Gb4 6.Gd2 e:d4 7.He2+ Se7 8.S:d4 0–0 9.a3 Gd6 (9...Sbc6 10.Sb3 Hf5 11.a:b4 H:c2 12.Hd1+–) 10.Sdb5 Hb6 11.0–0–0 Ge6 12.Gg5 Sg6 13.S:d6 c:d6 14.h4 Sc6 15.Ge3 Ha5 16.h5 Sge5 17.Wh4 d5 18.h6 g6 19.f4 Sc4 20.f5! S:e3 21.H:e3 G:f5 22.S:d5 Wad8 23.b4 Ha4 24.Hc3 z wy­gra­ną bia­łych, Tal-Sku­ja, ZSRR 1958.

B)5...Gg4 6.h3! G:f3 (Lub 6...e:d4 7.H:d4 G:f3 8.He3+ Ge7 9.H:f3 c6 10.Gc4 Sf6 11.0–0 0–0 12.We1 i bia­łe z parą goń­ców mają lep­sze per­spek­ty­wy, Schu­mi-Ba­bar, Do­rt­mund 1992.) 7.H:f3 Sd7 (7...Gb4 8.H:b7 G:c3+ 9.Kd1! bia­łe mają prze­wa­gę) 8.Gd2 Gb4 9.0–0–0 Sgf6 10.d:e5 S:e5 11.Gb5+ H:b5 12.S:b5 G:d2+ 13.W:d2 S:f3 14.S:c7+ Kf8 15.g:f3 Wc8 16.We1 z prze­wa­gą bia­łych, Blaz­ko­va-Stan­ko­va, Re­pu­bli­ka Cze­ska 1996.

5.Sf3

Sko­czek wcho­dzi do boju i w pla­nie jest opa­no­wa­nie cen­tral­nej pla­ców­ki na e5. Bia­łe mają jesz­cze do dys­po­zy­cji roz­wój skocz­ka z g1 na e2, co na­stą­pi po uprzed­nim wy­pro­wa­dze­niu do gry goń­ca na c4. Te ideę roz­pa­tru­ję w roz­dzia­le 17 i trzy wa­rian­ty w tym roz­dzia­le. Pro­po­nu­ję jesz­cze krót­ki rzut oka na inne kon­ty­nu­acje:

I.5.Gd3

A)5...Sc6 6.Sge2 (Po 6.Sf3 po­le­ca się 6...Gg4 np. 7.h3 Gh5 8.g4 Gg6 9.Gd2 G:d3 10.c:d3 e6 11.Hb3 Hb6 12.H:b6 a:b6 13.Sb5 Sd5 i czar­ne – z uwa­gi na sła­be pion­ki prze­ciw­ni­ka na d3 i d4 – mają małą prze­wa­gę po­zy­cyj­ną, Zleb­cik-Lys, Va­las­ska By­stri­ce 2014.) 6...Gg4 7.f3 Gh5 8.Gd2 e5 9.0–00–0–0 10.d:e5 (10.Sb5 Hb6 11.a4 a5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 10...S:e5 11.Sf4 Gg6 12.Kh1 (12.Scd5? Hc5+ 13.Ge3 S:d5 14.G:c5 G:c5+ 15.Kh1 S:f4–+, Ol­land-Mie­ses, Karls­bad 1907) 12...Gd6 13.Scd5 Ha4 14.b3 Hc6 15.S:f6 g:f6 z obie­cu­ją­cą po­zy­cją czar­nych.

B)5...c6 6.Sf3 (6.h3 Gf5 7.Sge2 G:d3 8.H:d3 Sa6 9.Gf4 Sb4 10.Hd2 0–0–0 11.0–0 e5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na, Md-Rah­man, Dha­ka 2017) 6...Gg4 7.h3 Gh5 (W par­tii Kla­san-Sa­vic, Novi Ba­no­vci 2017, czar­ne wy­bra­ły 7...Hh5 i po dal­szym 8.Ge2 e6 9.Sg1 G:e2 10.Sg:e2 Sbd7 11.Gf4 Gb4 12.0–0 0–0 13.Hd3 Wad8 14.Se4 S:e4 15.H:e4 Sf6 16.He5 Hg6 17.c3 Gd6 18.Ha5 Hc2 19.G:d6 W:d6 20.Ha3 Wd5 po­wsta­ła rów­na po­zy­cja.) 8.He2 (Po 8.Gd2 Sbd7 9.He2 e6 10.0–0 Gb4 11.a3 G:c3 12.G:c3 Hd5 13.g4 Gg6 czar­ne sto­ją do­brze.) 8...e6 9.Gd2 Gb4 10.a3 Sbd7 11.0–0–0G:c3 12.G:c3 Hc7 13.g4 Gg6 14.Se5 Sd5 z dy­na­micz­ną po­zy­cją i rów­no­rzęd­ny­mi per­spek­ty­wa­mi.

II.5.Gd2 c6 (So­lid­ny plan, któ­ry jest ści­śle spo­krew­nio­ny z głów­nym wa­rian­tem. Na­to­miast pro­ble­ma­tycz­ne jest 5...Gg4 wo­bec 6.f3 Gf5 7.Gc4 Hb6 i te­raz bia­łe mają do wy­bo­ru dwie sil­ne kon­ty­nu­acje 8.g4 oraz 8.Sge2 z lep­szy­mi szan­sa­mi.)

A)6.Gd3 Gg4 7.f3 Gh5 8.Sge2 Sbd7 9.Sf4 Gg6 10.S:g6 h:g6 11.He2 e6 12.Se4 Gb4 13.c3 Ge7 14.g3 S:e4 15.f:e4 Gg5 16.0–0 G:d2 17.H:d2 c5 18.Hf2 0–0 19.e5 (Prak­tycz­nie wy­mu­szo­ne, gdyż w in­nych przy­pad­kach czar­ne same za­gra­ją e6–e5 i go­niec na d3 bę­dzie sła­by.) 19...Wad8 20.Ge4 c:d4 21.c:d4 Sb8 22.Wad1 (Po 22.G:b7 Hb6 23.Gg2 H:d4 bia­łe mia­ły­by sła­bość na e5.) 22...Sc6 23.Wd3 Hb6 24.Wfd1 Wd7 z na­ci­skiem na pion­ka d4 i ak­tyw­ną grą czar­nych, Do­min­gu­ez Pe­rez-Iwań­czuk, Ha­wa­na 2012.

B)6.Gc4 Hc7 7.He2 (7.Sf3 Sbd7 8.He2 e6 9.0–0–0 Ge7 10.Whe1 b5 11.Gd3 a6 12.Gg5 Gb4 13.Gd2 Gb7 i w za­leż­no­ści od sy­tu­acji na sza­chow­ni­cy, czar­ne mają do dys­po­zy­cji ro­sza­dy w obie stro­ny, So­lak-Sa­vic, Vršac 2007) 7...Gf5 8.0–0–0 e6 9.Sf3 Ge7 10.Se5 b5 11.Gb3 a5 12.a4 b4 13.Sb1 Ge4 14.f3Gd5 i go­niec za­jął zna­ko­mi­tą pla­ców­kę na d5, Pe­der­sen-Hau­bro, Da­nia 2018.

C)6.Sf3 Gf5 7.Gc4 e6 8.He2 Gb4 9.Se5 (W ra­zie 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 osią­ga­my po­zy­cję z głów­ne­go wa­rian­tu.) 9...Sbd7 10.S:d7 S:d7 11.a3 Sf6 12.0–0–0 G:c3 13.G:c3 Hc7 14.d5 c:d5 15.G:d5 S:d5 16.W:d5 0–0 17.Wd4 Wfd8 z rów­ną po­zy­cją.

III.5.Ge2 Sc6 (Oczy­wi­ście moż­na grać 5...c6, co wie­dzie z za­mia­ną ru­chów do róż­nych od­ga­łę­zień obro­ny skan­dy­naw­skiej.) 6.Sf3 Gg4 7.h3 (Po 7.Ge3 moż­na grać 7...0–0–0 8.Sd2 G:e2 9.H:e2 Hh5 10.Sf3 e6 z ideą Gf8–b4 lub Gf8–d6 i na­stęp­nie Wh8–e8 z do­bry­mi szan­sa­mi.) 7...Gh5

A)8.Gd2 0–0–0 9.Sb5 (9.Se4 Hb6 10.S:f6 g:f6 11.c3 e5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 9...Hb6 10.g4 (Ko­rzyst­ne dla czar­nych jest 10.a4 G:f3 11.G:f3 S:d4 12.Ge3 e5 13.c3 S:f3+ 14.H:f3 Gc5 15.G:c5 H:c5 16.b4 Hc4 17.S:a7+ Kb8 18.Sb5 Wd3 19.Hf5 Wd5 20.Hc2 Whd8 21.Sa3 Hf4 22.0–0 Wd2 23.Hc1 Se4 i bia­łe mają kło­po­ty, Rios Par­ra-Avi­la Ji­me­nez, Ca­no­vel­les 2008.) 10...Gg6 11.c4 (Lub 11.a4 a5 12.c4 S:d4 13.Sf:d4 e5 14.Sb3 Se4 15.0–0 Gb4 z lep­szą grą czar­nych.) 11...S:d4 12.Sb:d4 e5 13.Sb3 Se4 i czar­ne dys­po­nu­ją sil­ną ini­cja­ty­wą.

B)8.0–0 0–0–0 9.g4 (Po 9.Ge3 e5 10.S:e5 G:e2 11.S:c6 G:d1 12.S:a5 G:c2 13.Wac1 Gd3 14.Wfd1 Ga6 z lep­szy­mi per­spek­ty­wa­mi czar­nych, któ­re dys­po­nu­ją ak­tyw­ną parą goń­ców, na­to­miast bia­łe mają sła­bość na d4.) 9...Gg6 10.g5 Se4 11.S:e4 G:e4 z do­brą grą czar­nych.

5...c6

Oczy­wi­ście ruch ten trze­ba w koń­cu wy­ko­nać, aby umoż­li­wić het­ma­no­wi – w ra­zie ko­niecz­no­ści – od­wrót na c7 lub d8. Kon­ty­nu­acja 5...Gf5 może z za­mia­ną ru­chów pro­wa­dzić do głów­ne­go wa­rian­tu. Roz­wi­ja się tak­że goń­ca na g4. Idea ta jest na­dal w fa­zie spraw­dzia­nów prak­tycz­nych w celu wy­da­nia moż­li­wie obiek­tyw­nej oce­ny jej przy­dat­no­ści. Zo­bacz­my kil­ka wa­rian­tów, któ­re są jed­nak ko­rzyst­niej­sze dla bia­łych: 5...Gg4 6.h3 Gh5 (Po­le­ca się pod­trzy­my­wa­nie na­pię­cia, po­nie­waż po 6...G:f3 7.H:f3 c6 8.Gd2 Sbd7 9.0–0–0 e6 10.g4 bia­łe mają ze swo­ją parą goń­ców wię­cej moż­li­wo­ści uzy­ska­nia ak­tyw­nej gry.) 7.g4 (Sil­ne jest 7.Gd2!? c6 8.Gc4 e6 9.He2 Hc7 10.g4 Gg6 11.0–0–0 Sbd712.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd5 14.f4 0–0–015.Whf1 z groź­bą f4–f5! Czar­ne mają w tym wa­rian­cie wie­le pro­ble­mów do roz­wią­za­nia.) 7...Gg6 8.Se5

A)8...c6 9.h4 (Opcja 9.Sc4!? Hc7 10.Hf3 może spra­wić czar­nym tak­że wie­le pro­ble­mów.) 9...Se4 10.Gd2 Hb6 11.h5 (Tak­że sil­ne jest 11.S:g6!? S:c3 12.b:c3 h:g6 13.Wb1 Hc7 14.Hf3 e5 15.Gc4 itd.) 11...S:c3 12.b:c3 Ge4 13.Wb1 Hc7 14.f3 Gd5 15.c4 Ge6 16.Gf4 Ha5+ 17.Kf2 f6 18.Sd3 b6 (18...G:c4 19.W:b7 Sd7 20.Sb4 G:f1 21.H:f1+–) 19.Sb4 z prze­wa­gą bia­łych.

B)8...Sbd7 9.Sc4 Ha6 10.Gf4 He6+ 11.Se3 (Po 11.He2 H:e2+ 12.G:e2 0–0–0 13.0–0–0 e6 14.Gf3 c6 15.Whe1 h5 16.g5 Sd5 17.Sd6+ G:d6 18.G:d6 S:c3 19.b:c3 Gf5 20.h4 Sb6 21.Ge5 Wh7 22.Ge4 G:e4 23.W:e4 Sd5 24.Wd3 b5 czar­ne ze swo­im sil­nym skocz­kiem za­pew­ni­ły so­bie rów­ną grę, Sapi-Bel­lon Lo­pez, Mon­til­la Mo­ri­les 1978.) 11...Hb6 12.Sb5 (Je­śli 12.g5, to 12...e5! i czar­ne się bro­nią, np. 13.Sc4 H:d4 14.H:d4 e:d4 15.Sb5 Sd5 itd.) 12...Wc8 13.g5 Ge4 (13...c6 14.Sc7+ W:c7 15.Sc4 Hb5 16.G:c7 H:g5 17.Hd2 Hd5 18.Wg1 Ge4 19.Se3 He6 20.Ha5+–, Phil­lips-We­ißbrod, ko­re­spon­den­cyj­na 2003) 14.f3 Sd5 15.f:e4 S:f4 16.Hg4 e5 17.Sc4 He6 18.S:a7 H:g4 19.h:g4 Wb8 20.Sb5 c6 21.Sbd6+ G:d6 22.S:d6+ Ke7 23.Sf5+ Kf8 24.0–0–0 z prze­wa­gą bia­łych.

C)8...e6 9.Gg2 c6 10.h4 Sbd7 (Prak­ty­ka po­ka­za­ła, że wa­riant po 10...Ge4 11.G:e4 S:e4 12.Hf3 jest ko­rzyst­ny dla bia­łych.) 11.S:d7 K:d7 12.h5 Ge4 13.f3 Gd5 14.Gd2 Hc7 15.He2 Hg3+ 16.Kf1 h6 17.b3 Wd8 18.Sa4 b5 19.Sb2 Ga3 20.Sd3 z trud­ną po­zy­cją czar­nych, co po­ka­zał po­je­dy­nek Za­in­ets-Lau­er, ko­re­spon­den­cyj­na 2010. W tym miej­scu zwra­cam jesz­cze uwa­gę na moż­li­wość 5...Sc6, któ­rą przed­sta­wiam bli­żej w roz­dzia­le 18.

6.Gc4

To jest stan­dar­do­wy ruch goń­cem, któ­ry na dia­go­na­li a2–g8 może stwo­rzyć prze­ciw­nej stro­nie wie­le pro­ble­mów. Wcho­dzą w grę ude­rze­nia na e6 i f7, na któ­re czar­ne mu­szą zwra­cać szcze­gól­ną uwa­gę. Bia­łe mają do dys­po­zy­cji jesz­cze ak­tyw­ny ma­newr skocz­kiem 6.Se5, któ­ry przed­sta­wiam w roz­dzia­le 19 i pięć wa­rian­tów w tym roz­dzia­le. Oprócz tego trze­ba znać mo­ty­wy obron­ne po in­nych od­po­wie­dziach bia­łych:

I.6.Gd3 Gg4 (Cie­ka­we jest tak­że 6...Gf5!? 7.0–0 G:d3 8.H:d3 e6 9.Gf4 Sbd7 10.Wfe1 Ge7 11.Se5 S:e5 12.G:e5 0–0–0 ze skom­pli­ko­wa­ną grą.) 7.h3 (Po 7.0–0 czar­ne mogą wy­brać na­stę­pu­ją­cą mo­bi­li­za­cję swych sił: 7...e6 8.h3 Gh5 9.Se4 Sbd7 10.Sg3 Gg6 11.We1 G:d3 12.H:d3 Gd6 13.Se4 S:e4 14.H:e4 Sf6 15.He2 0–0 z przy­go­to­wa­niem c6–c5 i rów­ny­mi per­spek­ty­wa­mi.) 7...Gh5

A)8.He2 e6 9.g4 (9.Gd2 Hc7 10.0–0–0 Sbd7 11.Whe1 0–0–0 12.g4 Gg6 13.Sg5 Sb6 14.Sce4 Sfd5=) 9...Gg6 10.Gd2 Gb4 11.Se5 G:d3 12.S:d3 G:c3 13.G:c3 Hd5 14.f3 Sbd7 z na­stęp­nym 0–0–0 i obie­cu­ją­cy­mi moż­li­wo­ścia­mi czar­nych.

B)8.Gd2 e6 (8...Sbd7 9.He2 e6 10.0–0–0 Gb4 11.g4 Gg6 12.Kb1 0–0–0 13.a3 G:c3 14.G:c3 Hc7 15.) 9.He2 Hc7 10.0–0–0 Sbd7 11.Whe1 0–0–0 12.g4 Gg6 13.Sg5 Sb6 14.Sce4 Sfd5 i czar­ne mają wszyst­ko pod kon­tro­lą.

C)8.g4 Gg6 9.Se5 (W po­je­dyn­ku Co­lom­bo Ber­ra-El­man, Bu­enos Aires 2018, po 9.G:g6 h:g6 10.Se5 Sbd7 11.S:d7 S:d7 12.Hd2 e6 13.Se2Hd5 14.Sg3 Gd6 15.f4 g5 16.Hf2 0–0–0 czar­ne uzy­ska­ły – z uwa­gi na nie­zro­szo­wa­ne­go kró­la bia­łych – wy­gra­ną po­zy­cję.) 9...e6 10.G:g6 (Po 10.Sc4 Hd8 11.Hf3 Gb4 12.a3 G:c3+ 13.b:c3 0–0 14.a4 Hd5 czar­ne mają peł­no­war­to­ścio­wą grę.) 10...h:g6 11.Hf3 Sbd7 12.S:d7 S:d7 13.Gd2 Gb4 14.Se4 G:d2+ 15.S:d2 Sf6 16.c3 Wd8 17.Sc4 Hd5 18.H:d5 S:d5 19.Ke2 g5 20.Kf3 f6 21.Kg3 Kd7 22.h4 g:h4+ 23.W:h4 W:h4 24.K:h4 Wh8+ 25.Kg3 g5 z ko­rzyst­niej­szą koń­ców­ką czar­nych, Fu­esthy-K.Berg, Bu­da­peszt 1983.

II.6.Gd2 Gf5 (Spo­ty­ka się rów­nież 6...Hb6 np. 7.Gc4 Gf5 8.Gb3 e6 9.He2 Sbd7 10.0–0–0 0–0–0 lub 6...Hc7 np. 7.Gc4 Gf5 8.Se5 e6 9.g4 Gg6 10.He2 Sbd7 11.0–0–0 Sb6 12.Gd3 G:d3 13.H:d3 0–0–0 w obu przy­pad­kach z wza­jem­ny­mi szan­sa­mi.) 7.Sh4 (7.Gc4 pro­wa­dzi do głów­ne­go wa­rian­tu. Po 7.Se4 Hb6!? – moż­na też odejść het­ma­nem na c7 – 8.S:f6+ g:f6 9.Gc3 e6 10.Gd3 Gg6 11.Hd2 G:d3 12.H:d3 Ha6 13.He3 Sd7 14.He2 H:e2+ 15.K:e2 Wg8 16.g3 0–0–0 obie stro­ny mają jed­na­ko­we szan­se, Maj­sto­ro­vic-Sa­vic, Novi Ba­no­vci 2017.) 7...Gg4 8.Ge2 (Opcja po 8.f3 Ge6 9.Gd3 Hb6 jest wy­god­na dla czar­nych.) 8...G:e2 9.H:e2

A)9...Ha6!? 10.Hf3 e6 11.0–0–0 Sbd7 12.Whe1 (Bie­law­ski po­le­ca tu­taj ener­gicz­ne 12.g4!?) 12...0–0–0 13.Kb1 Gb4 (W par­tii Tim­man-Bie­law­ski, Ube­da 1997, czar­ne za­sto­so­wa­ły na­stę­pu­ja­cy plan: 13...Sb6!? 14.Gg5 Gb4 15.a3 G:c3 16.H:c3 Wd5 17.Gc1 Whd8 18.Sf3 Sc4 19.Ka2 Sd6 20.Hd3 H:d3 21.W:d3 Sf5 22.Se5 Wf8 23.c3 Sd7 24.Sc4 b5 25.Sa5 c5 26.g4 Se7 27.Wh3 h6 28.d:c5 S:c5 z do­brą grą.) 14.Se4 G:d2 15.Sd6+ (15.W:d2 S:e4=) 15...Kc7 16.W:d2 Ha5 (16...K:d6?? 17.Hf4+ Ke7 18.Sf5+ Kf8 19.Hd6+ Kg8 20.Se7+ Kf8 21.Sg6+ Kg8 22.Hf8+! S:f8 23.Se7#) 17.Wde2 Whf8 18.Shf5 g6 (18...e:f5? 19.Sc4 jest ko­rzyst­ne dla bia­łych) 19.Se3 Kb8 20.Sec4 Hc7 z rów­ny­mi szan­sa­mi.

B)9...Sbd7 10.Sf3 (10.Se4 Hd5 11.S:f6+ g:f6 12.Sf3 0–0–0 13.c4 Hh5 14.0–0–0 e5=, Bon-Bak­ker, Lej­da 2010) 10...e6 11.0–0–0 Gb4 (11...Ge7!? 12.Se5 0–0=) 12.a3 G:c3 13.G:c3 Hd5 14.Kb1 0–0 15.Whe1 a5 16.b3 Hd6 17.Gb2 b5 18.Se5 Sb6 (Sil­ne było 18...a4!? 19.b4 Sd5 z ideą Wa8–e8 oraz f7–f6.) 19.f4 Sfd5 (W dal­szym cią­gu w grę wcho­dzi­ło 19...a4!?) 20.g3 b4 21.a4 i te­raz czar­ne w par­tii Bjer­ring-Sa­mu­el­sen, Tor­shavn 1997, po­win­ny wy­brać 21...c5!? z do­bry­mi kontr­szan­sa­mi.

III.6.Ge2 Gf5 7.0–0 e6 (Tak­że w tym mo­men­cie moż­na grać naj­pierw 7...Sbd7!?)

A)8.Gf4 Sbd7 9.a3 Ge7 () 10.b4 Hd8 11.h3 Sd5 12.S:d5 c:d5 13.c4 d:c4 14.G:c4 0–0 15.Gd3 G:d3 16.H:d3 Sb6 17.Wac1 Sd5 18.Ge5 Hd7 19.Wfe1 Wfc8 20.Sd2 W:c1 21.W:c1 Wc8 22.W:c8+ H:c8 z ko­rzyst­niej­szą po­zy­cją (sil­ny sko­czek d5), co za­owo­co­wa­ło osta­tecz­nym zwy­cię­stwem czar­nych, Kral­je­vic-Sa­vic, Ce­tin­je 2012.

B)8.Se5 Sbd7 9.Gf4 (Po 9.g4 czar­ne mogą wy­mie­nić skocz­ka na e5 lub wy­brać 9...Gg6!? 10.f4 S:e5 11.f:e5 Sd5 z rów­ną grą. Nie­groź­ne dla czar­nych jest 9.S:d7 S:d7 10.Gf3 Sf6 11.Gd2 Hc7 12.Se2 Gd6 13.Sg3 Gg6 14.c4 0–0 15.He2 Wfe8 16.Gg5 Sd7 i czar­ne utrzy­ma­ły rów­no­wa­gę, Scho­ene­berg-Dra­zic, Dre­zno 2010.) 9...S:e5 10.G:e5 (10.d:e5 Sd7!) 10...0–0–0!? (Oczy­wi­ście moż­na grać 10...Sd7!? z przy­go­to­wa­niem krót­kiej ro­sza­dy.) 11.Gf3 (Po 11.Gd3 moż­na po pro­stu bić 11...G:d3 albo grać na­wet 11...Sg4!?) 11...Gd6 12.He2 G:e5 13.d:e5 Sd7 (Z pew­no­ścią moż­li­we jest 13...Sd5 14.S:d5 c:d5 15.Wfc1 Kb8 16.c4 d:c4 17.H:c4 Wd7 itd.) 14.Wfe1 Hb6 i czar­ne utrzy­mu­ją rów­no­wa­gę.

6...Gf5

Ak­tyw­na kon­ty­nu­acja. Go­niec na sko­śnej b1–h7 ma dużą rolę do speł­nie­nia, bo­wiem kon­tro­lu­je pole e4 oraz ata­ku­je pion­ka c2.

7.Gd2

Lo­gicz­ne po­su­nię­cie ma­ją­ce na­stę­pu­ją­ce za­le­ty:

1. Bia­łe od­wią­zu­ją swe­go skocz­ka i gro­żą jego od­sko­kiem na d5 lub e4 w ko­rzyst­nym mo­men­cie.

2. Po Hd1–e2 moż­na przy­go­to­wać dłu­gą ro­sza­dę. Oczy­wi­ście bia­łe za­cho­wu­ją da­lej moż­li­wość scho­wa­nia swe­go mo­nar­chy na pra­wej flan­ce.

Do dys­po­zy­cji są jesz­cze inne pla­ny:

I.7.0–0 patrz roz­dział 20.

II.7.Se5 e6 8.g4!? (Agre­syw­ny plan sto­so­wa­ny w wie­lu wa­rian­tach w celu zwal­cza­nia obro­ny skan­dy­naw­skiej. Czar­ne mają jed­nak – jak zo­ba­czy­my – wie­le moż­li­wo­ści kontr­gry.) 8...Gg6 (Czar­ne mu­szą się do­kład­nie bro­nić. Po 8...Ge4 teo­ria po­le­ca 9.0–0 np. 9...Gd5 10.Gd3 Sbd7 11.f4 Hb6 12.Ge3 H:b2 13.Se2 S:e5 14.f:e5 S:g4 15.Gd2 S:e5 16.Gc3 Hb6 17.Wb1 Hd8 18.d:e5 Gc5+ 19.Wf2 G:f2+ 20.K:f2 Hh4+ 21.Kg1 Hh3 22.Hf1 H:f1+ 23.K:f1 c5 24.Sf4 Gc6 i po­wsta­ła zło­żo­na po­zy­cja. Bia­łe osta­tecz­nie – po sła­bej grze prze­ciw­ni­ka – par­tię wy­gra­ły, Le Ruy­et-Let­tie­ri, Ma­ra­nel­lo 2013.) 9.h4 (9.He2 Gb4 10.Gd2 Sbd7=)

A)9...Sbd7 10.S:d7 S:d7 11.h5 Ge4 12.Wh3 (W wy­pad­ku 12.0–0 czar­ne mogą grać 12...Gd5 13.S:d5 c:d5 14.Gd3 Gd6 15.a4 Hd8 16.Kg2 He7 17.a5 a6 18.c3 g6 19.h6 f5 20.f4 f:g4 21.H:g4 Sf6 22.Hg5 Wf8 23.Gd2 Sh5 z rów­ną grą, Haba-La­znic­ka, Par­du­bi­ce 2017.) 12...Gd5 13.Gd3 c5 (13...0–0–0!? 14.Gd2 Hb6 15.S:d5 e:d5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 14.d:c5 Gc6 (14...G:c5 15.Gd2 Gc6 16.He2 Hb6 17.0–0–0 0–0–0 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na, Hen­se­ler-Vo­ite­anu, Płow­diw 2012) 15.Gd2 S:c5 16.He2 0–0–0 17.0–0–0 S:d3+ 18.W:d3 W:d3 19.H:d3 Ge7 z rów­ną po­zy­cją, Bog­da­nov-Sa­ilev, Niem­cy 2005.

B)9...Gd6 10.h5 (W przy­pad­ku 10.f4 od­po­wiedź 10...Se4! po­win­na gwa­ran­to­wać czar­nym do­bre kontr­szan­se. Lub 10.Gf4 G:e5 11.G:e5 Sbd7 12.G:f6 S:f6 13.h5 Ge4 14.0–0 0–0–0=, Ko­enig-Kle­ineg­ger, Niem­cy 1998.) 10...Ge4 11.0–0 Gd5 (Blo­ka­da pola d5 goń­cem czy skocz­kiem jest ty­po­wym mo­ty­wem obron­nym czar­nych. Zdo­by­cie pion­ka e5 po 11...G:e5 12.d:e5 H:e5 jest pro­ble­ma­tycz­ne po 13.He2! Sbd7 14.f4 Hc5+ 15.Ge3 Ha5 16.g5 Gf5 17.g:f6 S:f6 18.Gf2 Gh3 19.Wfe1 Hf5 20.Hf3 Gg4 21.Hg2 Wg8 22.Gd3 H:f4 23.Se4 Gf3 24.S:f6+ H:f6 25.Hg3 i bia­łe od­nio­sły zwy­cię­stwo, Kun­zel­mann-Bel­l­mann, ko­re­spon­den­cyj­na 2000.) 12.Gd3Sbd7 13.We1 g6 14.He2 G:e5 15.d:e5 Sg8 16.Gd2 Hc7 17.S:d5 c:d5 18.c4 d4 19.Gb4 Sc5 20.G:c5 H:c5 21.Hf3 Hc7 22.Ge4 0–0–0 ze skom­pli­ko­wa­ną sy­tu­acją. Czar­ne osta­tecz­nie wy­gra­ły par­tię, Kar­ja­kin-Na­ka­mu­ra, Cu­er­na­va­ca 2004.

7...e6

Z za­mia­rem szyb­kie­go wpro­wa­dze­nia do ak­cji goń­ca f8. Ten plan gry sto­su­je się naj­czę­ściej we współ­cze­snej prak­ty­ce tur­nie­jo­wej.

8.He2

Naj­groź­niej­sze dla czar­nych po­su­nię­cie. Bia­łe pla­nu­ją 0–0–0 i przy ko­rzyst­nej oka­zji prze­łom pion­ko­wy w cen­trum d4–d5. Na­tych­mia­sto­we 8.d5 nie jest groź­ne wo­bec 8...Hc5! 9.d:c6 S:c6 10.He2 Hb6 11.0–0 () 11...Ge7 12.Ge3 Ha5 13.Sb5 0–0 i czar­ne utrzy­ma­ły rów­no­wa­gę, Kve­inys-Ba­gi­row, We­il­burg 1995.

Prze­ana­li­zuj­my inne moż­li­wo­ści bia­łych:

I.8.Se5 Sbd7 (Spo­ty­ka się rów­nież 8...Hb6!? Jed­nak­że ruch roz­wi­ja­ją­cy skocz­ka jest lep­szy.) 9.S:d7 (Po 9.He2 Gb4 moż­na przejść do głów­ne­go wa­rian­tu.) 9...S:d7 10.He2 (10.d5 Hc5!) 10...0–0–0

A)11.0–0–0 Hc7 12.g4 Gg6 13.Gg5 Sf6 14.h3 (, Vo­el­ker-Sa­iler, Kau­fbeu­ren 1998) 14...Ge7 15.Hf3 h6 16.Gf4 Gd6 17.G:d6 W:d6 18.Gd3 W:d4 19.G:g6 W:d1+ 20.W:d1 f:g6 21.He3 Kb8 22.H:e6 We8 23.Hc4 g5 z szyb­kim re­mi­sem, Wes­sel-Schla­eger, ko­re­spon­den­cyj­na 2014.

B)11.Sd5 Ha4 12.Se3 () 12...Gg6 13.c3 Ha5 14.a4 Gd6 15.b4 (Tak­że w wy­pad­ku 15.Gd3 Hc7 16.h3 e5 czar­ne po­myśl­nie roz­wią­za­ły pro­ble­my de­biu­to­we, R. Ma­in­ka-Wahls, Mo­na­chium 1992.) 15...Hc7 16.b5 Sf6 17.b:c6 H:c6 18.Gb5 Hc7 z rów­ny­mi szan­sa­mi.

II.8.Sh4 Gg6 9.S:g6 h:g6

A)10.Sd5 Hd8 11.S:f6+ g:f6 12.c3 Sd7 13.He2 Hc7 14.g3 0–0–0 15.0–0–0 Gh6 16.f4 f5=, Prie-Mo­twa­ni, Cli­chy 1991.

B)10.He2 Hc7 (Gra się też 10...Gb4 11.0–0–0 Sbd7 z pla­nem 0–0–0 itd.) 11.h4 Sbd7 12.0–0–0 0–0–0 13.Gg5 Sb6 14.Gb3 Ge7 15.Whe1 Sfd5 z rów­ny­mi szan­sa­mi.

C)10.Hf3 Hb6 (Gry­wa­no rów­nież 10...Hf5!? i po 11.H:f5 g:f5 po­zy­cja jest rów­na. Dla­te­go bia­łe z re­gu­ły nie biją na f5 i gra­ją 11.He2!?) 11.Hd3 (W ra­zie 11.0–0–0 trze­ba li­czyć się z 11...H:d4, choć bia­łe mają za pion­ka z pew­no­ścią re­kom­pen­sa­tę.) 11...Sbd7 (11...Wh4!? 12.Ge3 Sbd7 13.0–0–0 0–0–0 14.g3 Wh5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 12.0–0–00–0–0 13.Gf4 Sh5 14.Ge3 Hc7 15.He2 Sb6 16.Gb3 Sf6 17.g3 Kb8 z so­lid­ną po­zy­cją czar­nych.

III.8.Sd5 patrz roz­dział 21.

IV.8.Se4 patrz roz­dział 22.

8...Gb4

Pra­wi­dło­wa re­ak­cja czar­nych, któ­re nie tyl­ko kon­ty­nu­ują roz­wój swych sił, ale tak­że prze­ciw­dzia­ła­ją groź­ne­mu prze­ło­mo­wi d4–d5. Dla­te­go błęd­ne jest 8...G:c2?? wo­bec 9.d5! c:d5 10.S:d5 (Sil­ne jest tak­że 10.Gb5+! Sc6 11.Sd4 Hb6 12.S:c2 a6 13.Gd3 d4 14.Sa4 Hc7 15.b3 b5 16.Sb2 Gd6 17.h3 0–0 18.0–0 z wy­gra­ną bia­łych, We­lin-Prze­woź­nik, Göte­borg 2001.) 10...Hd8 (10...Hc5 11.S:f6+ g:f6 12.Wc1 Hf5 13.Sd4+–)

A)11.S:f6+ H:f6 (11...g:f612.Gb5+ Sc6 13.Wc1 Gg6 14.W:c6!+–) 12.Gb5+Sc6 13.G:c6+ b:c6 14.Hc4 H:b215.H:c6+ Ke7 16.Wc1 z wy­gra­ną bia­łych.

B)11.Gb5+ Sbd7 12.Se5 S:d5 13.G:d7+ Ke7 14.Gg5+ f6 15.Sc6+! b:c6 16.H:e6#.

9.0–0–0

Kon­se­kwen­cja pla­nu gry bia­łych, któ­re schro­ni­ły swe­go kró­la w bez­piecz­ne miej­sce i są już go­to­we do ener­gicz­nych dzia­łań. Gry­wa się tak­że:

I.9.0–0 (Wa­riant ten uwa­ża­ny jest za nie­groź­ny dla czar­nych, gdyż krót­ka ro­sza­da bia­łych ma za mało dy­na­mi­ki i umoż­li­wia prze­ciw­ni­ko­wi sku­tecz­ną kontr­grę.)

A)9...Hb6 10.d5 (10.Sa4 Ha5 11.Sc5 G:d2 12.S:d2 Sbd7 13.S:d7 S:d7 14.c3 0–0 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 10...c:d5 11.S:d5 S:d5 12.G:d5 G:d2 13.S:d2 0–0 14.Sc4 Hc7 15.Gf3 Sd7 16.Wad1 Wad8 z rów­no­wa­gą.

B)9...Sbd7 10.a3 (10.G, Owet­sch­kin-Kar­nik, Po­lic­ka 1996; 10.Se5 S:e5 11.d:e5 Sd5 12.G:d5 c:d5 13.a3 G:c3 14.G:c3 Ha6! 15.H:a6 b:a6 16.Wac1 Wc8 17.Wfd10–0 18.Wd2 Wc4 ½–½, Gri­szuk-Rain­fray, Mi­nor­ka 1996) 10...G:c311.G:c3 Hc7 12.Se5 (Lub 12.Gb3 0–0 13.Wad1 a5 14.Se5 b5 15.Gd2 a4 16.Ga2 G:c2 17.Wc1 Ge4 18.Gg5 Gd5 19.G:f6 S:f6 20.G:d5 S:d5 21.W:c6 Hb7 22.Wfc1 b4 i czar­ne ze swo­im sil­nym skocz­kiem d5 mają wy­star­cza­ją­ce kontr­szan­se, Nunn-Hodg­son, Ho­lan­dia 1995.).

B1)12...S:e5 13.d:e5 Sd5 (W par­tii N. Osto­jic-Sa­vic, Sen­ta 2007, na­stą­pi­ło 13...Se4 14.He3 b5 15.Ge2 Hb6 16.Gd4 c5 17.Gc3 S:c3 18.H:c3 0–0 19.Wfd1 Wfd8 20.W:d8+ W:d8 21.Wd1 W:d1+ 22.G:d1 h6 23.g4 Gg6 24.Hd2 b4 25.a:b4 c:b4 z rów­ną koń­ców­ką.) 14.G:d5 e:d5 (Wy­glą­da na to, że moż­li­we do gry jest tak­że 14...c:d5 15.Gb4 Wc8 16.He3 b6 17.Wac1 f6 18.Gd6Hc4 19.Wfe1 Kf7 20.f3 h5 21.We2 Wc6 22.Wd2 Whc8 i czar­ne mają wszyst­ko pod kon­tro­lą, Streh­low-Sma­jic, Ber­lin 2009.) 15.Gb4 c5 (Gry­wa­no też 15...0–0–016.Gd6 Hd7 lub Hb6 w przy­bli­że­niu z rów­ny­mi szan­sa­mi.) 16.Hb5+ Hc6 17.H:c5 () 17...H:c5 18.G:c5 b6 19.Gd6 G:c2 20.Wac1 Wc8 21.f4 Kd7 z rów­ną po­zy­cją.

B2)12...0–0 13.f4 (13.S:d7 H:d7 14.Wfd1 Sd5 15.Ge1 Wfd8 16.Wac1, T. Ho­rvath-Brinck Claus­sen, Val­by 1983) 13...Wfe8 14.a4 Wad8 (Na­tych­mia­sto­we ude­rze­nie w cen­trum 14...c5!? też po­win­no gwa­ran­to­wać czar­nym do­brą grę.) 15.Gb3 () 15...c5 i te­raz nic nie daje bia­łym 16.g4 c:d4 17.G:d4 S:e5 18.g:f5 W:d4 19.H:e5 (19.f:e5? e:f5 20.W:f5 We4 czar­ne mają prze­wa­gę) 19...H:e5 20.f:e5 Wg4+ 21.Kh1 Se4 22.f:e6 f:e6 i po­zy­cja jest rów­na.

II.9.a3 Sbd7 (Ruch skocz­kiem jest ty­po­wym ma­new­rem roz­wo­jo­wym. Pró­bo­wa­no też wal­czyć o wy­rów­na­nie po 9...Gg4!? np. 10.0–0–0 G:c3 11.G:c3 Hh5 12.h3 G:f3 13.g:f3 Sbd7 14.Wdg1 0–0–0 z obu­stron­ny­mi moż­li­wo­ścia­mi.)

A)10.Se5 S:e5 11.d:e5 Sd512.G:d5 e:d5! (To jest sil­niej­sze od 12...c:d5 13.Hb5+ H:b5 14.S:b5 G:d2+ 15.K:d2 z ko­rzyst­niej­szą po­zy­cją bia­łych.) 13.0–0 (13.0–0–0? jest błę­dem wo­bec 13...G:a3! z sil­ną ini­cja­ty­wą, np. 14.b:a3 H:a3+ 15.Kb1 d4 16.Se4 Ge6 17.Sd6+ Kf8 18.c4 d:c3 19.Ge3 Hb4+ 20.Kc1 Gb3–+, L. Bron­ste­in-Tem­po­ne, Bu­enos Aires 1990.) 13...G:c3 14.G:c3 Ha4 15.Wac1 0–0–0 16.Gb4 Whe8 17.b3 Hb5 18.H:b5 c:b5 19.Gd6 f6 (19...Kd7!?=) 20.f4 Kd7 21.Wfd1 Ke6 22.c4 b:c4 23.b:c4 d:c4 24.W:c4 g5 25.Wcd4 f:e5 26.f:e5 h5 z rów­ną koń­ców­ką, Mi­th­ra­kanth-Su­vra­jit, Go­odric­ke 1997.

B)10.0–0–0 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 (Nic nie obie­cu­je ty­po­wy prze­łom po 12.d5 c:d5 13.G:d5 0–0 z do­brą po­zy­cją czar­nych.) 12...b5!? (Moż­na też zli­kwi­do­wać skocz­ka ru­chem 12...S:e5! 13.d:e5 Sd5 i na­stęp­nie dłu­gą ro­sza­dą.) 13.Gb3 Ge4 14.h4 (14.S:d7 H:d7 15.Gb4 Gd5 16.G:d5 H:d5 17.He5 0–0–0=) 14...Gd5 15.G:d5 S:d5 16.Gd2 0–0 17.h5 a5 18.Wh3 f6 19.Sd3 Wae8 20.Hg4 Wf7 21.We1 f5 22.He2 a4 23.h6 g6 24.Wg3 c5 25.S:c5 S:c5 26.d:c5 H:c5 ze zna­ko­mi­tą po­zy­cją czar­nych, Mus­san­ti-Lo­ren­zi­ni, Neu­quen 2017.

III.9.Se5

9...Sbd7 (Tak­że w tym mo­men­cie jest to naj­lep­szy ruch w celu li­kwi­da­cji skocz­ka e5. Trze­ba znać skut­ki błę­du po 9...G:c2? z po­wo­du 10.S:f7! K:f7 11.H:e6+ Kg6 12.Hf7+ Kf5 13.Ge6#.) 10.S:d7 (Po 10.0–0–0 po­le­ca się 10...S:e5 11.d:e5 Sd5, co bę­dzie ana­li­zo­wa­ne w głów­nym wa­rian­cie po 10.a3 w punk­cie IV. 10.Se5 itd.) 10...S:d7! (Od­bi­cie skocz­kiem jest naj­lep­sze i spraw­dzo­ne w prak­ty­ce tur­nie­jo­wej. Pro­ble­ma­tycz­ne jest 10...K:d7. Po dal­szym 11.0–0–0 Wad8 12.a3 G:c3 13.G:c3 Hc7 14.d5! bia­łe uzy­sku­ją sil­ną ini­cja­ty­wę.) 11.a3 (Po 11.0–0–0 czar­ne mogą wy­ko­nać dłu­gą ro­sza­dę lub wy­brać taki plan: 11...Sb6!? 12.Gb3 Sd5 13.S:d5 G:d2+ 14.W:d2 c:d5 15.g4 Gg6 16.h4 h5 17.Wh3 Wc8 18.We3 Kf8 19.We5 h:g4 20.H:g4 Gf5 21.Hf4 Hd8 z ini­cja­ty­wą, Za­ca­rias-Lo­pez, Asun­cion 2011.) 11...G:c3 (Bi­cie na c3 jest w ta­kim mo­men­cie nor­mal­ną re­ak­cją czar­nych. Ale pró­bo­wa­no tak­że in­nych moż­li­wo­ści, np. 11...Sf6!? z pla­nem usta­wie­nia skocz­ka na d5, np. 12.0–0 – moż­na oczy­wi­ście wy­ko­nać dłu­gą ro­sza­dę, co pro­wa­dzi do po­dob­nych sy­tu­acji roz­pa­trzo­nych w dal­szej czę­ści książ­ki – 12...G:c3 13.G:c3 Hc7 14.Wad1 0–0 15.Gd3 Gg6 16.G:g6 h:g6 17.Wd3 Wfd8 18.Wfd1 a5 19.Gd2 b5 20.Gg5 Wd5 21.G:f6 g:f6 22.h4 Wad8 23.g3 Kg7 24.He3 Hd6 25.Kg2 Wh8 z ak­tyw­niej­szą grą czar­nych, Her­mann-Wahls, Binz 1994.) 12.G:c3 Hc7 13.d5 c:d5 14.G:d5 0–0 15.Gf3

A)15...Sb6 16.g4 (Po spo­koj­nym 16.0–0 Sd5 17.G:d5 e:d5 18.Wad1 Wad8 19.Wfe1 Hd7 czar­ne bez tru­du trzy­ma­ją rów­ną po­zy­cję. Nie ma też pro­ble­mów w przy­pad­ku 16.He5 H:e5+ 17.G:e5 Sc4 18.Gc3 G:c2 19.0–0 Wab8 czar­ne mają mi­ni­mal­ną prze­wa­gę, Brinck Claus­sen-Berg, Da­nia 2002.) , Cross-El­burg, ko­re­spon­den­cyj­na 2015.

B)15...e5 16.0–0 Wfe8 (16...e4!? 17.G:e4 Wfe8 18.f3 Sc5 19.Hc4 G:e4 20.f:e4 W:e4 21.Hd5 Wae8=) 17.Gd5 (17.Wfe1 e4 18.Gg4 Hf4 19.G:f5 H:f5 20.Wad1 Wac8 21.Gd4 a6 22.c4 Sf8 23.Ge3 Sg6 24.c5 Wcd8 25.W:d8 ½–½, Dze­nis-Tau­cius, ko­re­spon­den­cyj­na 2005) 17...Sf6 18.Gb3 Se4 19.Ge1 Sc5 20.Ga2 Wad8 21.Gb4 a5 22.G:c5 H:c5 z ko­rzyst­ną po­zy­cją czar­nych, któ­re swo­bod­nie usta­wi­ły swe fi­gu­ry, Beck­mann-Lau, Dre­zno 1998.

9...Sbd7

To naj­sil­niej­sze i za­ra­zem naj­bar­dziej spraw­dzo­ne w prak­ty­ce posu­nię­cie, któ­re­go ce­lem jest szyb­ka mo­bi­li­za­cja do wal­ki fi­gur skrzy­dła het­mań­skie­go z na­stęp­nym scho­wa­niem w tej czę­ści sza­chow­ni­cy swo­je­go mo­nar­chy.

10.a3

Bia­łe za­pew­nia­ją so­bie w ten spo­sób parę goń­ców. Zo­bacz­my inne moż­li­wo­ści:

I.10.Gb3 Hc7 (10...Hb6!? 11.Sh4 Gg6 12.S:g6 h:g6 13.d5 c:d5 14.S:d5 G:d2+ 15.W:d2 S:d5 16.G:d5 0–0–0 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na)

A)11.Kb1 a5! 12.Sh4 G:c3 13.S:f5 G:d2 14.S:g7+ Kf8 15.S:e6+ f:e6 16.H:e6 Kg7 17.W:d2 (17.Hf7+ Kh6 18.W:d2 Whf8 19.He6 Wae8 20.Hh3+ Kg7 czar­ne mają prze­wa­gę) 17...Whf8 18.f3 Wae8 19.Hf5 Kh8 20.Hd3 Hf4 21.c4 We3 22.Hc2 Wfe8 23.Hd1 b5 24.c:b5 c:b5 25.d5 a4 26.Gc2 a3 27.b:a3 W:a3 28.Wd4 He3 i czar­ne prze­ję­ły cał­ko­wi­cie ini­cja­ty­wę w swo­je ręce, Har­ti­ka­inen-Tik­ka­nen, Fin­lan­dia 1998.

B)11.Se5 h5 (Gra­no tak­że 11...S:e5 12.d:e5 Sd7 13.g4 Gg6 14.a3 G:c3 15.G:c3 0–0–0 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na, Ge­ler-Abra­mo­vic, Ce­tin­je 2012.) 12.h3 (Po 12.S:d7 in­te­re­su­ją­ca jest idea „sztucz­nej ro­sza­dy”: 12...K:d7 13.Kb1 Gd6 14.Gg5 Wae8 15.h3 Kc8 z rów­ny­mi moż­li­wo­ścia­mi, Bru­st­man-Wim­mer, Pa­sa­wa 1998. Jesz­cze je­den cie­ka­wy przy­kład z prak­ty­ki: 12.Whe1 S:e5 13.d:e5 Sd7 14.a3 Ge7 15.h4 G:h4 16.Wh1 Ge7 17.W:h5 0–0–0 18.f4 Sc5 19.Ga2 Gg6 20.Whh1 b5 21.b4 Sd7 22.W:h8 W:h8 23.Ge3 a5 24.Wd4 Wd8 25.Se4 G:e4 26.W:e4 a:b4 27.a:b4 Sb6 28.G:b6 H:b6 29.He1 Kc7 30.c3 Ha7 31.Kb1 Ha4 czar­ne mają prze­wa­gę, Ben­nin­ger-Mel­zer, Grie­she­im 2003) 12...h4!? 13.g4 (Je­śli 13.Sf3, to 13...0–0–0 np. 14.Gg5 G:c3 15.b:c3 Ge4 i te­raz błęd­ne by­ło­by 16.S:h4? z po­wo­du 16...W:h4! 17.G:h4 Hf4+ z prze­wa­gą czar­nych.) 13...h:g3 14.f:g3 S:e5 15.d:e5 Sd7 16.g4 Gg6 17.Wde1 Ge7 i czar­ne mają świet­ne per­spek­ty­wy.

II.10.Sh4

10...Gg4 (10...0–0 11.S:f5 H:f5 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 11.f3 G:c3 12.b:c3 (Ko­rzyst­ny dla czar­nych jest wa­riant po 12.G:c3 Hg5+ 13.Hd2 H:h4 itd.) 12...Gh5 13.g4Gg6 14.Gb3 (Po­tycz­ka po 14.S:g6 h:g6 15.Gb3 Ha3+ 16.Kb1 a5 17.Gc1 Hd6 18.a3 Sd5 19.Hd3 b5 20.c4 b:c4 21.H:c4 0–0 22.Ka1 Wfb8 jest wy­god­na dla czar­nych, Ba­rua-Spe­el­man, Kal­ku­ta 1996.) 14...Ha3+ 15.Kb1 a5 16.Sf5 a4 17.S:g7+ Kd8 18.Gc1 Hf8 19.S:e6+ (19.Gh6 a:b3! 20.S:e6+ f:e6 21.G:f8 b:c2+ 22.Ka1 c:d1H+ 23.W:d1 W:f8–+, Ry­cza­kow-We­ste­ri­nen, Par­na­wa 1996) 19...f:e6 20.G:e6 Hd6 21.Gc4 b5 22.Gd3 Sd5 z wi­docz­ną prze­wa­gą czar­nych.

III.10.Kb1

10...Sb6 (Czar­ne mogą grać ener­gicz­nie 10...b5!? np. 11.Gb3 0–0 12.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd5 14.g4 Gg6 15.h4 G:c3 16.b:c3 h6 17.h5 Gh7 18.Kb2 i te­raz w par­tii Wolf-Klink, Brac­kwer­de 1999, na­le­ża­ło wy­brać 18...Sb6!? z szan­sa­mi na atak.) 11.Gb3 (11.Se5 G:c3 12.G:c3 Ha4 13.Gb3 Hb5 14.H:b5 c:b5 15.Ga5 Sbd5 16.h3 b6 17.Gd2 Se4 18.Ge1 h6 19.f3 Sef6 20.Gd2 Wc8 21.Wc1 Gh7 22.a4 a6 23.a:b5 a:b5 24.g4 Wc7 25.Sd3 0–0 26.Sb4 Wa8 27.G:d5 S:d5 28.b3 S:b4 29.G:b4 Wca7 30.Gc3 Wa3 czar­ne mają prze­wa­gę, Nij­bo­er-Ro­gers, Her­to­gen­bosch 1999) 11...G:c3 12.G:c3 (12.b:c3 Se4 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 12...Hb5 13.H:b5 c:b5 14.Se5 (Prze­łom w cen­trum po 14.d5 nie jest groź­ny dla czar­nych: 14...Sb:d5 15.G:f6 S:f6 16.Sd4 Ge4 17.S:b5 G:g2 18.Whg1 Gf3 19.Sc7+ Ke7 20.Wde1 Wag8 21.S:e6 f:e6 22.W:e6+ Kf8 23.Wge1 Kf7! 24.We7+ Kg6 czar­ne mają mi­ni­mal­ną prze­wa­gę, ana­li­za Dau­to­va.) 14...a5 15.a3 Ge4 (15...a4!? 16.Ga2 Sbd5=, He­is­sler-Mi­cha­el­sen, Niem­cy 1996) 16.Whe1 0–0 17.f3 Gd5 18.G:d5 Sf:d5 19.Gd2 Sc4 20.Gc1 Wfc8 z ak­tyw­ną grą, Hjar­tar­son-C. Han­sen, Rey­kja­vik 1995.

IV.10.Se5 S:e5 11.d:e5 Sd5 12.G:d5 (12.Se4 G:e4 13.H:e4 G:d2+ 14.W:d2 0–0–0=) 12...e:d5 13.g4 (Nie po­le­ca się 13.a3? wo­bec 13...G:a3! z sil­nym ata­kiem czar­nych, co było już ana­li­zo­wa­ne w par­tii L. Bron­ste­in-Tem­po­ne, Bu­enos Aires 1990.) 13...d4! i te­raz do roz­pa­trze­nia są trzy wa­rian­ty:

A)14.g:f5 d:c3 15.G:c3 G:c3 16.b:c3 H:a2 17.He4 [17.Hg4 Ha1+ 18.Kd2 Hb2 19.Ke2 (Je­śli 19.H:g7, to 0–0–0+ z wi­docz­ną prze­wa­gą.) 19...0–0 20.f6 H:c2+ 21.Wd2 Hg6 i czar­ne mają wy­gra­ną po­zy­cję.] 17...Ha1+ 18.Kd2 0–0–0+19.Ke2 H:c3 20.e6 (20.Whg1 Wd5 21.W:d5 c:d5 22.He3 H:c2+ 23.Kf1 Hb1+ 24.Kg2 He4+ 25.H:e4 d:e4 26.We1 g6 27.W:e4 g:f5 28.Wf4 Wg8+ 29.Kf3 Wg5 30.Wh4 h5–+, Pa­se­dag-Sa­iler, Niem­cy 2000) 20...Hf6 21.Wa1 Wd5 22.f4 a6 23.Hc4 H:f5 24.W:a6 H:e6+ 25.Kf3 Hh3+ 26.Kf2 Wd2+ 0–1, Bu­cha­nan-Shaw, Glas­gow 2000.

B)14.Sb5 d3 15.G:b4 (Po 15.Sd6+G:d6 16.c:d3 H:e5 17.H:e5+ G:e5 18.g:f5 0–0–0 czar­ne – z uwa­gi na sła­bo­ści pion­ko­we prze­ciw­ni­ka – uzy­ska­ły wy­raź­ną prze­wa­gę po­zy­cyj­ną, May­er-Do­rer, ko­re­spon­den­cyj­na 2001.) 15...d:e2! (15...H:b5 16.c:d3 Ge6 17.Gd6 G:a2=) 16.G:a5 e:d1H+ 17.W:d1 c:b5 18.g:f5 Wc8 19.Gb4 h5 20.Gc3 a6 21.a3 h4 22.Wd3 Wh5 23.Wf3 Wc4 24.h3 Wg5 25.Kd2 g6 26.f6 Wf5 27.W:f5 g:f5 28.f3 Kd7 z wy­gra­ną czar­nych, K. Ste­in-Tau­cius, ko­re­spon­den­cyj­na 2005.

C)14.Sb1 Ge6 15.a3 (Prze­wa­gę osią­gnę­ły czar­ne w par­tii Gun­nars­son-Da­niel­sen, Tor­shavn 2000, po 15.G:b4 H:b4 16.a3 Hc5 17.f4 0–0–0 18.h3 h5 19.Whe1 h:g4 20.h:g4 Wh3 21.Hg2 Wdh8 22.b4 Hb6 23.f5 Gd5 24.Hf2 We3 25.Hf4 W:e1 26.W:e1 a5 itd.) 15...G:d2+ 16.W:d2 (Po 16.S:d2 na­stą­pi oczy­wi­ście 16...0–0–0! i da­lej w przy­pad­ku 17.Sc4 G:c4 18.H:c4 H:e5 19.H:f7 Whf8 20.Hb3 W:f2 czar­ne w par­tii Val­sec­chi-Bas­sis, Ber­ga­mo 2006, zo­sta­ły z pion­kiem wię­cej.) 16...0–0–0 17.f4 c5 18.Wdd1 Ha4 19.f5 (19.Sd2? d3! czar­ne mają prze­wa­gę) 19...Gd5 20.Whe1 Whe8 21.Hf2 Hc6 z obu­stron­ny­mi szan­sa­mi.

10...G:c3

Ta wy­mia­na jest uzna­wa­na przez teo­rię – na ba­zie prak­ty­ki tur­nie­jo­wej – za naj­sil­niej­sze roz­wią­za­nie w tej po­zy­cji. Czar­ne mają jesz­cze kil­ka cie­ka­wych moż­li­wo­ści, któ­re jed­nak nie są jesz­cze grun­tow­nie spraw­dzo­ne. Dla­te­go w mo­jej pra­cy po­le­cam to, co ma naj­lep­szą oce­nę.

11.G:c3 Hc7

Tak osią­gnę­li­śmy pod­sta­wo­wą po­zy­cję głów­ne­go wa­rian­tu obro­ny skan­dy­naw­skiej. Sy­tu­acja na sza­chow­ni­cy ma pół­otwar­ty cha­rak­ter i czar­ne mają te­raz ja­sny plan: se­rią wy­mian uzy­skać układ z sil­nym skocz­kiem na d5 prze­ciw­ko nie­zbyt ak­tyw­ne­mu czar­no­po­lo­we­mu goń­co­wi bia­łych.

12.Se5

Sko­czek za­jął ak­tyw­ną pla­ców­kę w cen­trum, aby wspo­ma­gać na­stęp­nie swo­je siły w ak­cji na nie­przy­ja­ciel­skie­go kró­la po g2–g4 i f2–f4. Bia­łe mają do wy­bo­ru jesz­cze inne pla­ny:

I.12.d5 patrz roz­dział 23.

II.12.Gd2 patrz roz­dział 24.

III.12.Gb3 0–0–0

A)13.Se5 S:e5 14.d:e5 (Po 14.H:e5 po­le­ca się 14...Ge4 15.f3 Gd5 16.G:d5 S:d5 17.Gd2 H:e5 18.d:e5 h6 19.c4 Se7 20.Ge3 b6 i po­zy­cja jest rów­na.) 14...Sd5 (14...Se4 15.He3 S:c3 16.H:c3 h5=) 15.G:d5 e:d5 16.g4 Gg6 17.f4 Ge4 18.Whf1 c5=, An­ja­na-Bur­nett, Glas­gow 2014.

B)13.Gd2 Sd5 (Spo­ty­ka­no tak­że 13...c5!?) 14.Se5 S:e5 15.d:e5 Hb6 16.g4 Gg6 17.h4 h5 18.f3 Wd7 19.Gg5 Kb8 ze zło­żo­ną sy­tu­acją i póź­niej­szym zwy­cię­stwem czar­nych, Dvo­rak-Vra­na, Re­pu­bli­ka Cze­ska 2011.

IV.12.Kb1

A)12...Sd5 13.Gd2 (13.G:d5 c:d5 14.Sh4 Gg6 po­zy­cja jest skom­pli­ko­wa­na) 13...b5 14.Gb3 h6 15.Sh4 Gh7 16.Hg4 g5 17.Sf3 0–0–0 ze skom­pli­ko­wa­ną po­zy­cją.

B)12...0–0–0 13.Gd2 Se4 (Blo­ka­da pola d5 po 13...Sb6 14.Gb3 Sbd5 wcho­dzi też w grę.) 14.Ge1 Sd6 15.Gb3 h6 16.Ka2 c5 17.d:c5 S:c5 18.Gc3 f6 19.Sd4 Kb8 20.S:f5 e:f5 21.Hf3 Sde4 22.Gd4 S:b3 23.H:b3 Wc8 24.f3 Sd6 25.Gf2 f4 26.Whe1 Whd8 27.We6 Sc4 28.Wde1 Se5 i po­wsta­ła po­zy­cja ma zło­żo­ny cha­rak­ter. W dal­szej grze bia­łe po nie­do­kład­nej grze par­tię prze­gra­ły, Mar­tic-Sa­vic, Zla­ti­bor 2007.

C)12...b5 13.Gb3 0–0 14.Se5 Ge4 (14...a5!? 15.g4 Ge4 16.f3 Gd5 17.g5 Sh5 18.G:d5 c:d5 19.H:b5 S:e5 20.d:e5 Sf4 21.Gd4 Wfc8 22.Wd2 Sg6 23.He2 Se7 24.h4 Sf5 25.Hf2 Hc4 26.c3 Wab8 27.Ka1 Wb7 28.h5 Hb3 29.h6 g6 30.We1 Wb5 ½–½, Pe­der­sen-Kha­irul­lin, ko­re­spon­den­cyj­na 2012) 15.S:d7 H:d7 16.d5 G:d5 17.G:f6 g:f6 18.g4 Hc7 19.G:d5 c:d5 20.g5 He5 21.Hd2 f5 22.f4 He4 23.Whe1 Hc4 24.Hf2 Wfc8 25.Wd3 Hc5 26.He2 Hf8 27.h4 Wc4 28.Hd2 Wac8 i czar­ne prze­ję­ły ini­cja­ty­wę w swo­je ręce, Hunt-Schlecht, Gro­nin­gen 1997.

12...S:e5

Waż­ny mo­tyw obron­ny: li­kwi­da­cja sil­ne­go skocz­ka. Na uwa­gę za­słu­gu­ją jesz­cze dwa in­te­re­su­ją­ce pla­ny gry:

I.12...Sd5 patrz roz­dział 25.

II.12...b5!? patrz roz­dział 26.

13.d:e5 Sd5 14.Gd2 0–0–0 15.g4 Gg6 16.f4 h5 17.h3

Klu­czo­wa po­zy­cja głów­ne­go wa­rian­tu. Czar­ne mają te­raz do wy­bo­ru dwie dro­gi za­pew­nia­ją­ce do­bre per­spek­ty­wy:

I.17...Hb6 patrz roz­dział 27.

II.17...h:g4!? patrz roz­dział 28.

Pod­su­mo­wa­nie: Obro­na skan­dy­naw­ska jest so­lid­nym otwar­ciem, bo­ga­tym w róż­no­rod­ne mo­ty­wy tak­tycz­ne i po­zy­cyj­ne. W omó­wio­nym wpro­wa­dze­niu przed­sta­wi­łem te­ma­ty­kę 28 teo­re­tycz­nych roz­dzia­łów, któ­ry­mi zaj­mę się do­kład­niej w dal­szej czę­ści książ­ki. Istot­nym uzu­peł­nie­niem jest roz­dział 29 za­wie­ra­ją­cy 43 in­te­re­su­ją­ce par­tie z prak­ty­ki tur­nie­jo­wej, któ­re ilu­stru­ją po­ucza­ją­ce mo­men­ty wal­ki w tym otwar­ciu.

Roz­dział 1

Kontynuacja 2.Sc3

1.e4 d5 2.Sc3

Wy­pad skocz­kiem może pro­wa­dzić z za­mia­ną ru­chów do po­zy­cji roz­pa­trzo­nych w dal­szej czę­ści książ­ki. Grę moż­na tak­że skie­ro­wać na tory in­nych otwarć, np. Van Ge­eta po 1.Sc3 d5 2.e4 itd.

Roz­dział 2

Kontynuacja 2.Sf3

1.e4 d5 2.Sf3

Bia­łe go­to­we są od­dać pion­ka za ini­cja­ty­wę. Jed­nak­że ta gam­bi­to­wa idea nie spra­wia czar­nym żad­nych kło­po­tów.

Roz­dział 3

Kontynuacja 2.e5

1.e4 d5 2.e5

Po­wsta­ła po­zy­cja przy­po­mi­na struk­tu­rę pion­ko­wą w cen­trum w obro­nie Caro-Kann (wa­riant za­mknię­ty). Z uwa­gi na moż­li­wość szyb­kie­go wpro­wa­dze­nia do gry bia­ło­po­lo­we­go goń­ca z c8, czar­ne uzy­sku­ją do­bre szan­se na ak­tyw­ną grę.

Roz­dział 4

Kontynuacja 2.d4

1.e4 d5 2.d4

Ofia­ra pion­ka pro­wa­dzi do ostrej wal­ki i du­żych kom­pli­ka­cji. Z prze­sta­wie­niem ru­chów gra spro­wa­dza się do zna­ne­go gam­bi­tu Black­ma­ra-Die­me­ra, któ­ry nor­mal­nie wy­ni­ka po po­su­nię­ciach 1.d4 d5 2.e4 itd. Obec­nie idea ta na wy­so­kim szcze­blu jest ra­czej rzad­ko spo­ty­ka­na, ale wśród za­wod­ni­ków niż­szych ka­te­go­rii oraz w krę­gach sza­chi­stów ko­re­spon­den­cyj­nych cie­szy się da­lej po­pu­lar­no­ścią. Czar­ne mu­szą być świa­do­me fak­tu, że bia­łe uzy­sku­ją za ofia­ro­wa­ne­go pion­ka pew­ną ini­cja­ty­wę i dla­te­go wy­ma­ga­na jest pre­cy­zyj­na gra.

Roz­dział 5

Kontynuacja 2.d3

1.e4 d5 2.d3

Tym mało am­bit­nym ru­chem trud­no jest wal­czyć o prze­wa­gę de­biu­tową.

Roz­dział 6

Gambit islandzki

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6 3.c4 e6

Gam­bit is­landz­ki pro­wa­dzi do ostrej i nie­zwy­kle skom­pli­ko­wa­nej gry. Czar­ne uzy­sku­ją za ofia­ro­wa­ne­go pion­ka sil­ną ini­cja­ty­wę, któ­rej bia­łe nie mogą lek­ce­wa­żyć. Nie­do­kład­nie ro­ze­gra­na faza de­biu­to­wa może spo­tkać się ze zde­cy­do­wa­nym od­we­tem ze stro­ny prze­ciw­ni­ka. Dla­te­go pre­cy­zyj­na gra na po­cząt­ku par­tii jest ko­niecz­na.

Roz­dział 7

Gambit skandynawski

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6 3.c4 c6

Czar­ne są go­to­we od­dać pion­ka w celu przy­śpie­sze­nia roz­wo­ju swych fi­gur. Po­dob­ną ideę przed­sta­wi­łem już w roz­dzia­le 6 po 3...e6 (gam­bit is­landz­ki).

Roz­dział 8

Kontynuacja 3.d4

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6 3.d4

Nor­mal­ny ruch roz­wo­jo­wy w celu opa­no­wa­nia sy­tu­acji w cen­trum.

Roz­dział 9

Kontynuacja 3.Gb5+

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6 3.Gb5+

Z za­mia­rem dez­or­ga­ni­za­cji ela­stycz­ne­go roz­wo­ju sił prze­ciw­ni­ka i jed­no­cze­śnie utrud­nie­nia od­bi­cia pion­ka d5.

3...Gd7

Kon­ty­nu­acja po­le­ca­na przez teo­rię. Inne od­po­wie­dzi są mniej po­pu­lar­ne i dla­te­go nie po­le­cam ich w mo­jej pra­cy.

Roz­dział 10

Kontynuacja 3.Sc3

1.e4 d5 2.e:d5 Sf6 3.Sc3

Bia­łe re­zy­gnu­ją z ma­te­rial­nych ko­rzy­ści po 3.Gb5+ lub zbu­do­wa­nia sil­ne­go cen­trum pion­ko­we­go w ra­zie 3.d4 i za­mie­rza­ją szyb­ko za­koń­czyć ak­ty­wi­za­cję swych sił. Wa­riant nie stwa­rza czar­nym więk­szych pro­ble­mów w uzy­ska­niu rów­nej gry. War­to wie­dzieć, że ta po­zy­cja może po­wsta­wać tak­że w obro­nie Ale­chi­na po po­su­nię­ciach 1.e4 Sf6 2.Sc3 d5 3.e:d5 itd.

Roz­dział 11

Kontynuacja 3.d4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.d4

Po­su­nię­ciem 3.Sc3 zaj­mę się w dal­szej czę­ści książ­ki. W tym roz­dzia­le przed­sta­wię plan, w któ­rym bia­łe pre­fe­ru­ją naj­pierw ruch cen­tral­nym pion­kiem. Kon­cep­cja ta nie spra­wia czar­nym jed­nak więk­szych pro­ble­mów w wal­ce o wy­rów­na­nie.

3...e5!?

To po­su­nię­cie jest naj­prost­szą dro­gą do wy­ró­wa­na­nia gry. Czar­ne mają do dys­po­zy­cji jesz­cze dwie in­te­re­su­ją­ce idee:

I.3...Sc6 (Ta po­zy­cja po­wsta­je tak­że w otwar­ciu Nim­zo­wit­scha po ru­chach 1.e4 Sc6 2.d4 d5 3.e:d5 H:d5 itd.) 4.Sf3 Gg4 5.Sc3

Roz­dział 12

Kontynuacja 3.Sf3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sf3

Bia­łe re­zy­gnu­ją z ty­po­we­go po­su­nię­cia skocz­kiem na c3 i roz­wi­ja­ją swe siły in­nym to­rem. W ten spo­sób chcą unik­nąć skom­pli­ko­wa­nych gier, ja­kie po­wsta­ją w głów­nym wa­rian­cie. Czar­ne po­win­ny tak­że w tej opcji wal­czyć z po­wo­dze­niem o wy­rów­na­nie.

Roz­dział 13

Kontynuacja 3...Hd8

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3

Naj­po­pu­lar­niej­sze po­su­nię­cie zmu­sza­ją­ce het­ma­na do na­tych­mia­sto­we­go opusz­cze­nia cen­tral­nej pla­ców­ki.

3...Hd8

Teo­ria oce­nia ogól­nie po­wrót het­ma­na na pier­wot­ną po­zy­cję jako pa­syw­ną de­cy­zję. Może optycz­nie tak wy­glą­da. Jed­nak­że het­man z tej po­zy­cji może być szyb­ko wpro­wa­dzo­ny do gry i to na oba skrzy­dła. Ruch ten z psy­cho­lo­gicz­ne­go punk­tu wi­dze­nia ma pew­ną prze­wa­gę, po­nie­waż oce­na jego jest tak ne­ga­tyw­na, iż bia­łe pró­bu­ją szyb­ko go wy­ko­rzy­stać. Ale wte­dy może spo­tkać je przy­kra nie­spo­dzian­ka...

Roz­dział 14

Kontynuacja 3...Hd6

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Hd6

Idea ta zdo­by­wa co­raz wię­cej zwo­len­ni­ków. Za­le­tą usta­wie­nia het­ma­na na d6 jest jego duża mo­bil­ność. Z tego miej­sca może on być szyb­ko prze­rzu­co­ny na oba skrzy­dła. Wadą jest jed­nak to, że może być w każ­dej chwi­li za­ata­ko­wa­ny przez lek­kie fi­gu­ry prze­ciw­ni­ka.

Wariant 1: kontynuacja 4.d4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Hd6 4.d4

Pio­nek zaj­mu­je cen­tral­ną po­zy­cję i kon­tro­lu­je waż­ne punk­ty c5 oraz e5. Sko­czek z g1 wcho­dzi do gry naj­czę­ściej po­przez pole e2, ale roz­wój Sg1–f3 jest oczy­wi­ście rów­nież moż­li­wy. To za­le­ży od sy­tu­acji na sza­chow­ni­cy.

Wariant 2: kontynuacja 4.Sf3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Hd6 4.Sf3

W tym wa­rian­cie – w od­róż­nie­niu od po­przed­ne­go – roz­pa­trzę gry z roz­wo­jem bia­łe­go skocz­ka na f3.

4...Sf6 5.d4

Je­śli 5.Gc4, to czar­ne mogą re­ali­zo­wać swój ty­po­wy po­zy­cyj­ny plan po 5...a6 (Lub szyb­ko roz­wi­nąć swe lewe skrzy­dło po 5...Gg4, w obu przy­pad­kach z do­bry­mi szan­sa­mi.) Rów­nież po 5.d3 a6 6.g3 Gg4 7.Gg2 e6 8.0–0 Ge7 9.He1 G:f3 10.G:f3 c6 11.Gf4 Hd8 12.a3 0–0 13.Hd2 Sd5 14.S:d5 c:d5 15.Wfe1 Sc6 czar­ne uzy­ska­ły obie­cu­ją­ce per­spek­ty­wy, Zga­dzaj-K.To­ma­szew­ski, Zgierz 2018.

Roz­dział 15

Kontynuacja 4.Sf3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.Sf3

Nor­mal­ny ruch roz­wo­jo­wy, lecz w tym roz­dzia­le omó­wię wa­rian­ty po d2–d3, za­miast d2-d4.

Roz­dział 16

Kontynuacja 4.Gc4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.Gc4

Ela­stycz­ny ruch, po­nie­waż umoż­li­wia re­ali­za­cję kil­ku pla­nów gry:

1. Sko­czek z g1 może być po­sta­wio­ny na f3 lub e2.

2. Przy skocz­ku na e2 bia­łe mogą wpro­wa­dzić do ak­cji swe­go pion­ka f.

3. Bia­łe mają czas na de­cy­zję w spra­wie po­sta­wie­nia pion­ka na d3 lub d4. Dla­te­go czar­ne mają do roz­wią­za­nia wie­le pro­ble­mów i ich dal­sza gra wy­ma­ga sub­tel­no­ści.

Roz­dział 17

Kontynuacja 5.Gc4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Gc4

Po­dob­nie jak w po­przed­nim roz­dzia­le, tak­że tu­taj bia­łe mają w pla­nie atak na kró­la po Sg1–e2 oraz f2–f4–f5, tyl­ko z pion­kiem na d4.

Wariant 1: kontynuacja 5...c6

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Gc4 c6

Ruch pion­kiem spo­ty­ka się bar­dzo czę­sto w róż­nych od­ga­łę­zie­niach obro­ny skan­dy­naw­skiej, gdyż za­bez­pie­cza – w ra­zie ko­niecz­no­ści – moż­li­wość uciecz­ki swo­je­mu het­ma­no­wi na c7 lub d8.

Wariant 2: kontynuacja 5...Gg4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Gc4 Gg4

W tym wa­rian­cie go­niec zaj­mu­je pole g4 i pro­wo­ku­je prze­ciw­ni­ka do osła­bie­nia kró­lew­skiej po­zy­cji.

Wariant 3: kontynuacja 5...Gf5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Gc4 Gf5

Ruch z roz­wi­nię­ciem goń­ca na f5 jest spo­krew­nio­ny z oma­wia­ny­mi już wa­rian­ta­mi. Tu­taj będę jed­nak ana­li­zo­wać głów­nie gry z omi­nię­ciem kon­ty­nu­acji Sg1–e2.

Roz­dział 18

Kontynuacja 5...Sc6

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 Sc6

Roz­wój skocz­ka na c6 sto­su­je się w wie­lu od­ga­łę­zie­niach obro­ny skan­dy­naw­skiej. Tak­że w tej sy­tu­acji jest to zna­ko­mi­ta od­skocz­na od naj­czę­ściej sto­so­wa­ne­go w prak­ty­ce ru­chu 5...c6. Jego lo­gi­ka jest ja­sna: szyb­kie roz­wi­nię­cie skrzy­dła het­mań­skie­go, dłu­ga ro­sza­da i wzmoc­nie­nie na­ci­sku na pion­ka d4.

Roz­dział 19

Kontynuacja 6.Se5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5

Cele ru­chu skocz­ka:

1. Wy­klu­cza wy­pad Gc8–g4.

2. Po Se5–c4 zmu­sza het­ma­na do opusz­cze­nia pola a5.

3. Przy­go­to­wu­je ma­newr g2–g4.

4. Pio­nek f uzy­sku­je wol­ną dro­gę na f4.

5. Sko­czek na e5 zaj­mu­je ak­tyw­ną pla­ców­kę i po Gf1–c4 punkt f7 znaj­dzie się pod ostrza­łem.

Wariant 1: kontynuacja 6...Ge6!?

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5 Ge6!?

Ruch ten jest skie­ro­wa­ny prze­ciw­ko ewen­tu­al­ne­mu Gf1–c4, co w po­łą­cze­niu ze skocz­kiem na e5 może stwo­rzyć czar­nym duże kło­po­ty.

Wariant 2: kontynuacja 7.Gd3

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5 Gf5 7.Gd3

Bia­łe ra­dy­kal­nie roz­wią­zu­ją pro­blem goń­ca prze­ciw­ni­ka na f5.

Wariant 3: kontynuacja 7.Gd2

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5 Gf5

Wariant 4: kontynuacja 7.Gf4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5 Gf5 7.Gf4

Bia­łe wpro­wa­dza­ją do gry swe­go goń­ca i wzmac­nia­ją jed­no­cze­śnie pla­ców­kę skocz­ka e5. Tę po­zy­cję moż­na osią­gnąć też w in­nej ko­lej­no­ści ru­chów: 6.Gf4 Gf5 7.Se5 itd.

Wariant 5: kontynuacja 7.g4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Se5 Gf5 7.g4

Ener­gicz­nym ru­chem bia­łe już we wcze­snej fa­zie gry wal­czą o prze­ję­cie ini­cja­ty­wy. Wadą tego pla­nu jest jed­nak osła­bie­nie kró­lew­skie­go skrzy­dła, co daje czar­nym duże kontr­szan­se.

Roz­dział 20

Kontynuacja 7.0–0

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.0–0

Rze­czo­wy ruch roz­wo­jo­wy za­bez­pie­cza­ją­cy mo­nar­chę. Czę­sto gra się naj­pierw 7.Se5, co z prze­sta­wie­niem po­su­nięć może pro­wa­dzić do tych sa­mych sy­tu­acji.

7...e6

Roz­dział 21

Kontynuacja 8.Sd5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.Sd5

W taki spo­sób bia­łe włą­cza­ją do boju swo­ją ba­te­rię Sc3-Gd2. Al­ter­na­ty­wę 8.Se4 oma­wiam w na­stęp­nym roz­dzia­le.

8...Hd8 9.S:f6+

Roz­dział 22

Kontynuacja 8.Se4

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.Se4

8.Sd5 zo­sta­ło omó­wio­ne w roz­dzia­le 21.

Roz­dział 23

Kontynuacja 12.d5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.d5

Ener­gicz­ne ude­rze­nie w środ­ku sza­chow­ni­cy w celu stwo­rze­nia swo­im goń­com wię­cej prze­strze­ni do dzia­ła­nia.

Roz­dział 24

Kontynuacja 12.Gd2

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Gd2

Z pla­nem prze­rzu­tu goń­ca na ak­tyw­niej­szą po­zy­cję. Jed­nak­że re­ali­za­cja tego pla­nu kosz­tu­je dużo cza­su, co wy­ko­rzy­sta­ją czar­ne w kontr­ata­ku na skrzy­dle het­mań­skim.

Roz­dział 25

Kontynuacja 12...Sd5

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 Sd5

Ruch skocz­kiem ma bli­ski zwią­zek z głów­nym wa­rian­tem po 12...S:e5 13.d:e5 Sd5 itd. W po­tycz­ce po 12...Sd5 gra może mieć swo­isty cha­rak­ter.

Roz­dział 26

Kontynuacja 12...b5!?

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 b5!?

In­te­re­su­ją­ca i lo­gicz­na idea: czar­ne przy­stę­pu­ją nie­zwłocz­nie do kontr­ata­ku na le­wej flan­ce i jed­no­cze­śnie za­bez­pie­cza­ją so­bie pole d5 dla skocz­ka lub na­wet goń­ca. Kon­ty­nu­acja ta zy­sku­je co­raz wię­cej zwo­len­ni­ków.

Roz­dział 27

Kontynuacja 17...Hb6

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd5 14.Gd2 0–0–0 15.g4 Gg6 16.f4 h5 17.h3

Roz­dział 28

Kontynuacja 17...h:g4!?

1.e4 d5 2.e:d5 H:d5 3.Sc3 Ha5 4.d4 Sf6 5.Sf3 c6 6.Gc4 Gf5 7.Gd2 e6 8.He2 Gb4 9.0–0–0 Sbd7 10.a3 G:c3 11.G:c3 Hc7 12.Se5 S:e5 13.d:e5 Sd5 14.Gd2 0–0–0 15.g4 Gg6 16.f4 h5 17.h3

Roz­dział 29

Przykładowe partie 1–43

Indeks nazwisk

(Liczby oznaczają numery partii)

Adams 9, 29

Al-Modiahki 22

Almeida Sanchez 26

Anand 33

Boehnisch 20

Brunner 5

Buckley 11

Carlsen 12, 15

Caruana 15, 21

Chandler 9

Cladouras 35

De Firmian 14

Dominguez 28

Duras 25

Fercec 39

Fette 7

Friedman 34

Frost 37

Galego 6

Gipslis 10

Girya 13

Glek 32

Gorbatow 38

Granda Zuniga 14

Hansen C. 32

Hayward 41

Helvensteijn 24

Hoogendoorn 37

Huebner 8

Iordachescu 24

Iwańczuk 16

Jabłoński 43

Jirovsky 20

Karpow 16

Kasparow 33

Klapp 1

Kobalija 6

Konikowski 17, 43

Kosmo 4

Kudrin 18

Kurajica 19

Kveinys 3

Langheld 1

Lanka 31

Lau 36, 40

Luther 8

Lutzenberger 42

Malaniuk 23

Manor 5

Micic 10

Mickiewicz 23

Mieses 25

Miezis 3

Munoz Monroy 28

Muzyczuk A. 13

Nabuurs 27

Nakamura 34

Nicolai 27

Nisipeanu 39

Peschen 2

Quinones Borda 2

Radżabow 29

Ramirez Maillo 26

Reprinzew 31

Schuster M. 40

Shanava 30

Smerdon 4

Soumya 38

Sowray 11

Stopa 18

Strikovic 21

Sulskis 30

Thoma 41

Tiviakov 22

Vaibhav 12

Vatter 36

Visser 17

Vodep 42

Wahls 35

Wesseln 7

Zelcic 19

Literatura

Obrona skandynawska

Jerzy Konikowski

Copyright © 2019 by Wydawnictwo RM All rights reserved

Wydawnictwo RM, 03-808 Warszawa, ul. Mińska 25 [email protected] www.rm.com.pl

Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana, w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody wydawcy.

Wszystkie nazwy handlowe i towarów występujące w niniejszej publikacji są znakami towarowymi zastrzeżonymi lub nazwami zastrzeżonymi odpowiednich firm odnośnych właścicieli.

Wydawnictwo RM dołożyło wszelkich starań, aby zapewnić najwyższą jakość tej książce, jednakże nikomu nie udziela żadnej rękojmi ani gwarancji. Wydawnictwo RM nie jest w żadnym przypadku odpowiedzialne za jakąkolwiek szkodę będącą następstwem korzystania z informacji zawartych w niniejszej publikacji, nawet jeśli Wydawnictwo RM zostało zawiadomione o możliwości wystąpienia szkód.

ISBN 978-83-8151-171-1 ISBN 978-83-8151-172-8 (ePub) ISBN 978-83-8151-173-5 (mobi) ISBN 978-83-8151-174-2 (pdf)

Redaktor prowadzący: Irmina Wala-PęgierskaRedakcja: Bartosz DziałoszyńskiProjekt okładki: Grażyna JędrzejecKoordynacja produkcji wersji elektronicznej: Tomasz ZajbtOpracowanie wersji elektronicznej: Marcin FabijańskiWeryfikacja wersji elektronicznej: Justyna Mrowiec

W razie trudności z zakupem tej książki prosimy o kontakt z wydawnictwem: [email protected]