Obóz zagłady w Bełżcu w relacjach ocalonych i zeznaniach polskich świadków ebook

Publikacja opracowana przez Państwowe Muzeum na Majdanku

Copyright © Państwowe Muzeum na Majdanku, 2025

Copyright © Prószyński Media Sp. z o.o., 2025

Projekt okładki

Ewelina Konieczna

Redaktor prowadzący

Michał Nalewski

Redakcja

Agnieszka Lenarczyk

Współpraca wydawnicza

Marta Grudzińska

Dorota Niedziałkowska

Indeks osób

Marta Grudzińska

Korekta

Patrycjusz Pilawski

ISBN 978-83-8391-659-0

Warszawa 2025

Wydawca

Prószyński Media Sp. z o.o.

02-697 Warszawa, ul. Rzymowskiego 28

www.proszynski.pl

[email protected]

WYKAZ SKRÓTÓW

AIPN BU –

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie

AIPN Lu –

Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie

AK –

Armia Krajowa

AK-WiN –

Armia Krajowa-Wolność i Niezawisłość

AL –

Armia Ludowa

APK –

Archiwum Państwowe w Krakowie

APL –

Archiwum Państwowe w Lublinie

APMM –

Archiwum Państwowego Muzeum na Majdanku

AYV –

Archiwum Yad Vashem

AŻIH –

Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego

BAL –

Bundesarchiv Ludwigsburg (Archiwum Federalne Oddział w Ludwigsburgu)

BIP –

Biuro Informacji i Propagandy KG Armii Krajowej

CKŻP –

Centralny Komitet Żydów w Polsce

CŻKH –

Centralna Żydowska Komisja Historyczna

GG –

Generalgouvernement (Generalne Gubernatorstwo)

GKBZHwP –

Główna Komisja Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce

GKBZNwP –

Główna Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce

GL –

Gwardia Ludowa

IPN –

Instytut Pamięci Narodowej

KG MO –

Komenda Główna Milicji Obywatelskiej

KGB –

Komitet Bezpieczeństwa Państwowego

KL –

Konzentrationslager (obóz koncentracyjny)

KPK –

Kodeks postępowania karnego

MBP –

Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

MO –

MMPB –

Milicja Obywatelska

Muzeum i Miejsce Pamięci w Bełżcu

NKWD –

Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR

NSZ –

Narodowe Siły Zbrojne

NTN –

Najwyższy Trybunał Narodowy

OKBZNwP –

Okręgowa Komisja Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce

PKP –

Polskie Koleje Państwowe

PPR –

Polska Partia Robotnicza

PRL –

Polska Rzeczpospolita Ludowa

RFN –

Republika Federalna Niemiec

RP –

Rzeczpospolita Polska

SB –

Służba Bezpieczeństwa

SD –

Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa)

SO –

Sąd Okręgowy

SOK –

Sąd Okręgowy w Krakowie

SS –

Schutzstaffeln (Sztafety Ochronne)

StAM –

Staatsarchiv München (Archiwum Państwowe w Monachium)

UB –

Urząd Bezpieczeństwa

WSR –

Wojskowy Sąd Rejonowy

WUBP –

Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego

WŻKH –

Wojewódzka Żydowska Komisja Historyczna

ZAL –

Zwangsarbeitslager (obóz pracy przymusowej)

ZSRR/ZSRS –

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich/Sowieckich

ŻIH –

Żydowski Instytut Historyczny

ŻSS –

Żydowska Samopomoc Społeczna

WSTĘP

Oddawany do rąk Czytelnika tom jest pierwszym wydawnictwem źródłowym przygotowanym przez Państwowe Muzeum na Majdanku poświęconym niemieckim obozom zagłady, które funkcjonowały pod kryptonimem „Aktion Reinhardt”. Zamieszczamy w nim materiały dotyczące obozu zagłady w Bełżcu – nieliczne świadectwa ocalałych oraz zeznania polskich świadków. Łączy je czas i miejsce powstania: zdecydowana większość z nich została złożona w Polsce w latach 1945–1946.

Relacje ocalałych pochodzą od dwóch uciekinierów z obozu: Rudolfa Redera ze Lwowa i Chaima Hirszmana z Janowa Lubelskiego. Byli jedynymi spośród ponad 435 tysięcy deportowanych do Bełżca, którzy uniknęli śmierci i przeżyli okupację. Ich powojenne losy potoczyły się tragicznie. Hirszman został zastrzelony przez młodocianych polskich konspiratorów w marcu 1946 r. w Lublinie, w dniu składania relacji o swoich przeżyciach. Natomiast Reder, bezskutecznie próbujący odbudować życie w Polsce, szykanowany i więziony, podjął w końcu decyzję o emigracji. Ich relacje traktują o sytuacji Żydów pod okupacją niemiecką, deportacjach, utracie najbliższych, funkcjonowaniu machiny zabijania, a wreszcie ucieczce. W przypadku Redera uzupełnieniem polskich relacji są zeznania składane w Kanadzie, gdzie się osiedlił, i Republice Federalnej Niemiec, dokąd udał się w związku ze śledztwem toczonym w sprawie niemieckich sprawców.

Innego rodzaju źródłem są zeznania Polaków z Bełżca i okolicznych miejscowości złożone przed sędziami i prokuratorami działającymi z ramienia Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce w latach 1945–1946. Mamy tu do czynienia z odmienną aniżeli w przypadku Sobiboru i Treblinki perspektywą. Ośrodek zagłady został ulokowany w bezpośrednim sąsiedztwie dużej wsi1. Mieszkańcy Bełżca widzieli wszystkie etapy prześladowań Żydów od początku okupacji, od wykorzystywania pracy przymusowej (w 1940 r. istniał tu jeden z pierwszych wielkich obozów pracy), przez rabunek mienia, do masowej zagłady. Przez wiele miesięcy 1942 r. stałym elementem ich codzienności były transporty przywożące na śmierć tysiące polskich Żydów. W 1943 r. obserwowali zacieranie śladów dokonanego na ich oczach ludobójstwa. Po likwidacji obozu i wyjeździe Niemców pozostali na miejscu zbrodni. Kilku spośród przesłuchiwanych Polaków brało udział w pracach budowlanych na terenie obozu, inni mieszkali w jego pobliżu. Większość stykała się osobiście nie tylko z członkami rekrutującej się z byłych jeńców sowieckich formacji pomocniczej SS-Wachmannschaften, ale również z niemieckimi funkcjonariuszami załogi obozowej. Kontakty te są jednym z tematów przewijających się w ich zeznaniach. Przede wszystkim zawierają dokładne informacje na temat powstawania infrastruktury obozowej i codziennego funkcjonowania machiny śmierci. Pomimo pewnych ograniczeń wynikających z natury tego źródła są one też dokumentem świadczącym o postawach wobec Zagłady. Chociaż lokalna społeczność była, i jest nadal, obiektem zainteresowania historyków i dziennikarzy, korpus zeznań złożonych w latach 1945–1946 ma znaczenie wyjątkowe. Należy podkreślić, że żaden z mieszkańców Bełżca nie sporządził w późniejszym okresie pisemnej relacji.

Każda partia dokumentów (relacje Redera, relacje Hirszmana i materiały polskie) poprzedzona jest osobnym wstępem. Dokumenty podawane są w pisowni oryginalnej, ingerencje redaktorskie ograniczyły się do niezbędnego minimum.

Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja przyczyni się do upowszechnienia wiedzy na temat tego najmniej znanego obozu zagłady akcji „Reinhardt”2.

***

Pierwsze wydanie tego tomu ukazało się w wydawnictwie Państwowego Muzeum na Majdanku w 2013 r. z zamiarem zapoczątkowania serii wydawnictw źródłowych na temat obozu w Bełżcu. Plany te pokrzyżowała nagła śmierć Roberta Kuwałka, współtwórcy scenariusza wystawy i pierwszego kierownika Muzeum i Miejsca Pamięci w Bełżcu, autora podstawowej monografii obozu. Obecne wydanie pozostaje zasadniczo niezmienione, a nieliczne korekty zostały odpowiednio zaznaczone. Nie chcąc ingerować w treść wprowadzenia do zeznań i relacji Rudola Redera autorstwa Kuwałka, postanowiłem dodać osobną część zawierającą odnalezione już po jego śmierci informacje. Tom został również uzupełniony o kilka niepublikowanych wcześniej reprodukcji dokumentów i fotografii. Ostatecznie zdecydowałem się także na nieingerowanie w tytuł i pozostawienie określenia „ocaleni”, choć należałoby zmienić je na „ocalali”.

Dariusz Libionka

RELACJE OCALAŁYCH

I. Relacje i zeznania Rudolfa Redera

(OPRAC. ROBERT KUWAŁEK)

W lutym 1946 r., staraniem Wojewódzkiej Żydowskiej Komisji Historycznej w Krakowie, ukazała się relacja Rudolfa Redera Bełżec. Poprzedzał ją wstęp dr Nelli Rost, która rozmawiała ze świadkiem i przygotowała relację do druku3. Zaznaczono, że „zachowano tok i sposób okreś­leń świadka, dzięki czemu niesamowitą prawdę Bełżca ogląda czytelnik oczyma jednego z tysięcy ofiar, tj. prawdę niewyrozumowaną i niefiltrowaną przez intelektualizm”. Publikacja spotkała się z tak dużym zainteresowaniem, że jeszcze w tym samym roku zaistniała konieczność przygotowania do druku4. Broszury jednak nie wznowiono5. Było to skutkiem likwidacji krakowskiej WŻKH i emigracji większości jej pracowników, wśród nich Rost6, a jednocześnie skoncentrowania się w powołanym w miejsce Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej Żydowskim Instytucie Historycznym na historii warszawskiego getta, co wiązało się z odkryciem konspiracyjnego Archiwum Ringelbluma7. Wspomnienia Redera, stanowiące podstawę wiedzy na temat osławionego obozu śmierci, ale także ich autora, doczekały się wznowienia w Polsce dopiero w 1999 r.8 Była to publikacja dwujęzyczna (oryginałowi towarzyszyło tłumaczenie w języku angielskim) opatrzona wstępami Jana Karskiego i Franciszka Pipera, pozbawiona jednak bardziej szczegółowej redakcji krytycznej. Rok później obszerne fragmenty wspomnień ukazały się na łamach „Polin”9. Jednak i tutaj nie znajdziemy nowych informacji na temat samego Redera, poza jedną: o jego śmierci prawdopodobnie na przełomie lat 60. i 70. XX w.10

Tekst stanowiący podstawę wymienionych edycji nie jest jedyną relacją Redera. O swoich okupacyjnych przeżyciach, nie tylko o centralnym epizodzie, jakim był pobyt w obozie zagłady, zeznawał w latach 1944–1960 jeszcze kilkakrotnie. Po raz pierwszy późnym latem lub wczesną jesienią 1944 r. przed sowieckim prokuratorem z Nadzwyczajnej Komisji do spraw Badania Zbrodni Niemieckich w obwodzie lwowskim11. Wtedy też zetknął się z rosyjskim dziennikarzem Władimirem Bielajewem, który pisał artykuł o Bełżcu12. Kolejne trzy relacje składał już w Polsce przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną w Krakowie. Pierwsza dotyczyła obozu zagłady w Bełżcu, druga życia w okupowanym Lwowie przed deportacją i po ucieczce z obozu13. Ich rozwinięcie stanowiła relacja złożona Nelli Rost, która ukazała się drukiem w 1946 r. Mniej więcej w tym samym czasie Reder został przesłuchany przez sędziego Jana Sehna. Zeznania te włączono do materiałów śledztwa Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Lublinie w sprawie obozu zagłady w Bełżcu14. Kolejne zeznania Redera pochodzą z przesłuchań z Kanady (1954 i 1956 r.). Ostatnie (1960 r.) zostało złożone w związku ze śledztwem przeciwko byłym SS-manom z Bełżca.

Rudolf Reder urodził się 4 kwietnia 1888 r. w Dębicy. Jego rodzicami byli Herman i Fryderyka z domu Jortner. Prawdopodobnie pochodził z zamożnej rodziny, która zapewniła mu ukończenie gimnazjum. W jego zeznaniach brakuje niestety bliższych informacji na temat przebiegu edukacji oraz wzmianek, czy już wtedy mieszkał poza Dębicą15. Podawał, że posiadał wykształcenie średnie i był z zawodu chemikiem16. Rodzina była zasymilowana lub asymilująca się, na co wskazywały imiona rodziców. Reder dwukrotnie użył swojego żydowskiego imienia – Rubin, podając je sędziemu sowieckiemu we Lwowie, a także Bielajewowi. W relacjach składanych w Polsce używał imienia Rudolf. O jego życiu przed wojną niewiele można powiedzieć. Do 1919 r. mieszkał w Stanach Zjednoczonych i pracował w jednych z największych zakładów chemicznych w Chicago. Miał tam zdobyć tytuł mistrza, specjalisty od warzenia mydła. Kiedy zdecydował się na powrót do Polski, zamieszkał we Lwowie, przy ul. Panieńskiej 7, i założył fabrykę17. W USA pozostali dwaj jego bracia – Maks i Jacob – mieszkający w Nowym Jorku18. O amerykańskim wątku swojej biografii powiedział tylko Bielajewowi i nigdy więcej o tym nie wspomniał.

Zeznania Redera różnią się w szczegółach biograficznych, zwłaszcza w kwestiach dotyczących członków rodziny. W partiach dotyczących funkcjonowania obozu zagłady w Bełżcu są zasadniczo zgodne.

Ożenił się z Fajgą (Fanny) z domu Felsenfeld19, z którą miał troje dzieci: Bronisława, urodzonego w 1907 r., i dwie córki: Zofię, która została lekarką, oraz Marię urodzoną w 1919 r. Polskie imiona dzieci to kolejny dowód na to, że rodzina Rederów aspirowała kulturowo do polskości. Mężem Zofii był Leonard Schenker, na którego temat też niewiele wiadomo20. Zofia to jedyna osoba z rodziny, o której wspomina w zeznaniach, że przeżyła okupację niemiecką. Po wojnie mieszkała pod Londynem i używała nazwiska Reder-Smith21. Bronisław miał zostać wywieziony do Bełżca tydzień przed deportacją ojca22. Los pozostałych jest niejasny. W jednym z zeznań złożonych w Krakowie Reder podał, że: „Rodzina wywieziona do Rosji, obecnie w Teheranie”23. Jednak, innym razem, zeznając w związku ze śledztwem w sprawie zbrodni popełnionych w Bełżcu, opowiadał o próbie przekupienia SS-mana, jaką podjął, udając się z nim do Zofii i zięcia po większą sumę pieniędzy24. O kontaktach z córką przed deportacją do Bełżca mówił także w zeznaniu złożonym 8 sierpnia 1960 r. w Monachium. Twierdził wtedy, że w okresie od wkroczenia w czerwcu 1941 r. Niemców do Lwowa mieszkał u Zofii (jego fabryka została najpewniej znacjonalizowana w czasie pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939–1941). W dniu zatrzymania 16 sierpnia 1942 r. córce udało się uniknąć schwytania, a następnie uciekła do Krakowa, gdzie przetrwała szczęśliwie do końca wojny25. Szczegółów jej przeżyć okupacyjnych nie znamy, lecz w Krakowie po wojnie mieszkała rodzina Redera. Nie wiadomo, dlaczego w odstępie zaledwie trzech dni w 1945 r. podał on dwie różne informacje na temat losów członków najbliższej rodziny. Trudno uwierzyć, że nie wiedział, co stało się z jego żoną, synem i najmłodszą córką. Zwłaszcza milczenie o najmłodszej córce jest prawdziwą zagadką. Już w Kanadzie w 1954 r. zeznawał, że wszyscy oprócz Zofii zginęli podczas okupacji niemieckiej, zamordowani „z powodów raso­wych”26. O szczegóły go jednak nie pytano.

16 sierpnia 1942 r. Reder został zatrzymany przez policję przy ul. Zamarstynowskiej 31. Miało to miejsce podczas wielkiej akcji trwającej od 10 do 22 sierpnia, w ramach której do obozu zagłady w Bełżcu deportowano około 40 000 Żydów27. Reder próbował ukrywać się u znajomych Ukraińców, rodziny Kobzdej. Przypuszczał, że został przez nich zadenuncjowany. Zabrano go najpierw do koszar SS na Podzamczu, potem do obozu przy ul. Janowskiej, skąd następnego dnia, przez stację Kleparów, deportowano go w transporcie około 5000 osób do Bełżca28. Biorąc pod uwagę jego wiek – 61 lat – zdumiewa fakt, że podczas selekcji właśnie jego pozostawiono przy życiu. Wspominał, że zgłosił się wraz z siedmioma innymi mężczyznami jako fachowiec (podał, że jest maszynistą-monterem) i że SS-man z załogi obozowej, Fritz Jirmann, zaakceptował to29. Być może w momencie przybycia do obozu wyglądał zdrowo i młodziej, niż wskazywała jego metryka. Niewykluczone, że ważną rolę odegrała doskonała znajomość języka niemieckiego.

W obozie śmierci przebywał do listopada 1942 r. Pozostawione przezeń opisy obozu – jak już powiedziano – niewiele różnią się od siebie. Zawierają mniej lub więcej szczegółów, ale nie pojawiają się w nich nieścisłości, jak w przypadku jego życia osobistego przed deportacją i po ucieczce. Można jedynie żałować, że osoby przesłuchujące Redera nie zadawały mu więcej szczegółowych pytań30. W relacji nie znajdziemy też wielu fragmentów dotyczących jego przeżyć. Najbardziej osobiste wyznania Redera zostały opracowane przez Rost (znajduje się w nich wiele fragmentów mówiących o stanie psychicznym więźniów Bełżca, a więc również samego Redera). Jednakże nawet w tych wspomnieniach widać, że starał się opowiadać raczej o grupie niż o sobie i koncentrował się bardziej na funkcjonowaniu obozu. Niewątpliwie był uważnym obserwatorem i wydaje się, że miał dostęp do obydwu części obozu. Jako odpowiedzialny za konserwację silnika produkującego spaliny służące do uśmiercania ludzi, zatrudniony był w najbliższym sąsiedztwie komór gazowych, zatem był naocznym świadkiem kulminacyjnego momentu eksterminacji, był w stanie go opisać, podobnie jak całą instalację służącą zagładzie. Prawdopodobnie musiał mieć szczególną pozycję wśród więźniów, skoro w obozie przeżył tak długo i widział tak wiele31. Z pewnością praca na terenie Obozu II, gdzie miało miejsce właściwe mordowanie, nie gwarantowała dłuższego przeżycia32. Ponadto należy pamiętać o tym, że Reder był starszym człowiekiem, któremu prawdopodobnie trudniej przychodziła adaptacja do tak straszliwych warunków. Czy zaistniały jeszcze inne sytuacje, które ułatwiły mu przeżycie – tego nie wiadomo. On sam o tym nie wspominał. Nie było też nikogo, kto mógłby o nim opowiedzieć. Reder przeżył w obozie okres najbardziej nasilonej zagłady, pomiędzy latem a późną jesienią 1942 r. Zginęło wówczas około 320 000 Żydów spośród blisko 450 000 ofiar. Ogrom i potworność zbrodni niewątpliwie odcisnęły trwałe piętno na jego psychice. Być może to właśnie było powodem, że niechętnie opowiadał o sobie i swych tragicznych doświadczeniach. Jeszcze we Lwowie w rozmowie z Bielajewem wspomniał, że SS-mani z załogi obozowej nie mieli zastrzeżeń do jego pracy mechanika. Miał obsługiwać silnik koparki, za pomocą której przygotowywano masowe groby. Kiedy silnik się zepsuł, skierowano go do pracy przy wyrębie lasu, a następnie zgłosił się do wmurowywania kotłów w nowej kuchni więźniarskiej. Niemcy mieli być tak zadowoleni z jego pracy, że uzyskał zgodę na wyjazd do Lwowa w celu zdobycia blachy do wyłożenia kotłów. Wtedy właśnie, wykorzystując nieuwagę konwojentów, zbiegł33.

Tu pojawia się kolejna nieścisłość biograficzna. We wspomnieniach opracowanych przez Rost podał, że ukrywała go Polka, jego przedwojenna służąca. W zeznaniu złożonym przed sędzią Sehnem doprecyzował, że była to Anastazja Hawryluch. Miał u niej przebywać aż do wyzwolenia, lecząc się z tyfusu i ran fizycznych, a także usiłując uspokoić psychikę34. W Kanadzie i w RFN mówił o innej przechowującej go osobie. Miała to być Joanna Borkowska – Polka, jego przedwojenna znajoma ze Lwowa. Potwierdziła to też ona sama. Według jej zeznania z 1954 r. Rudolfa Redera znała od 1940 r., ponieważ wraz z córką Zofią i jej mężem bywał w jej restauracji przy ul. Sakramentek 5. Po ucieczce Reder miał pojawić się pod tym adresem i tu przechowywała go aż do wyzwolenia, w kryjówce pod podłogą komórki w podwórku. Po wojnie razem opuścili Lwów. Według zgodnych oświadczeń obydwojga Joanna Borkowska była tą, która opiekowała się nim, kiedy chorował i przebywał w kryjówce w jej lwowskim domu35. Nie dysponujemy żadnym niezależnym przekazem mogącym wyjaśnić te sprzeczności. Być może obie kobiety były zaangażowane w ukrywanie ocalonego z Bełżca. W Krakowie Reder i Borkowska zamieszkali początkowo przy ul. Warszawskiej 20/8, a następnie przy ul. Długiej 38. Nie wiadomo dokładnie, kiedy Reder zarejestrował się w tamtejszym Wojewódzkim Komitecie Żydowskim, ponieważ jego karta rejestracyjna nie jest datowana. Na temat jego przeżyć okupacyjnych widnieje jedynie lakoniczna wzmianka, że przeżył obóz zagłady w Bełżcu i przebywał „w ukryciu we Lwowie”36. Nie odnaleziono natomiast żadnego śladu, by w Krakowie rejestrowała się jego córka Zofia czy ktokolwiek inny z rodziny. Po pewnym czasie Reder wraz z Borkowską przenieśli się na ul. Sienkiewicza 14, gdzie mieszkali prawdopodobnie aż do wyjazdu z Polski. Podczas pobytu w Krakowie Reder opowiadał o swoich przeżyciach w obozie zagłady w Bełżcu. Wiadomo również, że odwiedził także to miejsce. Rozmawiał z mieszkańcami, którzy mówili mu, co działo się w obozie po jego ucieczce. „Pole prowadziło mnie pod żywy, sosnowy, pachnący las. Było tam teraz bardzo cicho. W pośrodku lasu była wielka, jasna polana”.

W Krakowie próbował na nowo ułożyć sobie życie. Zajął się tym, co potrafił najlepiej, czyli otworzył fabrykę mydła. Zawód przemysłowca podawał w zeznaniu w czasie śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w obozie w Bełżcu. W Polsce mógł mówić otwarcie o swoim pochodzeniu społecznym, w przeciwieństwie do sytuacji rok wcześniej we Lwowie, który znalazł się pod panowaniem sowieckim37. Jednak już w 1946 r. zaczął czynić starania o wyjazd z Polski, czego dowodem jest złożony przez niego wniosek ze zdjęciem, skądinąd jedynym zachowanym w Polsce, do Wydziału Emigracyjnego przy Centralnym Komitecie Żydów w Polsce38. Można jedynie domyślać się, że na to postanowienie mogła wpłynąć atmosfera w kraju po pogromie w Kielcach, kiedy bardzo wielu Żydów podejmowało decyzję o wyjeździe. Nie wiadomo, czy Reder chciał opuścić Polskę już wcześniej, na przykład po pogromie krakowskim 11 sierpnia 1945 r. Można też przypuszczać, że do Krakowa przybył ze Lwowa jesienią 1945 r., kiedy nastąpiła największa fala przesiedleń ludności polskiej, a wraz z nią ocalałych Żydów. Pojawia się jednak pytanie, dlaczego zrezygnował wówczas z wyjazdu z Polski.

Jego sytuacja komplikowała się w miarę postępującej stalinizacji kraju. 7 kwietnia 1949 r. Reder został aresztowany na mocy zarządzenia Komisji Specjalnej, zajmującej się przejmowaniem zakładów przemysłowych i sklepów z rąk prywatnych. W areszcie przebywał miesiąc, po czym zwolniono go za kaucją. Po raz drugi aresztowano go 1 sierpnia tego samego roku pod zarzutem wręczenia łapówki funkcjonariuszowi milicji39. Chodziło o kwoty przekazywane przez Redera Janowi Augustynowiczowi z aresztu MO za pośrednictwo w kontaktach z Joanną Borkowską40 i Wilhelmem Rederem. Z zeznania milicjanta wynikało, że Wilhelm miał być bratem Rudolfa. Oprócz tego Augustynowicz miał się kontaktować także z mieszkającymi w Radomiu dziećmi Rudolfa Redera. Czy chodzi o Zofię? W dokumentach nie widnieją żadne imiona. W grypsach przemycanych z aresztu Reder interesował się kwestią znalezienia adwokata, możliwością zwolnienia za kaucją oraz funkcjonowaniem swojego zakładu41. Został wkrótce przeniesiony do więzienia przy ul. Montelupich, a następnie zwolniony za kaucją w wysokości 400 000 złotych42.

Reder zeznał, że Wilhem był jego kuzynem mieszkającym w Krakowie. Nie wspominał nic o rodzinie w Radomiu, natomiast zaznaczył, że poprzez Joannę Borkowską, którą w zeznaniu określił jako „żonę”, pragnął zawiadomić córki w Londynie, że przebywa „w sanatorium jako chory”. Z jego słów wynika także, że kiedy przebywał w areszcie, Komisja Specjalna zamknęła i zapieczętowała jego zakład43.

Zaraz po ponownym aresztowaniu adwokat Redera dr Karol Peczenik zwrócił się do Wojskowej Prokuratury Rejonowej w Krakowie z prośbą o zwolnienie go z więzienia lub o umieszczenie w szpitalu z powodu choroby, która była wynikiem pobytu w obozie zagłady w Bełżcu44. Na potwierdzenie, że jego klient jest ocalałym z obozu zagłady, przedłożył książkę ze wspomnieniami Redera45. Prośby nie uwzględniono. Reder pozostał w więzieniu, a Wojskowa Prokuratura Rejonowa, kwalifikując jego przestępstwo jako pospolite, przekazała sprawę do rozpatrzenia przez sąd powszechny46. Zwolniono go 7 września decyzją prokuratora Sądu Okręgowego w Krakowie, który przejął śledztwo w sprawie przekupienia milicjanta47. Dochodzenie objęło również – w charakterze podejrzanych – Joannę Borkowską, Wilhelma Redera, a także żonę współoskarżonego Polaka. Niestety, poza faktem, że figurujący w aktach śledztwa Wilhelm Reder był spokrewniony z Rudolfem i mieszkał w Krakowie, nie wiemy o nim nic więcej. Natomiast na podstawie protokołu przesłuchania Borkowskiej można ustalić, że jeszcze w październiku 1949 r. nie była ona żoną Redera. Sam Reder podawał wtedy, że jest wdowcem, co też jest istotną wskazówką na temat losów jego żony48. W protokole przesłuchania Borkowskiej w rubryce „Stan rodzinny” widnieje adnotacja: „wolna”. Znajdziemy też datę i miejsce jej urodzenia (26 lutego 1908 r. w Plenikowie, powiat Przemyślany, dawne województwo tarnopolskie) oraz inne szczegóły biograficzne. Uzyskała niepełne wykształcenie podstawowe – „5 klas szkoły powszechnej”. Była córką rolnika, a w rubryce „Zajęcie” wpisano: „bezrobotna”. O słabym wykształceniu świadczy jej podpis pod protokołem przesłuchania. Litery są koślawe, a charakter pisma można określić jako niewyrobiony49. Borkowska podała później, że związek małżeński z Rederem został zawarty 8 listopada 1949 r.50 Podczas rozprawy sądowej występowała już jako „Joanna z Borkowskich Rederowa”51. Sprawa zakończyła się 11 kwietnia 1950 r. wyrokami skazującymi. Rudolfa Redera i Zdzisława Cholewkę uznano za winnych przekupstwa milicjanta i wymierzono im karę sześciu miesięcy więzienia w zawieszeniu na dwa lata oraz obciążono kosztami postępowania sądowego – każdego w kwocie 1000 złotych52.

Dokumentacja dotycząca tej kuriozalnej – biorąc pod uwagę okupacyjne przeżycia Redera – sprawy, chociaż uzupełnia pewne szczegóły jego biografii, wprowadza wątp­liwości co do jego sytuacji rodzinnej. Trudno wytłumaczyć, dlaczego podczas śledztwa i sprawy z lat 1949–1950 utrzymywał, że jego dzieci żyją. Wcześniej, jak i potem w Kanadzie, Reder wielokrotnie powtarzał, że wojnę przeżyła tylko jedna jego córka – Zofia Schenkerowa.

Po zakończeniu rozprawy sądowej Rederowie wznowili starania o wyjazd z Polski. Ich emigracja nastąpiła w lutym 1951 r. i jej pierwszym etapem był Izrael. W czerwcu 1952 r. udali się do Kanady, gdzie zamieszkali w Toronto53. Podczas przesłuchania w Kanadzie Reder występował pod nazwiskiem Roman Robak. Według słów jego żony zmiana nazwiska nastąpiła jeszcze w Polsce, z powodu prześladowania przez „tajną policję”. Zmianę nazwiska miał Rederowi podpowiedzieć adwokat. Pod nazwiskiem Robak obydwoje wyjechali z Polski54. W 1951 r. kraj opuszczali ostatni Żydzi, którzy zdecydowali się na wyjazd przed prawie całkowitym zamknięciem granic PRL55. Ówczesne władze wydawały wówczas oficjalną zgodę na emigrację, rozstrzygając arbitralnie o prawie do wyjazdu. Przede wszystkim zezwalano na wyjazd Żydom religijnym oraz uznawanym za obcych lub niebezpiecznych klasowo, a do takich niewątpliwie zaliczał się Reder. Trudno dziś wyjaśnić, czy przyczyną zmiany nazwiska były problemy z nową władzą w Polsce, czy też była to próba ułatwienia sobie wyjazdu. Otwartym pytaniem jest także tło decyzji małżonków o opuszczeniu Izraela. Prawdopodobnie do pozostania w Izraelu mogły ich zniechęcić ówczesne warunki życia oraz poczucie obojętności wobec losu ocalonych56. Być może Reder, uchodzący za jedynego uratowanego z Bełżca, obawiał się zbyt dokładnych pytań o przeżycia w obozie zagłady oraz spekulacji i dociekania, jak to się stało, że jako jedyny przetrwał Bełżec, a na dodatek przebywał tam przez dłuższy czas57. Możliwe, że obawiał się, czy ktokolwiek zrozumie jego przeżycia. Z pewnością Kanada gwarantowała mu większą anonimowość.

W Kanadzie Rederowie mieszkali jako bezpaństwowcy aż do 1954 r., utrzymując się z dorywczej pracy. W 1960 r. Rudolf Reder vel Roman Robak pracował jako pomywacz w misji w Toronto58. Miał wówczas już 79 lat. Podjęcie przez niego pracy fizycznej w tym wieku może świadczyć nie tylko o jego żywotności, ale także o konieczności utrzymania siebie i żony w nowym kraju. Nie wiadomo, czym zajmowała się zawodowo Joanna.

O toczącym się w RFN śledztwie przeciwko byłym SS-manom z Bełżca dowiedział się z izraelskiego radia, które wymieniło jego prawdziwe nazwisko, i postanowił zgłosić się do sądu kanadyjskiego celem złożenia zeznań. Prawdopodobnie dopiero wtedy władze kanadyjskie przyznały mu obywatelstwo, by mógł wystąpić w procesie jako świadek. Chociaż złożył dwa obszerne zeznania, prokurator w Monachium nie uznał ich za wystarczający materiał dowodowy. Przede wszystkim w zeznaniu z 8 sierpnia 1960 r. stwierdził, że nie zna z nazwisk ośmiu byłych funkcjonariuszy z załogi obozowej, przeciwko którym prowadzono śledztwo. Z pewnością nie mógł znać głównego oskarżonego, Josefa Oberhausera, ponieważ w okresie, kiedy przebywał w Bełżcu, Oberhausera już tam nie było. Po 1 sierpnia 1942 r. wraz z pierwszym komendantem obozu zagłady Christianem Wirthem59 wyjechał do Lublina60. Jedyne osoby, które Reder wymieniał w swoich zeznaniach, to Fritz Jirmann i Reinhold Feix, z którymi najprawdopodobniej miał najczęstszy kontakt. Oprócz nich w jego relacji pojawiają się wzmianki na temat Christiana (Heinza) Schmidta i Raimunda Kaisera, volksdeutschów pochodzących ze Związku Sowieckiego, pełniących funkcje niższych dowódców w oddziale wartowniczym SS-Wachmannschaften z Trawnik.

Ostatecznie prokurator nie zdecydował się wykorzystać jego zeznań jako materiału dowodowego w sprawie. Reder nie stanął też jako świadek na rozprawie, która miała miejsce w Monachium w 1964 r. i skończyła się uniewinnieniem siedmiu oskarżonych. Spośród sądzonych jedynie Josef Oberhauser otrzymał kuriozalnie niski wyrok czterech i pół roku więzienia za współudział w zbrodni61. Chociaż prokuraturze przekazano z Polski kompletne materiały z prowadzonego w latach 1945–1946 śledztwa w sprawie zbrodni popełnionych w obozie Bełżcu, zeznania polskich świadków nie zostały uwzględnione jako dowód w sprawie. Na rozprawę sądową nie wezwano żadnego z mieszkańców Bełżca, chociaż wielu osobiście znało SS-manów z załogi obozowej. Niemiecki wymiar sprawiedliwości w tym czasie z zasady nie wierzył polskim świadkom ani ocalonym i kwestionował ich zeznania pod byle pretekstem62.

Zeznania Rudolfa Redera złożone w 1960 r. były jego ostatnim publicznym wystąpieniem. Dalsze losy obojga małżonków są nieznane. Nie wiadomo, czy pozostały po nim jakieś zapiski, dokumenty lub fotografie. Zachowanie Rudolfa Redera po śledztwie w Monachium wygląda tak, jakby pragnął zatrzeć za sobą ślady i odciąć się od świata. Po kuriozalnym procesie w Monachium, w którym okazało się, że winni śmierci tysięcy ofiar pozostają bezkarni, a zeznania jedynego ocalałego nie mają żadnej wartości dowodowej, Reder prawdopodobnie załamał się psychicznie i nie chciał więcej opowiadać o swoich tragicznych przeżyciach. Stało się tak, chociaż jeszcze w 1944 r. we Lwowie deklarował, że celem jego życia jest opowiadanie o zbrodniach popełnionych w obozie zagłady w Bełżcu. Możliwe, że powodem jego ucieczki przed światem były przeżycia obozowe oraz losy powojenne. Wydaje się też, że nikt nie interesował się jego osobą. Zmarł w zapomnieniu w 1977 r.63 Data śmierci żony jest nieznana. Kiedy wreszcie podjęto starania dotyczące upamiętnienia obozu w Bełżcu, ustalenie nawet podstawowych szczegółów jego biografii napotykało liczne przeszkody64.

DOKUMENTY

I/1

1944, sierpień – Zeznanie Rubina Hermanowicza Redera

Reder Rubin Hermanowicz,

Zawód:

robotnik, ur. 1881 w Dębicy,

okręg Kraków.

Wykształcenie:

mistrz, mydłowar.

7-klasowe gimnazjum.

Adres:

Lwów, ul. Panieńska 7,

mieszkanie 4.

Zabrano mnie do Bełżca w lipcu 1942 r.65 Bełżec jest oddalony od Lwowa 60 do 70 km. Jest to węzeł kolejowy. Z Bełżca linie kolejowe prowadzą do Warszawy, Jarosławia, do Tomaszowa i Zamościa66. Jednoszynowy tor prowadził do budowli, którą wybudowali Niemcy w celu zagłady ludzi. Tor ten został wybudowany przez Niemców. Cała budowla składała się z trzech baraków. W dwóch barakach byli skoncentrowani Żydzi, którzy pracowali w obozie. W każdym baraku było 250 Żydów. Razem 500 Żydów. Trzeci barak miał napis „Bad und Desinfektionsraum”. Przed wejściem do tego budynku znajdował się gazon z kwiatami. W innych budynkach była kuchnia i hala magazynowa. W hali magazynowej składano rzeczy zamordowanych oraz żywność dla ludzi zatrudnionych w obozie i dla strażników. W tym samym budynku mieściło się także ambulatorium, w którym leczono strażników. Budynek, gdzie mieściła się łaźnia67, zbudowany był z betonu. Inne baraki były z drewna. Jeden z SS-manów, gdy trafiłem do Bełżca, zapytał mnie, kim jestem z zawodu. Powiedziałem, że jestem mechanikiem. Niemcy pozostawili mnie przy życiu, ponieważ potrzebowali mechanika. Musiałem pracować przy silniku firmy Boltach. Ten silnik zainstalowany był przy transporterze, przy pomocy którego wykopywano ziemię z grobów. W grobach zakopywani byli zamordowani ludzie (życie odbierano im na skutek śmierci z uduszenia).

Lokomotywa wpychała pociąg, który był zapełniony ludźmi i który przybywał do Bełżca, na boczny tor kolejowy. Normalnie w jednym pociągu znajdowało się około 50 wagonów. Tak więc jednym pociągiem przybywało około 5000 osób. Do Bełżca przyjeżdżało dziennie od dwóch do czterech pociągów68. Przywożono ludzi z Polski, Francji, Belgii, Holandii, Danii, Norwegii, a także z Czechosłowacji69. Należy zaznaczyć, że ludzie, których przywożono, nie wiedzieli, jaki los ich oczekuje. Po przybyciu, rozkazywano im rozebrać się. Kobietom obcinano krótko włosy. Następnie ofiary pędzono grupami do „łaźni”. Mówiono, że ludzie po łaźni zostaną poprowadzeni do pracy. „Łaźnia” była betonowym budynkiem, przedzielonym korytarzem na dwie części. Każda część tego domu posiadała trzy cele pozbawione okien. Drzwi były zamykane hermetycznie. Na jednej stronie „łaźni”, na stronie, która była oddalona od rampy, znajdowała się przybudówka. W przybudówce stał kompresor, przez który zasilany był silnik benzynowy. Konieczne były balony z gazem doprowadzanym do tej maszyny. W każdej celi, w ścianie zainstalowana była mała końcówka. Do tej końcówki prowadziły rury gazowe. Rozebrani ludzie byli wpędzani do cel. Ludzie bali się wchodzić do ciemnych pomieszczeń. SS-mani, którzy pełnili straż, zmuszali ich bagnetami do wejścia do cel. Jedna cela mogła pomieścić 750 do 770 osób70. Możliwe było w ciągu 20 minut zamordować 4500 osób, kiedy „łaźnia” była całkowicie zapełniona. Po 20 minutach otwierane były drzwi do cel. Żydowscy robotnicy, do których należałem również ja, wyciągali ciała za ramiona, przy czym na ramiona zabitych zakładano skórzane paski. Dentyści, którzy stali na podwórzu, wyrywali złote zęby, które znajdowały się w ciałach. Mogę jeszcze wspomnieć, że cele posiadały dwie pary drzwi. Jedne drzwi służyły jako wejście dla ludzi. Drugie drzwi rozsuwały się ze wszystkich trzech cel. Przez te drzwi wyciągało się ciała. Ludzie, którzy czekali na podwórku, nie mogli niczego zobaczyć, jak wyciąga się ciała. Ciała zabierało się do wcześniej wykopanych grobów, które miały rozmiary 100 m. na 25 m. na 15 m. Kiedy grób pomieścił 100 000 ciał i był pełny, ciała zasypywano wapnem gaszonym i zasypywano piachem71. Koło grobów przez cały dzień grała orkiestra, aż do czasu, kiedy została wykonana ta praca. Orkiestra grała tylko wesołe melodie i zagłuszała krzyki ofiar, które duszone były w celach. Ludzie, którzy czekali przed wejściem do „łaźni”, w ten sposób nie wiedzieli nic o losie tych osób, które już były w „łaźni”72.

Codziennie do pokoju służbowego komendanta Bełżca przynoszono cały kosz złota, pieniędzy i brylantów, które zostały odebrane ludziom skazanym na śmierć. Komendantem obozu był Stabsscharführer, który nazywał się Irrmann73. Był Niemcem pochodzącym z Czechosłowacji, z Sudetów. Zastępcą komendanta był Hauptsturmführer Schwarz, także Niemiec74. W obozie był Oberschaführer Feix, Niemiec75. Zugwachman Schmidt był dowódcą straży. Schmidt był szczególnie groźny. Wieszał Żydów na szubienicy za nogi, tych, którzy według jego opinii źle pracowali. Swoją ofiarę trzymał na szubienicy trzy godziny. Ofiara jeszcze żyła. Bijąc ją, zmuszał, by położyła się na plecach na ziemi, a następnie wlewał w nieszczęśnika wodę w usta, a następnie wsypywał piach w usta. Trwało to tak długo, dopóki człowiek się nie udusił.

W czasie, kiedy byłem w Bełżcu, 30 grobów zostało zapełnionych. Mówiło się o zagładzie 3 milionów ludzi.

Mogłem uciec z Bełżca w następujący sposób: komendantura obozu potrzebowała stali do komina kuchennego. Powiedziałem komendantowi obozu, że mogę przywieźć stal ze Lwowa. W samochodzie do Lwowa jechało razem ze mną czterech SS-manów i jeden oficer, Scharführer Schatkowsky76. Oficer kazał zatrzymać samochód przy ul. Legionów i poszedł na jedzenie, ponieważ został zaproszony przez trzech SS-manów. W środku samochodu pozostał jeden SS-man. Zauważyłem, że SS-man zasnął. Uciekłem i w ten sposób uratowałem życie. Jestem jedynym, który przeżył z zespołu 500 osób, które pracowały w Bełżcu. Nie mogę podać więcej informacji.

StAM, StanW 33033/32, Sprawa przeciwko Josefowi Oberhauserowi, Tłumaczenia sowieckich dokumentów śledczych przeciwko byłym strażnikom z obozu zagłady w Bełżcu, Protokół zeznania Rubina Hermanowicza Redera, VIII 1944, k. 32–36.

CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ WERSJI