Moonshot. Wyścig z czasem ebook

Tytuł oryginału Moonshot. Inside Pfizer’s Nine-Month Race to Make the Impossible Possible

Copyright © 2022 by Pfizer Inc.All rights reserved

First published 2022 byHarperCollins Publishers, 195 Broadway, New York, NY 10007

PrzekładUrszula Gardner

Konsultacja naukowa i merytorycznaMilena Paw, Dawid Wnuk

Redakcja i korektaAnna Hadała-Żołnik, Pracownia 12A

Skład Tomasz Brzozowski

Konwersja do wersji elektronicznej Aleksandra Pieńkosz

Cytat na s. 137: Homer, Iliada, Księga VI, Glauk do Diomedesa, przeł. Franciszek Ksawery Dmochowski

Copyright © for this edition Insignis Media, Kraków 2022Wszelkie prawa zastrzeżone

ISBN pełnej wersji 978-83-66873-86-5

Insignis Media ul. Lubicz 17D/21–22, 31-503 Kraków tel. +48 (12) 636 01 [email protected], www.insignis.pl

facebook.com/Wydawnictwo.Insignis

twitter.com/insignis_media (@insignis_media)

instagram.com/insignis_media (@insignis_media)

Dla ponad 5 milionów osób, które zmarły na COVID-19, oraz dla ich bliskich.Dla 250 milionów pacjentów, którzy się zarazili, zwalczyli chorobę i przeżyli.

Dla ponad 46 tysięcy pacjentów, którzy wzięli udział w badaniach klinicznych szczepionki.

Dla moich współpracowników z Pfizera i ich rodzin, dzięki którym niemożliwe stało się możliwe.

Dla naszych partnerów z BioNTechu, w szczególności dla Uğura Şahina i Özlem Türeci.

Dla mojej żony Myriam i dla moich dzieci Moisa i Selise, którzy byli dla mnie oparciem.

Słowo wstępne

Trzydzieści pięć lat temu wraz ze współpracownikami z Carter Center stanąłem w obliczu swojego „moonshotu” – rozpocząłem batalię z drakunkulozą, straszną chorobą pasożytniczą, która dotykała rocznie ponad 3,5 miliona osób, głównie z najbiedniejszych rejonów Afryki. Dzisiaj na świecie występuje mniej niż trzydzieści przypadków drakunkulozy rocznie.

Biorąc na celownik drakunkulozę, zapoczątkowaliśmy rozpisane na dekady działania mające poprawić sytuację zdrowotną na świecie poprzez zwalczanie sześciu możliwych do uniknięcia, lecz ignorowanych przez zachodnią medycynę chorób tropikalnych, które przez niezadowalający poziom ochrony zdrowia w pewnych miejscach przerzedzały dziesiątki tysięcy społeczności. W przeciwieństwie do covidu, który dotyczy praktycznie każdego, kto żyje na Ziemi, tamte choroby są dziś w większości zapomniane, co oznacza, że kraje rozwinięte nie zajmują się nimi.

Najważniejsza lekcja wyniesiona z czasów walki z wyżej wspomnianymi chorobami jest taka, że jeśli chcemy dbać o zdrowie publiczne w skali globalnej, musimy współpracować ze sobą, a nade wszystko nigdy się nie poddawać.

Oczywiście niewiele byśmy wskórali bez innowacyjnego przemysłu farmaceutycznego. Eliminację i eradykację chorób zawdzięczamy wyłącznie medycynie. Najbardziej dumny jestem ze wspólnego programu Carter Center i Pfizer Inc., w ramach którego od ponad dwudziestu lat pracujemy nad eliminacją jaglicy*.

Czynimy znaczące postępy – w 2021 roku World Health Organization (WHO, Światowa Organizacja Zdrowia) ogłosiła, że jedenaście krajów jest wolnych od tej choroby. Mam nadzieję, że do 2030 roku uda nam się wyeliminować jaglicę na całym świecie. Kluczowa dla walki z nią okazała się współpraca z Pfizerem, a teraz mam przyjemność zapowiedzieć przedstawioną przez doktora Bourlę historię opracowania szczepionki przeciw covidowi, której świat tak bardzo potrzebował i która jest dowodem na prawdziwość przekonania zarówno doktora Bourli, jak i całego Pfizera, że „nauka zwycięży”.

Pfizer był pierwszą firmą, która uzyskała od Food and Drug Administration (FDA, Agencja Żywności i Leków) pozwolenie na użycie w sytuacji wyjątkowej szczepionki przeciw COVID-19. Doktor Bourla, świadomy stojącego przed nim celu, zainspirował pracownice i pracowników Pfizera, by niemożliwe uczynili możliwym. Za tę determinację należy im się nasze uznanie. Miałem to szczęście, że złożyłem wizytę w siedzibie Pfizera i na własne oczy widziałem, jacy są dumni ze swoich dokonań. Byłem wdzięczny, lecz nie zdziwiony, gdy podjęli się realizacji tego projektu – niosąc nadzieję, kiedy świat jej najbardziej potrzebował, wierząc w potęgę nauki, kiedy świat w nią wątpił, i rzucając wyzwanie sobie wzajemnie, aby nie przyszło im na myśl zrezygnować.

Będziecie zdumieni, zaglądając za kulisy „moonshotu” Pfizera – batalii o powstanie szczepionki przeciw covidowi: czego było trzeba, aby ją wynaleźć, opracować i wypuścić na rynek.

prezydent Jimmy Carter, Plains w stanie Georgia

PRZEDMOWA

Szczęście nie sprzyja nieprzygotowanym

Doskonałość nie bywa dziełem przypadku. Jest efektem mądrego wyboru spośród wielu możliwości – zatem to wybór, a nie przypadek, decyduje o twoim przeznaczeniu.

Arystoteles, 384–322 r. p.n.e.

We wtorek 31 grudnia 2019 roku chińskie władze powiadomiły Światową Organizację Zdrowia o istnieniu tajemniczego wirusa, wywołującego chorobę podobną do zapalenia płuc, która wystąpiła u niewielkiej grupy pacjentów w mieście Wuhan. Wkrótce zidentyfikowano wirusa SARS-CoV-2, który powoduje chorobę COVID-19. Niecały rok później, we wtorek 8 grudnia 2020 roku, w angielskiej klinice Coventry University Hospital niemal dziewięćdziesięciojednoletnia Margaret Keenan otrzymała szczepionkę Pfizer-BioNTech przeciw covidowi i tym samym stała się pierwszą osobą na świecie zaszczepioną w technologii mRNA dla ochrony przed najgorszą pandemią od stu lat. Gdy pchano ją na wózku inwalidzkim korytarzem kliniki ubraną w kolorowy sweter z motywem bożonarodzeniowym, pielęgniarki i inni pracownicy bili jej głośno brawo. W tym samym czasie w całej Wielkiej Brytanii ludzie świętowali tak, jakby skończyła się wojna, a nie jakby wprowadzono na rynek nową szczepionkę.

Aby do tego doszło, potrzebne były wydarzenia, które rozegrały się podczas trwającej dziewięć miesięcy batalii w niespokojnym 2020 roku. Ale historia ta ma swój początek co najmniej dwa i pół roku wcześniej. 1 stycznia 2018 roku zostałem mianowany dyrektorem wykonawczym Pfizera i miałem rok na przygotowanie się do ewentualnego awansu na dyrektora generalnego. Byłem ukierunkowany na rozwój, a motto, które mi towarzyszyło, brzmiało: „Rozwój nie jest czymś, co się dzieje samo z siebie; rozwój trzeba stworzyć”. A w naszej branży jedyną metodą jego tworzenia jest pozytywne i znaczące oddziaływanie na pacjentów. Aby wpłynąć korzystnie na ich życie, musieliśmy mieć ich cały czas na uwadze, koncentrując się na nauce i innowacji. Jestem z natury optymistą – nie ma dla mnie rzeczy niemożliwych być może dlatego, że moja dzielna matka ledwo uniknęła śmierci w trakcie Holokaustu, stojąc już pod ścianą i mając przed sobą pluton egzekucyjny składający się z nazistów. Ale mój optymizm w odniesieniu do Pfizera, którym zaczynałem zarządzać, miał solidne podstawy. W minionych dziewięciu latach mój poprzednik Ian Read, człowiek o silnych przekonaniach, od którego wiele się nauczyłem, przekierował firmę z torów przeciętnej produkcji na tory lidera w branży. Dzięki temu mogłem śmiało snuć plany, by pójść o krok dalej i bez ociągania doprowadzić do całkowitej zmiany oblicza Pfizera. W ciągu następnych dwunastu miesięcy, zanim zostałem dyrektorem generalnym, opracowałem strategię, zaprojektowałem nową organizację firmy i wybrałem zespół kierowniczy, który miał mnie wspomagać w tym projekcie. W dniu awansu doskonale wiedziałem, co chcę zrobić. Gdy zarząd Pfizera wezwał mnie do salki konferencyjnej w kalifornijskim hotelu celem zatwierdzenia nominacji, podziękowałem, uśmiechnąłem się i wykrzyknąłem: „Tylko w Ameryce!”. Tylko w Ameryce grecki imigrant mówiący z ciężkim akcentem mógł zostać dyrektorem generalnym jednej z największych korporacji na świecie.

Niezwłocznie po przejęciu sterów zapoczątkowałem najpoważniejsze zmiany w historii naszej firmy. W ciągu kilku miesięcy doszło do przeorganizowania profilu działalności. Ze spółki matki wyodrębniliśmy nowe osobowości prawne: Pfizer Consumer Healthcare (leki bez recepty) oraz Upjohn (leki generyczne*), które jeszcze w obrębie spółki matki w 2018 roku odpowiadały za 25% naszych łącznych przychodów, choć udział w rynku pierwszej był niski, a drugiej właśnie się obniżał. Obie miały znacznie większe szanse poza strukturami istniejącego Pfizera. I tak nastąpiła fuzja Pfizer Consumer Healthcare z GlaxoSmithKline Consumer Healthcare, w wyniku czego powstała nowa spółka typu joint venture – która stała się największą i najlepszą na świecie firmą oferującą leki bez recepty. Połączenie Upjohna i Mylanu natomiast zapoczątkowało istnienie spółki Viatris, największej i najlepszej na świecie firmy oferującej leki generyczne. Proces ten nie był łatwy. Niektórych moich współpracowników niepokoiło, że żegnamy się z tak dużą częścią przychodów.

– Przestaniemy być najwięksi – powiedział jeden z nich.

– Nie zależy nam na tym, aby być największymi, tylko najlepszymi – odparłem.

– Dobry ogrodnik przycina drzewa na wiosnę. Pfizer przeżywa obecnie wiosnę swego rozwoju – oznajmiłem pewnemu dziennikarzowi.

Oczywiście nikt z nas nie miał wtedy pojęcia, że pozbycie się dwóch solidnych, lecz wolno się rozwijających działów, aby skoncentrować się na badaniach i rozwoju, pozwoli nam w perspektywie dwóch lat zaoferować światu szczepionkę, która zapanuje nad globalną pandemią, a równocześnie wyrosnąć na największy koncern farmaceutyczny na świecie. Pomijając obiekcje co do wielkości, były też takie o naturze emocjonalnej. Wyodrębniane spółki zabierały ze sobą ikoniczne marki Pfizera, takie jak Advil, Centrum, Lipitor i Viagra, by wymienić tylko nieliczne. Można było odnieść wrażenie, że odcinamy się od swoich największych sukcesów. Ja jednak wiedziałem, że chcąc uczynić dobrą firmę wspaniałą, trzeba ją zoptymalizować, nawet jeśli czasami oznacza to kanibalizację**, jak w tym przypadku, i pójście dalej ku nowym, otwierającym się horyzontom gwarantującym sławę.

W tym samym czasie, gdy zmniejszaliśmy rozmiary firmy, inwestowaliśmy miliardy dolarów w umocnienie działu badawczo-rozwojowego oraz naszych projektów w fazie rozwoju. W ciągu kilku miesięcy nabyliśmy cztery firmy biotechnologiczne, między innymi Array, mającą siedzibę w Kolorado spółkę znaną z tego, że ze wszystkiego potrafi zrobić lek. W firmach tych wydatki przewyższały przychody, lecz dzięki nim byliśmy w stanie umocnić swoją pozycję na polu badań naukowych. Dodatkowo zaczęliśmy się rozwijać także na inne sposoby. Na przykład już pierwszego dnia w roli dyrektora generalnego mianowałem Lidię Fonsecę na stanowisko dyrektora do spraw cyfryzacji, czyniąc ją swoją bezpośrednią podwładną. Lidia, która urodziła się w Meksyku, ale w dzieciństwie wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych, później zaś uzyskała tytuł magistra na holenderskiej uczelni, szalenie się interesuje tym, jak technologie cyfrowe mogą się przysłużyć ochronie zdrowia. Zanim dołączyła do nas, pracowała w Quest Diagnostics, gdzie udowodniła, że jest doświadczonym agentem zmian. Jednym z pierwszych zadań, jakie jej zleciłem, była cyfryzacja działu badawczo-rozwojowego w celu zapewnienia lepszej współpracy, przejrzystości i szybkości funkcjonowania. Ponieważ wszystkie te działania sporo kosztowały, chcąc je kontynuować, musieliśmy przeprowadzić drastyczną relokację kapitału. Podnieśliśmy znacząco budżet zarówno działu badawczo-rozwojowego, jak i działu cyfryzacji. Wymagało to od nas drakońskiego obniżenia wydatków na marketing i administrację. Pół roku po tym, jak objąłem stanowisko dyrektora generalnego, Pfizer przestał być konglomeratem firm o różnych profilach działalności, stał się za to firmą skoncentrowaną wyłącznie na innowacyjnych badaniach naukowych.

Zdawałem sobie sprawę, że przekształcenie firmy na taką skalę wymaga czegoś więcej niż tylko zmiany profilu działalności i relokacji kapitału. Aby odnieść sukces, musieliśmy zmienić kulturę organizacyjną. Nasi pracownicy powinni byli chętniej podejmować ryzyko i czynić śmiałe kroki, które by służyły naszym celom i spełniały pokładane w nas nadzieje pacjentów.

Świadom starzenia się globalnej populacji, która coraz bardziej się urbanizuje, rozumiałem, że wzrośnie zapotrzebowanie na nowe przełomowe rozwiązania w medycynie. Dlatego potrzebna nam była kultura organizacyjna, która by podsycała innowacyjność nieszablonowym myśleniem i otwartym podejściem. Jasne było dla mnie, że przy rosnącym koszcie opieki zdrowotnej będą się również zwiększać nierówności w dostępie do niej. Dlatego musieliśmy być w naszej firmie jeszcze wrażliwsi na potrzeby społeczeństwa oraz jeszcze bardziej oddani celom wyższym. Tyle że nowej kultury organizacyjnej nie da się stworzyć w próżni. Nie ma gotowej listy najlepszych kultur organizacyjnych, z których można by wybrać tę najbardziej odpowiednią; żaden doradca ani akademik nie przedstawi takiego zestawienia. Zwycięska kultura organizacyjna zależy od dziedzictwa firmy, instytucjonalnej pamięci o jej porażkach i sukcesach, świadomości przyszłych wyzwań i okazji na dziesięć lat naprzód, środowiska oraz wielu innych czynników. Trzeba dokonać oceny wszystkich kawałków układanki i opracować własną kulturę organizacyjną, która będzie gwarantować sukces.

Zaledwie dwa tygodnie po tym, jak zostałem dyrektorem generalnym, na Florydzie doszło do spotkania tysiąca pracowników szczebla kierowniczego z placówek Pfizera na całym świecie celem przedyskutowania i ustalenia nowego wizerunku firmy. Rozjeżdżając się, wszyscy wiedzieliśmy, jakie mamy cele. Pfizer istnieje, ponieważ społeczeństwo wymaga od nas, abyśmy doprowadzali do „przełomów, które będą zmieniać życie pacjentów”. Zastanawialiśmy się, czy w sloganie nie użyć określenia „leki” albo „szczepionki”, ale uznaliśmy, że najlepsze będzie słowo „przełom”, gdyż ma ono szerszy zakres i większą moc. W sytuacji, kiedy granice między technologiami są coraz mniej wyraźne, mówienie tylko o lekach czy szczepionkach zbytnio by nas ograniczało, a poza tym nie odzwierciedlałoby realiów nadchodzącej epoki w badaniach naukowych.

Parę miesięcy później zaznajomiliśmy z nową kulturą organizacyjną naszych pracowników z całego świata, posiłkując się czterema prostymi słowami.

ODWAGA: Aby doprowadzić do przełomu, trzeba rzucić wyzwanie konwencjom – co wymaga odważnej postawy szczególnie w obliczu niepewności czy wrogości – a to jest możliwe, kiedy mamy otwarte umysły, zabieramy głos i jesteśmy stanowczy.

DOSKONAŁOŚĆ: Zmieniać życie pacjentów możemy tylko wtedy, gdy wszyscy dajemy z siebie wszystko – a to jest możliwe, kiedy skupiamy się na tym, co ważne, uzgadniamy, kto czym się zajmuje, i przeprowadzamy weryfikację wyników.

RÓWNOŚĆ: Każdy człowiek zasługuje na to, by go dostrzec, usłyszeć jego głos i zapewnić mu opiekę – a to jest możliwe, kiedy nikogo nie wykluczamy, postępujemy uczciwie i zmniejszamy nierówności w dostępie do ochrony zdrowia.

RADOŚĆ: Poświęcamy się naszej pracy i czerpiemy z niej radość, kiedy jesteśmy dumni ze swoich osiągnięć, szanujemy się nawzajem i dobrze się bawimy we własnym gronie.

Oczywiście w styczniu 2019 roku, gdy dopiero mówiliśmy o „przełomach, które będą zmieniać życie pacjentów”, nikt z nas sobie nawet nie wyobrażał, że już wkrótce tak bardzo odmienimy życie tylu osób. Mieliśmy stworzyć pierwszą bezpieczną i skuteczną szczepionkę, którą następnie liczne kraje dopuściłyby do stosowania w walce z globalną pandemią. Zawdzięczamy nasz sukces nie tylko zwykłemu szczęściu. Zatriumfowaliśmy, ponieważ byliśmy przygotowani. W ciągu tych paru lat pracownicy Pfizera zdążyli się nauczyć, że odwaga myślenia i podejmowania trudnych, sprzecznych z intuicją decyzji jest nie tylko dozwolona, lecz wręcz pożądana; że doskonałość w działaniu nie dotyczy tak naprawdę nas, lecz pacjentów; że równość i zmniejszanie nierówności w dostępie do ochrony zdrowia leży nie w rękach innych, lecz naszych i jest naszym celem; wreszcie, że dobro, które niesiemy światu, powinno wywoływać w nas radość, dumę i szczere oddanie naszym celom. Odwaga, doskonałość, równość i radość. Te niepozbawione mocy słowa stały się częścią nas wszystkich w Pfizerze i przygotowały nas na stojące przed nami wyzwania.

Idea „moonshotu” przeżywa dziś renesans. Określenie to zostało użyte po raz pierwszy w 1949 roku, gdy Amerykanie rozważali podbój kosmosu. Tak się złożyło, że były to też czasy ogromnych postępów w dziedzinie wakcynologii*** i opracowania szczepionki DTP przeciw błonicy (Diphtheria), tężcowi (Tetanus) i krztuścowi (Pertussis). Kilka lat później, bo już w 1955 roku, była w użyciu szczepionka przeciw chorobie Heinego-Medina. „Moonshot” wkroczył na dobre do słowników języka angielskiego w latach sześćdziesiątych XX wieku, gdy prezydent Kennedy ogłosił, że człowiek poleci na Księżyc i bezpiecznie wróci na Ziemię. Kennedy powiedział, iż jego wybór padł na Księżyc nie dlatego, że to cel łatwy, lecz przeciwnie – dlatego, że jest trudny. „Ponieważ pozwoli skupić i oszacować nasze najlepsze siły i zdolności. Jesteśmy gotowi podjąć to wyzwanie, nie chcemy go odkładać na potem. Zamierzamy mu sprostać”****.

W czasach nam bliższych Mariana Mazzucato, profesor ekonomii innowacji i wartości publicznej w University College London (UCL, Kolegium Uniwersyteckie w Londynie), w swej książce Mission Economy: A Moonshot Guide to Changing Capitalism (Ekonomia z misją. Jak wystrzelić w kosmos stary kapitalizm), pisze, że od prezydentury Kennedy’ego nieraz byliśmy świadkami „pozytywnych skutków ubocznych programu kosmicznego” tu, na Ziemi – innymi słowy, technologicznych i organizacyjnych innowacji, jakie kiedyś nie mieściły się nikomu w głowie. Mówiąc wprost, ludzie przystąpili do „rozwiązywania problemów na masową skalę”. Właśnie z tych powodów uznałem za stosowne zatytułować tę książkę Moonshot. Podobnie jak to było z lotem na Księżyc zapowiedzianym przez Kennedy’ego, także nasze działania mające na celu opracowanie nowatorskiej szczepionki przeciw COVID-19 sprowadzały się do rozwiązywania problemów. To pozwoliło nam w ciągu dziewięciu miesięcy skonsolidować wiedzę zdobywaną przez minioną dekadę, zaś „pozytywne skutki uboczne” tego procesu dadzą o sobie znać w wielu różnych dziedzinach nauki, wpływając na nasze życie znacznie bardziej, niż mogliśmy początkowo przypuszczać.

Te dziewięć miesięcy, o których przeczytacie w niniejszej książce, stanowiło największe wyzwanie w moim życiu, zarówno pod względem osobistym, jak i zawodowym. Zarazem czas ten był dla mnie najbardziej satysfakcjonujący, także pod oboma względami. Historia naszego sukcesu tak naprawdę jest opowieścią o ścisłym związku trzech czynników: potęgi nauki, znaczenia, jakie prężny prywatny sektor ma dla społeczeństwa, i niebywałego potencjału ludzkiej pomysłowości.

Współcześnie wszyscy stoimy w obliczu wielkich wyzwań, poczynając od zmian klimatu, przez podziały i nierówności społeczne, a kończąc na całej gamie rozmaitych problemów poszczególnych społeczności. Pragnę się podzielić naszą historią – opowiedzieć, z jakimi trudnościami musieliśmy się zmierzyć, jakie lekcje odebraliśmy po drodze i jakie zasadnicze wartości przyczyniły się do sukcesu – w nadziei, że będzie to stanowić dla was inspirację i pozwoli wam dokonać własnego „moonshotu”, cokolwiek by to było.

dr Albert Bourla

ROZDZIAŁ 1

Nienormalne okoliczności

Ważną rzeczą nie jest to, co się nam przydarza,ale to, jak się z tym mierzymy.Jedyną rzeczą, która się liczy, jest nasza postawa.

Epiktet, 50–135 r.

Stałem na czele Pfizera od roku i trzech miesięcy, gdy nieznany wcześniej koronawirus, który wywołał niepokojącą epidemię w chińskim mieście Wuhan, przyczynił się do wybuchu przerażającej globalnej pandemii. Nasi ludzie w Chinach zostali zmuszeni do pracy zdalnej. Odkąd w Stanach Zjednoczonych zaraportowano pierwszy potwierdzony zgon ofiary koronawirusa pod Seattle, zapanował chaos we wszystkich dużych miastach, w ligach sportowych oraz na giełdzie papierów wartościowych.

Podobnie jak wielu innych czołowych badaczy z dziedziny farmacji i zdrowia publicznego, otrzymałem od prezydenta Trumpa pilne zaproszenie na spotkanie w Białym Domu, mające się odbyć 2 marca 2020 roku. Byłem akurat w Europie, gdzie miałem wygłosić przemówienie inauguracyjne podczas dorocznej konferencji Delphi Economic Forum. Natychmiast skontaktowałem się z naszym szefem działu badawczo-rozwojowego Mikaelem Dolstenem. Wykształcony w Szwecji Mikael będący lekarzem i badaczem uczestniczył w procesie tworzenia ponad trzydziestu leków, które doczekały się zatwierdzenia do użytku. Do Pfizera dołączył w 2009 roku jako dyrektor naukowy i szef działu badawczo-rozwojowego, tak że współpracowaliśmy ściśle już od wielu lat. Niebawem mimo osobistych problemów, jakie sprawi mu COVID-19, Mikael odegra znaczącą rolę w naszym projekcie Moonshot.

Spotkanie miało się odbyć w poniedziałek, ale już w niedzielę około południa rozdzwonił się mój telefon. Mikael zdążył przybyć do Waszyngtonu i właśnie mozolił się nad naszym stanowiskiem, które chcieliśmy przedstawić Trumpowi. Większość naszych dyskusji do tej pory obracała się wokół wynalezienia leku, który by ratował życie pacjentom. Co jednak ze szczepionką, która by chroniła ludzi przed zainfekowaniem wirusem, zanim w ogóle dojdzie do choroby? Krótko mówiąc, nie byliśmy pewni, czy skoncentrować się na leczeniu, czy na profilaktyce.

Jeśli chodzi o COVID-19, samo leczenie nie rozwiązałoby problemu pandemii. A szczepionka mogła to zrobić. Artykuł ogłoszony przez Vaccines Europe w czerwcu 2018 roku określa szczepienia jako „jedne z najbardziej efektywnych kosztowo procedur medycznych wdrożonych w historii ochrony zdrowia” oraz podkreśla, że szczepienia w wieku dziecięcym „są jednym z największych osiągnięć medycyny XX wieku”. Według WHO szczepienia zapobiegają kilku milionom zgonów rocznie na całym świecie – mówi się o przedziale 2–3 miliony. Mimo to na świecie co roku umiera 1,5 miliona osób, z tego 42 tysiące w samych Stanach Zjednoczonych. W skali światowej 20% dzieci poniżej piątego roku życia nie ma dostępu do ratujących życie szczepień. Nie licząc czystej wody i kanalizacji, to właśnie szczepionki mają największy wpływ na zdrowie publiczne. Był to główny powód, dla którego znacząco zwiększyłem nakłady na badania dotyczące szczepionek, jak tylko zostałem dyrektorem generalnym Pfizera.

Rozmawiając przez telefon, zgodziłem się z Mikaelem co do tego, że ten wirus jest inny, i obaj zapaliliśmy się do pomysłu wynalezienia szczepionki przeciw powodowanej przez niego chorobie. Pfizer cieszy się wyjątkową pozycją wśród firm tworzących szczepionki, a to dlatego, że jesteśmy niezwykle kompleksowi, działamy od A do Z, zaczynając od badań naukowych, a kończąc na badaniach klinicznych. Do tego mogliśmy się poszczycić jednym z najlepszych zespołów wakcynologicznych na świecie, kierowanym przez śmiałą i nie bojącą się trudów niemiecką badaczkę Kathrin U. Jansen, która była naszym asem w rękawie. Kathrin, mająca na koncie przełomowe odkrycia w firmach takich, jak Wyeth, Merck i GlaxoSmithKline, urodziła się w NRD, a tuż przed wzniesieniem muru berlińskiego wraz z rodziną uciekła do RFN, gdzie została mikrobiologiem. Po uzyskaniu doktoratu przeniosła się do Stanów Zjednoczonych, by dalsze badania prowadzić na Uniwersytecie Cornella. Obecnie stoi na czele grupy światowej sławy naukowców, którzy pracują w laboratoriach Pfizera w Pearl River, niewielkim mieście stanu Nowy Jork. Paul Allan Offit, dyrektor Vaccine Education Center (Centrum Edukacji o Szczepieniach) w filadelfijskim Children’s Hospital of Philadelphia (Filadelfijski Szpital Dziecięcy), powiedział reporterowi strony internetowej StatNews.com: „To najlepsza kandydatka na to stanowisko. Walczy jak lwica o szczepionki, której jej zdaniem są ważne. Ludzie, którzy uważają koncerny farmaceutyczne za zło, powinni więcej czasu spędzać z osobami takimi jak Kathrin Jansen”.

Pamiętam, że rzuciłem do Mikaela:

– Jeśli nie my, to kto? Niech Biały Dom się dowie, że przystępujemy do wyścigu o szczepionkę przeciw covidowi.

Nazajutrz w Białym Domu oprócz prezydenta byli obecni: wiceprezydent Mike Pence, sekretarz zdrowia i opieki społecznej Alex Azar, przedstawiciel National Institutes of Health (NIH, Narodowe Instytuty Zdrowia) doktor Tony Fauci, czołowi pracownicy Centers for Disease Control and Prevention (CDC, Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych) oraz nasi koledzy z przemysłu farmaceutycznego. Wiele dyskutowano na temat metod leczenia. Gdy przyszła kolej na Mikaela, ten powiedział prezydentowi:

– Rzecz nie polega na jednym rozwiązaniu. Uważam, że powinniśmy zaproponować różne podejścia, zarówno leki, jak i szczepionki.

Następnie dodał, że w Pfizerze pracujemy już nad stworzeniem leku, a także skierowaliśmy wszystkie niezbędne zasoby na cele projektu wynalezienia szczepionki, przy czym mowa była o zespole liczącym 30 tysięcy osób ze wszystkich oddziałów firmy, skupionych na programie badań klinicznych oraz produkcji leków i szczepionek. Oznajmił też, że Pfizer rozpoczął mobilizację specjalistów wakcynologów w naszych ośrodkach na całym świecie w ramach przygotowań do tej drugiej batalii przeciwko covidowi oraz że od tej pory będziemy się dzielić zdobytą wiedzą ze wszystkimi zgromadzonymi przy tym stole, działać zespołowo i zważywszy na powagę sytuacji – szybko.

– To fantastycznie – zareagował prezydent. – Dziękuję wam bardzo. To naprawdę niezwykle ekscytujące.

Później tego samego dnia Mikael zatelefonował do mnie, aby poinformować o przebiegu spotkania.

Stwierdził, że większość rozmów dotyczyła leczenia, nie profilaktyki.

– Tony Fauci sprawiał wrażenie podekscytowanego, kiedy powiedziałem, że spróbujemy wynaleźć szczepionkę – powiedział mi Mikael.

Tymczasem świat zaczął się zmieniać w miarę rozprzestrzeniania się wirusa. Gdy Delphi Economic Forum, na którym miałem przemawiać, zostało przełożone, uznałem to za sygnał alarmowy i postanowiłem wrócić jak najszybciej do domu. W samolocie nie przestawałem się zastanawiać nad sytuacją z koronawirusem; próbowałem zdecydować, jakie priorytety powinien przyjąć Pfizer w tych okolicznościach.

Koronawirusy to duża rodzina wirusów, zawdzięczająca swoją nazwę podobnym do korony kolcom białkowym na ich zewnętrznej powierzchni. Już wcześniej przysparzały nam one problemów. W 2003 roku doszło na świecie do epidemii zespołu ostrej ciężkiej niewydolności oddechowej (SARS-CoV-1), której szybkie rozprzestrzenianie się doprowadziło do tysięcy zakażeń przy mniej więcej 10% śmiertelności. Laboratoria w Hongkongu, Niemczech i Stanach Zjednoczonych, w tym CDC, jako winnego wskazały nieznanego wcześniej koronawirusa. Chorobę opanowano w ciągu paru miesięcy. Kilka lat później, w 2012 roku, inny nieznany wcześniej koronawirus, który być może przeniósł się na ludzi od zakażonych wielbłądów jednogarbnych, wywołał epidemię bliskowschodniego zespołu niewydolności oddechowej (MERS-CoV). Koronawirus SARS-CoV-2, odpowiadający za chorobę nazwaną COVID-19, okazał się jednak groźniejszy. Musieliśmy zamknąć naszą placówkę w Chinach, aby chronić jej pracowników przed zachorowaniem – w przypadku wcześniejszych dwu epidemii nie było to konieczne. W tamtym momencie nie wiedzieliśmy, czy trzeba będzie także zamknąć pozostałe nasze placówki w innych częściach świata. Otrzymałem z Chin informacje, że szalejący w pierwszych tygodniach epidemii COVID-19 przyczynił się do przeciążenia służby zdrowia w dotkniętych nią rejonach. Wszyscy się zastanawialiśmy, czy do czegoś podobnego dojdzie również gdzie indziej na świecie. A jeśli tak, to czy szpitale podołają zalewowi pacjentów wymagających opieki na oddziałach intensywnej terapii (OIOM). Pfizer stanął w obliczu pytania, czy zdołamy nadążyć z produkcją wystarczającej ilości leków. Głowę miałem pełną najczarniejszych scenariuszy, w których światowe zapotrzebowanie na leki szpitalne rosłoby wykładniczo, podczas gdy nasze zakłady produkcyjne kolejno by się zamykały z powodu pandemii, niezdolne zapewnić odpowiedniej ilości leków.

Ostatecznie stanąłem w obliczu dwu kwestii. Pierwsza: co będzie, jeśli leki stosowane dotychczas okażą się nieskuteczne w walce z covidem, jak pokazywał to przypadek Chin? Druga: jak zaradzi temu Pfizer? Pamiętałem, że w 2012 roku testowaliśmy pewne związki pod kątem leczenia MERS i okazało się, że mają one działanie przeciwwirusowe. Może będziemy mogli poddać je dalszym badaniom w kontekście covidu?

To był długi lot międzykontynentalny, miałem więc dużo czasu na rozmyślania i robienie notatek w służbowym skoroszycie, który wyjąłem z bagażu podręcznego. Zanim samolot wylądował, uporządkowałem swoje notatki, łącząc kilka podpunktów w jeden oraz usuwając te, które wydały mi się mało ważne w tamtym momencie. Przewróciwszy kartkę, wyszczególniłem trzy priorytety stojące przed Pfizerem.

Odręczna notatka sporządzona przez Alberta Bourlę na pokładzie samolotu z Grecji przy okazji rozważania priorytetów stojących przed Pfizerem w początkach pandemii COVID-19 (marzec 2020). „1. Bezpieczeństwo i dobrostan pracowników. 2. Zapewnienie dostaw kluczowych leków. Szpitale!!! 3. Środki medyczne przeciw covidowi: a. Szczepionka!!! b. Sposoby leczenia”.

źródło: Pfizer Inc.

Nazajutrz otworzyłem drzwi sali konferencyjnej kierownictwa wyższego szczebla znajdującej się w siedzibie Pfizera nieopodal budynku ONZ w Nowym Jorku. Przejąwszy w firmie stery, kazałem usunąć z tego pomieszczenia stół konferencyjny, abyśmy mogli zasiadać na wygodnych krzesłach ustawionych w kręgu. Nie wszystkim się to spodobało; niektórzy woleliby dawny, tradycyjny układ. Ale nawet tych nastawionych negatywnie przekonał nasz wspólny cel, wypisany na ścianie: PRZEŁOMY, KTÓRE BĘDĄ ZMIENIAĆ ŻYCIE PACJENTÓW. Przeciwległa ściana była obwieszona zdjęciami pacjentów, którzy zainspirowali poszczególnych dyrektorów i kierowników, teraz zaś przypominali im o wadze podejmowanych przez nich decyzji. Tableau to stanowiło przypomnienie, aby zawsze na pierwszym miejscu stawiać pacjentów. Wśród tych ostatnich znaleźli się rodzice, przyjaciele, sąsiedzi i ich chore dzieci. Ja umieściłem na ścianie zdjęcie swojej córki Selise. Selise, tak samo jak jej brat bliźniak Mois, urodziła się przedwcześnie w szpitalu w Warszawie, gdzie mieszkałem wraz z żoną, pracując w polskim oddziale Pfizera. W odróżnieniu od swego brata Selise doznała hipoksji okołoporodowej – trwające kilka minut niedotlenienie wystarczyło, aby zniszczeniu uległy niektóre komórki znajdujące się w obszarach komór mózgu. To z kolei spowodowało u Selise mózgowe porażenie dziecięce, wiążące się z zaburzeniami ruchu. Myriam poświęciła następne lata na to, by schorzenie nie zdefiniowało naszej córki i żeby Selise mogła wyrosnąć na niezależną, cieszącą się powodzeniem w życiu osobę dorosłą. Moja żona chodziła z Selise od lekarza do lekarza i od terapeuty do terapeuty, zaczynając na fizjoterapii, a kończąc na rozluźnianiu mięśniowo-powięziowym. Odmawiała „pogodzenia się z losem” i zapewniała wszystkich łącznie ze mną, że pewnego dnia Selise zostanie tancerką i będzie biegać w maratonach. Jak więc widać, ambitne cele mamy we krwi. Myriam godzinami przeszukiwała internet, czytając o nowych, opracowywanych dopiero lekach i terapiach, takich jak terapia komórkowa, które – gdyby okazały się skuteczne – mogłyby pomóc Selise w odbudowaniu zniszczonych komórek w obszarze mózgu uszkodzonym w wyniku kilkuminutowego niedotlenienia. Dzięki poświęceniu swojej matki Selise jest dzisiaj odnoszącą sukcesy studentką Barnard College (Kolegium Barnarda), mieszka w akademiku, jest samowystarczalna i żyje pełną piersią. W chwili gdy piszę te słowa, Selise zamierza uzyskać licencjat z urbanistyki, ponieważ bardzo jej zależy na tworzeniu miast, w których każdy miałby równe szanse. Chce służyć innym z myślą o ich szczęściu i zdrowiu. Niestety Selise nie doczekała pojawienia się nowych leków w porę, jej uszkodzone komórki nie zregenerowały się, a ona sama nie tańczy ani nie biega. Nie pozbyła się nawet laski. Zawsze jednak byłem pewien, że prędzej czy później te leki się pojawią i pomogą innym dzieciom. Mam nadzieję, że dzięki temu, czym zajmujemy się w Pfizerze, będzie to prędzej niż później. Tak więc fotografia Selise na ścianie sali konferencyjnej miała mi przypominać o tym, że dobro pacjenta jest zawsze najważniejsze. Tamtego dnia w tamtym pomieszczeniu musieliśmy podjąć wiele ważnych decyzji w powiązaniu z trzema priorytetami, które wyszczególniłem w trakcie lotu.

Ciąg dalszy dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 2

To, co oczywiste, nie zawsze jest właściwe

Niczego na tym świecie nie osiągniesz bez odwagi. To najwyższa zaleta umysłu obok honoru.

Arystoteles, 384–322 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 3

Dzięki ludzkim aspiracjom niemożliwe staje się możliwe

Naszym problemem nie jest to, że mierzymy zbyt wysoko i chybiamy, lecz to, że mierzymy zbyt nisko i trafiamy.

Arystoteles, 384–322 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 4

Projekt Lightspeed – „Prędkość światła”

Walka nie czeka na tych, co zwlekają.

Ajschylos, 525–456 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 5

Prawdziwa radość

Największą satysfakcję przynosi kontemplacja szlachetnych uczynków.

Demokryt, 460–370 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 6

Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość

Mądry jest nie ten, który martwi się z powodu niedostatku, lecz ten, który cieszy się z tego, co ma.

Epiktet, 50–135 r.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 7

Kolejny cud: produkcja

Bym się nad innych wsławiał przez waleczność moję.

Homer, 750–701 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 8

Sprawiedliwość: łatwiej o niej mówić, niż ją zaprowadzić

By zdobyć dobrą reputację, należy raczej być tam, gdzie miałeś zamiar się pokazać.

Sokrates, 470–399 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 9

Na polu minowym polityki

Człowiek jest zwierzęciem politycznym.

Arystoteles, 384–322 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 10

Promyk nadziei

Co jest wspólne dla wszystkich ludzi? Nadzieja. Albowiem ci, którzy nie mają już nic, wciąż mają nadzieję.

Tales, 620–546 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 11

Nauka zaufania

Im większa trudność, tym większa chwała w jej przezwyciężeniu.Wprawny kapitan statku zdobywa reputację wśród sztormów i nawałnic.

Epiktet, 50–135 r.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

ROZDZIAŁ 12

Program na rzecz pacjentów i innowacji

Tym, co po sobie pozostawiasz, jest nie napis wyryty w kamieniu, lecz twój wpływ na życie innych ludzi.

Perykles, 495–429 r. p.n.e.

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

Epilog

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

Podziękowania

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

Aneks

Skierowany do współpracowników list otwarty Alberta Bourli Jesteśmy po stronie nauki

Rozdział dostępny w wersji pełnej.

Bibliografia

Przedmowa

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Polio Vaccination, Vaccines and Preventable Diseases, ostatnia aktualizacja: 4 maja 2018, www.cdc.gov/vaccines/vpd/polio/index.html (data dostępu: 7.12.2021).

Dun & Bradstreet, Array Biopharma Inc., D&B Business Directory, ostatnia aktualizacja: 1 stycznia 2019, www.dnb.com/business-directory/company-profiles.array_biopharma_inc.4784383beada038eadb66c2232df9ddd.html (data dostępu: 7.12.2021).

Hopkins Jared S., Mylan Deal Furthers Pfizer CEO’s Bet on Patent-Protected Drugs, „The Wall Street Journal”, ostatnia aktualizacja: 29 lipca 2019, www.wsj.com/articles/pfizer-to-merge-off-patent-drug-business-with-mylan-11564398516 (data dostępu: 7.12.2021).

Kennedy John F., John F. Kennedy Moon Speech – Rice Stadium, Johnson Space Center, 12 września 1962, er.jsc.nasa.gov/seh/ricetalk.htm. (Wyd. pol.: John F. Kennedy, O Narodowym Programie Kosmicznym, przemówienie wygłoszone na stadionie sportowym Uniwersytetu Rice’a w Houston w stanie Teksas 12 września 1962 roku o godzinie 10 rano, przeł. Paweł Bravo, [w:] Wielkie mowy historii, tom 4: Od Kennedy’ego do Ratzingera, SP Polityka, Warszawa 2006).

Kuchar Ernest, Karlikowska-Skwarnik Monika, Han S., Nitsch-Osuch Aneta, Pertussis: History of the Disease and Current Prevention Failure, [w:] Pulmonary Dysfunction and Disease, red. Mieczyslaw Pokorski, s. 77–82, seria Advances in Experimental Medicine and Biology, Springer International Publishing, Cham 2016.

Mazzucato Mariana, Mission Economy: A Moonshot Guide to Changing Capitalism, Harper Business, New York 2021.

Merriam-Webster Dictionary, hasło: moon shot, www.merriam-webster.com/dictionary/moon%20shot (data dostępu: 7.12.2021).

Murray Jessica, Covid Vaccine: UK Woman Becomes First in World to Receive Pfizer Jab, „The Guardian”, 8 grudnia 2020, www.theguardian.com/world/2020/dec/08/coventry-woman-90-first-patient-to-receive-covid-vaccine-in-nhs-campaign (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer Reports Second-Quarter 2020 Results, komunikat prasowy, Business Wire, 28 lipca 2020, www.businesswire.com/news/home/20200728005358/en/Pfizer-Reports-Second-Quarter-2020-Results (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Novel Coronavirus (2019-nCoV) Situation Report-1, 21 stycznia 2020, www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200121-sitrep-1-2019-ncov.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Origin of SARS-CoV-2, 26 marca 2020, apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/332197/WHO-2019-nCoV-FAQ-Virus_origin-2020.1--eng.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 1

Acevedo Nicole, Burke Minyvonne, Washington State Man Becomes First U.S. Death from Coronavirus, NBC News, 29 lutego 2020, www.nbcnews.com//news/us-news/1st-coronavirus-death-u-s-officials-say-n1145931 (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), In the Absence of SARS-CoV Transmission Worldwide: Guidance for Surveillance, Clinical and Laboratory Evaluation, and Reporting, SARS Home, ostatnia aktualizacja: 3 maja 2005, www.cdc.gov/sars/surveillance/absence.html (data dostępu: 7.12.2021).

C-SPAN, President Trump Meeting with Pharmaceutical Executives on Coronavirus, 2 marca 2020, www.c-span.org/video/?469926-1/president-trump-meeting-pharmaceutical-executives-coronavirus (data dostępu: 7.12.2021).

Greenwood Brian, The Contribution of Vaccination to Global Health: Past, Present and Future, „Philosophical Transactions of the Royal Society B”, tom369, nr 1645 (czerwiec 2014), doi.org/10.1098/rstb.2013.0433 (data dostępu: 7.12.2021).

Herper Matthew, In the Race for a Covid-19 Vaccine, Pfizer Turns to a Scientist with a History of Defying Skeptics – and Getting Results, „Stat”, 24 sierpnia 2020, www.statnews.com/2020/08/24/pfizer-edge-in-the-race-for-a-covid-19-vaccine-could-be-a-scientist-with-two-best-sellers-to-her-credit (data dostępu: 7.12.2021).

„Kathimerini”, Delphi Economic Forum Postponed Because of Coronavirus Fears, 29 lutego 2020, www.ekathimerini.com/news/250087/delphi-economic-forum-postponed-because-of-coronavirus-fears (data dostępu: 7.12.2021).

LeDuc James W., Barry Anita M., SARS, the First Pandemic of the 21st Century, „Emerging Infectious Diseases”,tom 10, nr 26 (listopad 2004), doi.org/10.3201/eid1011.040797_02 (data dostępu: 7.12.2021).

Li Shan, Wang Joyu, Wuhan Coronavirus Hospitals Turn Away All but Most Severe Cases, „The Wall Street Journal”, ostatnia aktualizacja: 5 lutego 2020, www.wsj.com/articles/united-american-airlines-suspend-hong-kong-service-as-coronavirus-saps-demand-11580897463 (data dostępu: 7.12.2021).

Office of Disease Prevention and Health Promotion, Immunization and Infectious Diseases, Healthy People 2020, ostatnia aktualizacja: 23 czerwca 2021, www.healthypeople.gov/node/3527/data-details.%C2%A0Accessed (data dostępu: 7.12.2021).

Okwo-Bele Jean-Marie, Together We Can Close the Immunization Gap, World Health Organization Media Centre, 22 kwietnia 2015, apps.who.int/mediacentre/commentaries/vaccine-preventable-diseases/en/index.html (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Kathrin U. Jansen, Ph.D., www.pfizer.com/people/medical-experts/vaccinations/kathrin_jansen-phd (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Mikael Dolsten, M.D./Ph.D, www.pfizer.com/people/leadership/executives/mikael_dolsten-md-phd (data dostępu: 7.12.2021).

UNICEF, UNICEF Reaches Almost Half of the World’s Children with Life-Saving Vaccines, komunikat prasowy, 26 kwietnia 2017, www.unicef.org/press-releases/unicef-reaches-almost-half-worlds-children-life-saving-vaccines (data dostępu: 7.12.2021).

Vaccines Europe, Improving Access and Convenience to Vaccination, czerwiec 2018, www.vaccineseurope.eu/wp-content/uploads/2018/06/VE-Flu-Vaccination-Access-Pharmacies-0506018-FIN-FIN.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Middle East Respiratory Syndrome Coronavirus (MERS-CoV), Newsroom, 11 marca 2019, www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/middle-east-respiratory-syndrome-coronavirus-(mers-cov) (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Vaccines and Immunization, www.who.int/health-topics/vaccines-and-immunization (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 2

BioNTech, BioNTech Signs Collaboration Agreement with Pfizer to Develop mRNA-based Vaccines for Prevention of Influenza, komunikat prasowy, 16 sierpnia 2018, biontech.de/sites/default/files/2019-08/20180816_BioNTechSigns-Collaboration-Agreement-with-Pfizer.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

BioNTech, Our Vision, biontech.de/our-dna/vision (data dostępu: 7.12.2021).

Cohen Jon, Chinese Researchers Reveal Draft Genome of Virus Implicated in Wuhan Pneumonia Outbreak, „Science”, ostatnia aktualizacja: 11 stycznia 2020, www.sciencemag.org/news/2020/01/chinese-researchers-reveal-draft-genome-virus-implicated-wuhan-pneumonia-outbreak (data dostępu: 7.12.2021).

Dormitzer Philip, Rapid Production of Synthetic Influenza Vaccines, „Current Topics in Microbiology and Immunology”,386 (2015), s. 237–273, doi.org/10.1007/82_2014_399 (data dostępu: 7.12.2021).

Geall Andrew, Verma Ayush, Otten Gillis R., Shaw Christine A., Hekele Armin, Banerjee Kaustuv, Cu Yen i in., Nonviral Delivery of Self-Amplifying RNA Vaccines, „Proceedings of the National Academy of Sciences”, tom109, nr 36 (4 września 2012), s. 14604–14609, doi.org/10.1073/pnas.1209367109 (data dostępu: 7.12.2021).

Marshall Heather D., Iacoviello Vito, mRNA Vaccines for COVID-19 – How Do They Work?, EBSCO HealthNote, ostatnia aktualizacja: 16 marca 2021, www.ebsco.com/blogs/health-notes/mrna-vaccines-covid-19-how-do-they-work (data dostępu: 7.12.2021).

Pardi Norbert, Hogan Michael J., Porter Frederick W., Weissman Drew, mRNA Vaccines – A New Era in Vaccinology, „Nature Reviews Drug Discovery”,17 (2018), s. 261–279, doi.org/10.1038/nrd.2017.243 (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Announce Further Details On Collaboration to Accelerate Global COVID-19 Vaccine Development, komunikat prasowy, 9 kwietnia 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechannounce-further-details-collaboration (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Reach Agreement With Covax For Advance Purchase of Vaccine to Help Combat COVID-19, komunikat prasowy, 22 stycznia 2021, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechreach-agreement-covax-advance-purchase (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, William C. Gruber, M.D., FAAP, FIDSA, www.pfizer.com/people/medical-experts/vaccinations/william_gruber-md-faap-fidsa-0 (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 3

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), 1918 Pandemic Influenza: Three Waves, ostatnia aktualizacja: 11 maja 2018, www.cdc.gov/flu/pandemic-resources/1918-commemoration/three-waves.htm (data dostępu: 7.12.2021).

The College of Physicians of Philadelphia, Vaccine Development, Testing, and Regulation, The History of Vaccines, ostatnia aktualizacja: 17 stycznia 2018, ftp.historyofvaccines.org/content/articles/vaccine-development-testing-and-regulation (data dostępu: 7.12.2021).

David Sharoon, Khandhar Paras B., Double-Blind Study, „StatPearls”, StatPearls Publishing, Treasure Island (Florida) 2021, www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK546641 (data dostępu: 7.12.2021).

U.S. Department of Health and Human Services, Food and Drug Administration, Center for Biologics Evaluation and Research, Development and Licensure of Vaccines to Prevent COVID-19: Guidance for Industry, czerwiec 2020, www.fda.gov/media/139638/download (data dostępu: 7.12.2021).

U.S. Department of Health and Human Services, Food and Drug Administration, Center for Biologics Evaluation and Research, Emergency Use Authorization for Vaccines to Prevent COVID-19: Guidance for Industry, 25 maja 2021, www.fda.gov/media/142749/download (data dostępu: 7.12.2021).

U.S. Food and Drug Administration, Coronavirus (COVID-19) Update: FDA Takes Action to Help Facilitate Timely Development of Safe, Effective COVID-19 Vaccines, komunikat prasowy, 30 czerwca 2020, www.fda.gov/news-events/press-announcements/coronavirus-covid-19-update-fda-takes-action-help-facilitate-timely-development-safe-effective-covid (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 4

Hopkins Jared S., How Pfizer Delivered a Covid Vaccine in Record Time: Crazy Deadlines, a Pushy CEO, „The Wall Street Journal”, 11 grudnia 2020, www.wsj.com/articles/how-pfizer-delivered-a-covid-vaccine-in-record-time-crazy-deadlines-a-pushy-ceo-11607740483 (data dostępu: 7.12.2021).

Johnson Carolyn Y., Large U.S. Covid-19 Vaccine Trials Are Halfway Enrolled, but Lag on Participant Diversity, „The Washington Post”, 27 sierpnia 2020, www.washingtonpost.com/health/2020/08/27/large-us-covid-19-vaccine-trials-are-halfway-enrolled-lag-participant-diversity/(data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Commitment to Diversity, Coronavirus COVID-19 Vaccine Updates, 2021, www.pfizer.com/science/coronavirus/vaccine/rapid-progress (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, About Our Landmark Trial, 2021, www.pfizer.com/science/coronavirus/vaccine/about-our-landmark-trial (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, BioNtech and Pfizer Announce Regulatory Approval from German Authority Paul-Ehrlich-Institut to Commence First Clinical Trial of COVID-19 Vaccine Candidates, komunikat prasowy, 22 kwietnia 2020, bit.ly/biontech-pfizer-announce-reg (data dostępu: 1.02.2022).

Pfizer, Our Values and Culture, 2019, www.pfizer.com/sites/default/files/investors/financial_reports/annual_reports/2019/our-purpose/our-values-and-culture/index.html (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, 2016 Annual Report, luty 2017, www.pfizer.com/sites/default/files/investors/financial_reports/annual_reports/2016/assets/pdfs/pfi2016ar-full-report.pdf (data dostępu: 1.02.2022).

Redd Nola Taylor, How Fast Does Light Travel? The Speed of Light, Space.com, 6 marca 2018, www.space.com/15830-light-speed.html (pod linkiem obecnie: Stein Vicky, What is the speed of light?, 18.10.2021).

Rottas Melinda, Thadeio Peter, Simons Rachel, Houck Raven, Gruben David, Keller David, Scholfield David i in., Demographic Diversity of Participants in Pfizer Sponsored Clinical Trials in the United States, „Contemporary Clinical Trials”,tom106 (lipiec 2021), s. 106421, doi.org/10.1016/j.cct.2021.106421 (data dostępu: 7.12.2021).

Treisman Rachel, Outpacing the U.S., Hard-Hit Navajo Nation Has Vaccinated More than Half of Adults, NPR, 26 kwietnia 2021, www.npr.org/sections/coronavirus-live-updates/2021/04/26/990884991/outpacing-the-u-s-hard-hit-navajo-nation-has-vaccinated-more-than-half-of-adults (data dostępu: 7.12.2021).

United States Census Bureau, QuickFacts, 2019, www.census.gov/quickfacts/fact/table/US/RHI725219 (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 5

Bosman Julie, Burch Audra D.S., Sarah Mervosh, One Day in America: More Than 121,000 Coronavirus Cases, „The New York Times”, 5 listopada 2020, www.nytimes.com/2020/11/05/us/covid-one-day-in-america.html (data dostępu: 7.12.2021).

Dreisbach Tom, Pfizer CEO Sold Millions in Stock after Coronavirus Vaccine News, Raising Questions, NPR, 11 listopada 2020, www.npr.org/2020/11/11/933957580/pfizer-ceo-sold-millions-in-stock-after-coronavirus-vaccine-news-raising-questio (data dostępu: 7.12.2021).

Mueller Benjamin, U.K. Approves Pfizer Coronavirus Vaccine, a First in the West, „The New York Times”, 2 grudnia 2020, www.nytimes.com/2020/12/02/world/europe/pfizer-coronavirus-vaccine-approved-uk.html (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 6

Pfizer, Pfizer and BioNTech Announce Vaccine Candidate Against COVID-19 Achieved Success in First Interim Analysis from Phase 3 Study, komunikat prasowy, 9 listopada 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechannounce-vaccine-candidate-against (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Receive Authorization in the European Union for COVID-19 Vaccine, komunikat prasowy, 21 grudnia 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechreceive-authorization-european-union (data dostępu: 7.12.2021).

Rosen Bruce, Waitzberg Ruth, Israeli Avi, Israel’s Rapid Rollout of Vaccinations for COVID-19, „Israel Journal of Health Policy Research”,tom10, nr 6 (6 stycznia 2021), doi.org/10.1186/s13584-021-00440-6 (data dostępu: 7.12.2021).

Sweet Jesse, Mission Possible: The Race for a Vaccine, National Geographic CreativeWorks, Washington DC 2021, emisja: 11 marca 2021 na kanale National Geographic, www.youtube.com/watch?v=jbZUZ9JYNBE (data dostępu: 7.12.2021).

U.S. Food and Drug Administration, Pfizer-BioNTech COVID-19 Vaccine, www.fda.gov/emergency-preparedness-and-response/coronavirus-disease-2019-covid-19/pfizer-BioNTechcovid-19-vaccine (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), WHO Issues Its First Emergency Use Validation for a COVID-19 Vaccine and Emphasizes Need for Equitable Global Access, komunikat prasowy, 31 grudnia 2020, www.who.int/news/item/31-12-2020-who-issues-its-first-emergency-use-validation-for-a-covid-19-vaccine-and-emphasizes-need-for-equitable-global-access (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), COVID-19 Weekly Epidemiological Update, 17 listopada 2020, www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/weekly-epi-update-14.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 7

BBC News, Covid-19: First Man to Get Jab William Shakespeare Dies of Unrelated Illness, 25 maja 2021, www.bbc.com/news/uk-england-coventry-warwickshire-57234741 (data dostępu: 7.12.2021).

Boucher Dave, Shamus Kristen Jordan, Spangler Todd, Biden Postpones Visit to Pfizer Facility in Portage until Friday, „Detroit Free Press”, 17 lutego 2021, www.freep.com/story/news/politics/2021/02/17/joe-biden-pfizer-facility-portage/6785063002 (data dostępu: 7.12.2021).

Burger Ludwig, BioNTechPfizer Raise 2021 Vaccine Output Goal to 2.5 Billion Doses, Reuters, 30 marca 2021, www.reuters.com/article/us-health-coronavirus-BioNTechtarget/BioNTechpfizer-raise-2021-vaccine-output-goal-to-2-5-billion-doses-idUSKBN2BM1BW (data dostępu: 7.12.2021).

Bush Evan, Doughton Sandi, Front-Line Medical Workers Get First Doses of Coronavirus Vaccine in Seattle, „The Seattle Times”, ostatnia aktualizacja: 16 grudnia 2020, www.seattletimes.com/seattle-news/health/front-line-medical-workers-get-first-doses-of-coronavirus-vaccine-in-seattle (data dostępu: 7.12.2021).

Cha Ariana Eunjung, Shammas Brittany, Guarino Ben, Dupree Jacqueline, Record Numbers of Covid-19 Patients Push Hospitals and Staffs to the Limit, „The Seattle Times”, 16 grudnia 2020, www.seattletimes.com/nation-world/nation/record-numbers-of-covid-19-patients-push-hospitals-and-staffs-to-the-limit (data dostępu: 7.12.2021).

Choi Candace, Smith Michelle R., States Ramp up for Biggest Vaccination Effort in US History, „The Seattle Times”, ostatnia aktualizacja: 13 listopada 2020, www.seattletimes.com/seattle-news/health/states-ramp-up-for-biggest-vaccination-effort-in-us-history (data dostępu: 7.12.2021).

Cott Emma, deBruyn Elliot, Jonathan Corum, How Pfizer Makes Its Covid-19 Vaccine, „The New York Times”, 28 kwietnia 2021, www.nytimes.com/interactive/2021/health/pfizer-coronavirus-vaccine.html (data dostępu: 7.12.2021).

CVS, CVS Health surpasses 10 million COVID-19 vaccine doses administered, 1 kwietnia 2021, cvshealth.com/news-and-insights/press-releases/cvs-health-surpasses-10-million-covid-19-vaccine-doses (data dostępu: 31.01.2022).

Griffin Riley, Pfizer to Deliver U.S. Vaccine Doses Faster than Expected, Bloomberg, 26 stycznia 2021, www.bloomberg.com/news/articles/2021-01-26/pfizer-to-deliver-u-s-vaccine-doses-faster-than-expected-ceo (data dostępu: 7.12.2021).

Hess Corrinne, Pfizer’s Pleasant Prairie Facility Could Supply Western US with Coronavirus Vaccine, Wisconsin Public Radio, 9 grudnia 2020, www.wpr.org/pfizers-pleasant-prairie-facility-could-supply-western-us-coronavirus-vaccine (data dostępu: 7.12.2021).

Johnson Carolyn Y., A Vial, a Vaccine And Hopes for Slowing a Pandemic – How a Shot Comes to Be, „The Washington Post”, 17 listopada 2020, www.washingtonpost.com/health/2020/11/17/coronavirus-vaccine-manufacturing (data dostępu: 7.12.2021).

Lowe Derek, RNA Vaccines and Their Lipids, In the Pipeline(blog), „Science Translational Medicine”, 11 stycznia 2021, blogs.sciencemag.org/pipeline/archives/2021/01/11/rna-vaccines-and-their-lipids (data dostępu: 7.12.2021).

Lupkin Sydney, Pfizer’s Coronavirus Vaccine Supply Contract Excludes Many Taxpayer Protections, NPR, 24 listopada 2020, www.npr.org/sections/health-shots/2020/11/24/938591815/pfizers-coronavirus-vaccine-supply-contract-excludes-many-taxpayer-protections (data dostępu: 7.12.2021).

Madani Doha, First Trucks with Covid-19 Vaccine Roll out of Pfizer Plant in Michigan, NBC News, 13 grudnia 2020, www.nbcnews.com/news/us-news/first-trucks-covid-19-vaccine-roll-out-pfizer-plant-michigan-n1251037 (data dostępu: 7.12.2021).

Mahase Elisabeth, Vaccinating the UK: How the Covid Vaccine Was Approved, and Other Questions Answered, „BMJ”, nr371 (9 grudnia 2020), 2020:371:m4759, doi.org/10.1136/bmj.m4759 (data dostępu: 7.12.2021).

Mehta Chavi, Lyft, CVS Health Partner to Increase Access to COVID-19 Vaccine, Reuters, 19 lutego 2021, www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/lyft-cvs-health-partner-increase-access-covid-19-vaccines-2021-02-19 (data dostępu: 7.12.2021).

Moutinho Sofia, Syringe Size and Supply Issues Continue to Waste COVID-19 Vaccine Doses in United States, „Science”, 26 marca 2021, sciencemag.org/news/2021/03/syringe-size-and-supply-issues-continue-waste-covid-19-vaccine-doses-united-states (data dostępu: 7.12.2021).

O’Donnell Carl, Why Pfizer’s Ultra-Cold COVID-19 Vaccine Will Not Be at the Local Pharmacy Any Time Soon, Reuters, 9 listopada 2020, www.reuters.com/article/health-coronavirus-vaccines-distribution/why-pfizers-ultra-cold-covid-19-vaccine-will-not-be-at-the-local-pharmacy-any-time-soon-idUSKBN27P2VP (data dostępu: 7.12.2021).

Park Alice, The First Authorized COVID-19 Vaccine in the U.S. Has Arrived, „Time”, 11 grudnia 2020, time.com/5920134/first-authorized-covid-19-vaccine-us (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, COVID-19 Vaccine U.S. Distribution Fact Sheet, listopad 2020, www.pfizer.com/news/hot-topics/covid_19_vaccine_u_s_distribution_fact_sheet (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech to Supply the U.S. with 100 Million Additional Doses of COVID-19 Vaccine, komunikat prasowy, 3 grudnia 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechsupply-us-100-million-additional-doses (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer Announces Agreement with Gilead to Manufacture Remdesivir for Treatment of COVID-19, komunikat prasowy, 7 sierpnia 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-announces-agreement-gilead-manufacture-remdesivir (data dostępu: 7.12.2021).

Romo Vanessa, Some Vials of COVID-19 Vaccine Contain Extra Doses, Expanding Supply, FDA Says, NPR, 16 grudnia 2020, www.npr.org/sections/coronavirus-live-updates/2020/12/16/947386411/some-vials-of-covid-19-vaccine-contain-extra-doses-expanding-supply (data dostępu: 7.12.2021).

Routledge, John D. Ludwig, www.routledge.com/authors/i3183-john-ludwig# (data dostępu: 7.12.2021).

Rowland Christopher, Biden Wants to Squeeze an Extra Shot of Vaccine out of Every Pfizer Vial. It Won’t Be Easy, „The Washington Post”, 22 stycznia 2021, www.washingtonpost.com/business/2021/01/22/pfizer-vaccine-doses-syringes (data dostępu: 7.12.2021).

Rowland Christopher, Inside Pfizer’s Race to Produce the World’s Biggest Supply of Covid Vaccine, „The Washington Post”, 16 czerwca 2021, www.washingtonpost.com/business/2021/06/16/pfizer-vaccine-engineers-supply (data dostępu: 7.12.2021).

Rowland Christopher, Pfizer Spent Months Working to Extract Sixth Dose from Vials as Vaccine Production Shortfalls Loomed, „The Washington Post”, 3 lutego 2021, www.washingtonpost.com/business/2021/02/03/pfizer-vaccine-syringes-doses (data dostępu: 7.12.2021).

Rubicon Science, Knauer Develops Impingement Jet Mixing Technology for the Production of mRNA-filled Nanoparticles, 20 kwietnia 2021, rubiconscience.com.au/2021/04/20/knauer-develops-impingement-jets-mixing-technology-for-the-production-of-mrna-filled-nanoparticles (data dostępu: 7.12.2021).

Shadburne Sarah, UPS Ships out First Round of Covid-19 Vaccines from Louisville, Louisville Business First, 14 grudnia 2020, www.bizjournals.com/louisville/news/2020/12/14/ups-ships-out-first-round-of-covid-vaccines-from.html (data dostępu: 7.12.2021).

Stares Justin, The Beer and Beauty Fame of the Belgian Town that Is about to Save the World, „Daily Mail”, 14 listopada 2020, www.dailymail.co.uk/news/article-8950061/The-beer-beauty-fame-Belgian-town-save-world.html (data dostępu: 7.12.2021).

Taliaferro Lanning, Rockland Coronavirus: Restrictions Imposed In 4 New Hot Spots, Patch, 19 listopada 2020, patch.com/new-york/pearlriver/rockland-coronavirus-restrictions-imposed-4-new-hot-spots (data dostępu: 7.12.2021).

Thomas Katie, LaFraniere Sharon, Weiland Noah, Goodnough Abby, Haberman Maggie, F.D.A. Clears Pfizer Vaccine, and Millions of Doses Will Be Shipped Right Away, „The New York Times”, 11 grudnia 2020, www.nytimes.com/2020/12/11/health/pfizer-vaccine-authorized.html (data dostępu: 7.12.2021).

Weintraub Karen, Weise Elizabeth, The Sprint to Create a COVID-19 Vaccine Started in January. The Finish Line Awaits, USA Today, ostatnia aktualizacja: 12 września 2020, www.usatoday.com/in-depth/news/health/2020/09/11/covid-vaccine-trials-update-timeline-companies-progress-phases/3399557001 (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Tozinameran COVID-19 mRNA Vaccine (nucleoside modified) – COMIRNATY® (Pfizer-BioNTech) Training, 27 stycznia 2021, cdn.who.int/media/docs/default-source/immunization/covid-19/pfizer-specific-training_full-deck_27-january-final.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 8

Bourla Albert, An Open Letter from Pfizer Chairman and CEO to Colleagues, Pfizer, 7 maja 2021, www.pfizer.com/news/hot-topics/why_pfizer_opposes_the_trips_intellectual_property_waiver_for_covid_19_vaccines (data dostępu: 7.12.2021).

Britannica, Ursula von der Leyen, www.britannica.com/biography/Ursula-von-der-Leyen (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), CDC Price List, ostatnia aktualizacja: 1 lipca 2021, www.cdc.gov/vaccines/programs/vfc/awardees/vaccine-management/price-list/index.html#adult (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Vaccine Effectiveness: How Well Do the Flu Vaccines Work?, ostatnia aktualizacja: 6 maja 2021, www.cdc.gov/flu/vaccines-work/vaccineeffect.htm (data dostępu: 7.12.2021).

Cooper Ryan, Trump’s Jaw-Dropping Vaccine Screwup, „The Week”, 9 grudnia 2020, theweek.com/articles/953941/trumps-jawdropping-vaccine-screwup (data dostępu: 7.12.2021).

Das Krishna, India Delays Big Exports of Astrazeneca Shot, as Infections Surge, Reuters, 24 marca 2021, www.reuters.com/article/health-coronavirus-india-vaccine-exclusi-idINKBN2BG27D (data dostępu: 7.12.2021).

„The Economist”, India’s Covid-19 Crisis Has Spiralled out of Control, 3 maja 2021, www.economist.com/graphic-detail/2021/05/03/indias-covid-19-crisis-has-spiralled-out-of-control (data dostępu: 7.12.2021).

Gaurav Kunal, Covid-19 Travel Ban: These Countries Have Restricted Flights to and from India, „Hindustan Times”, 4 maja 2021, www.hindustantimes.com/world-news/covid19-travel-ban-these-countries-have-restricted-flights-to-and-from-india-101620125693859.html (data dostępu: 7.12.2021).

LaFraniere Sharon, Montague Zach, Pfizer Seals Deal With U.S. for 100 Million More Vaccine Doses, „The New York Times”, 23 grudnia 2020, www.nytimes.com/2020/12/23/us/politics/pfizer-vaccine-doses-virus.html (data dostępu: 7.12.2021).

Lupkin Sydney, Defense Production Act Speeds Up Vaccine Production, NPR, 13 marca 2020, www.npr.org/sections/health-shots/2021/03/13/976531488/defense-production-act-speeds-up-vaccine-production (data dostępu: 7.12.2021).

Lupkin Sydney, U.S. Government May Find It Hard to Get More Doses of Pfizer’s COVID-19 Vaccine, NPR, 10 grudnia 2020, www.npr.org/sections/health-shots/2020/12/10/944857395/us-government-may-find-it-hard-to-get-more-doses-of-pfizers-covid-19-vaccine (data dostępu: 7.12.2021).

Office of the United States Trade Representative, Statement from Ambassador Katherine Tai on the Covid-19 Trips Waiver, komunikat prasowy, 5 maja 2021, ustr.gov/about-us/policy-offices/press-office/press-releases/2021/may/statement-ambassador-katherine-tai-covid-19-trips-waiver (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Angela Hwang, www.pfizer.com/people/leadership/executives/angela_hwang (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Celebrate Historic First Authorization in the US of Vaccine to Prevent Covid-19, komunikat prasowy, 11 grudnia 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechcelebrate-historic-first-authorization (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Reach Agreement With Covax For Advance Purchase of Vaccine to Help Combat COVID-19, komunikat prasowy, 22 stycznia 2021, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechreach-agreement-covax-advance-purchase (data dostępu: 7.12.2021).

Phartiyal Sankalp, Pal Alasdair, India’s Daily COVID-19 Cases Pass 400,000 for First Time as Second Wave Worsens, Reuters, ostatnia aktualizacja: 30 kwietnia 2021, www.reuters.com/world/asia-pacific/india-posts-record-daily-rise-covid-19-cases-401993-2021-05-01 (data dostępu: 7.12.2021).

Reuters, African Union Drops Astrazeneca Vaccine, which COVAX Will Supply, 8 kwietnia 2020, www.reuters.com/article/uk-health-coronavirus-africa/african-union-drops-astrazeneca-vaccine-which-covax-will-supply-idUSKBN2BV19H (data dostępu: 7.12.2021).

Reuters, Pfizer-BioNtech to Provide 1 bln Vaccines to Poorer Nations This Year, 21 maja 2021, www.reuters.com/article/health-coronavirus-pfizer-vaccine/rpt-pfizer-BioNTechto-provide-1-bln-vaccines-to-poorer-nations-this-year-idUSL5N2N83AQ (data dostępu: 7.12.2021).

Shear Michael D., Sanger David E., Biden Aims to Bolster U.S. Alliances in Europe, but Challenges Loom, „The New York Times”, ostatnia aktualizacja: 11 czerwca 2021, www.nytimes.com/2021/06/09/us/politics/biden-europe-g7.html (data dostępu: 7.12.2021).

Stacey Kiran, Jeff Zients: The ‘Mr Fix It’ in Charge of Tackling the US Covid Crisis, „Financial Times”, 20 stycznia 2021, www.ft.com/content/b52ca23e-d244-498b-8199-5f7bd3f64177 (data dostępu: 7.12.2021).

Stearns Jonathan, Nardelli Alberto, Nikos Chrysoloras, Faced With Vaccine Shortages, EU Set to Impose Export Controls, Bloomberg, 28 stycznia 2021, www.bloomberg.com/news/articles/2021-01-28/europe-opens-door-to-vaccine-export-ban-risking-global-backlash (data dostępu: 7.12.2021).

U.S. Department of Health and Human Services, Fact Sheet: Explaining Operation Warp Speed, 21 grudnia 2020, public3.pagefreezer.com/content/HHS.gov/31-12-2020T08:51/https:/ www.hhs.gov/about/news/2020/06/16/fact-sheet-explaining-operation-warp-speed.html (data dostępu: 31.01.2022).

U.S. Embassy & Consulates in the United Kingdom, COVID-19 Information, uk.usembassy.gov/covid-19-coronavirus-information (data dostępu: 7.12.2021).

„The Week”, Tregenna Castle: Inside the Cornwall Resort Hosting G7 Summit Leaders, 10 czerwca 2021, www.theweek.co.uk/news/uk-news/953111/inside-tregenna-castle-resort-where-world-leaders-will-stay-for-g7 (data dostępu: 7.12.2021).

Twohey Megan, Collins Ketin, Thomas Katie, With First Dibs on Vaccines, Rich Countries Have „Cleared the Shelves”, „The New York Times”, ostatnia aktualizacja: 18 grudnia 2020, www.nytimes.com/2020/12/15/us/coronavirus-vaccine-doses-reserved.html (data dostępu: 7.12.2021).

Weixel Nathaniel, US Comes under Pressure to Share Vaccines with Rest of World, „The Hill”, 14 marca 2021, thehill.com/policy/healthcare/543004-us-comes-under-pressure-to-share-vaccines-with-rest-of-world (data dostępu: 7.12.2021).

World Bank (Bank Światowy), Atlas method – detailed methodology, datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/378832-what-is-the-world-bank-atlas-method (data dostępu: 7.12.2021).

World Bank (Bank Światowy), The World by Income and Region, World Development Indicators, 2020, datatopics.worldbank.org/world-development-indicators/the-world-by-income-and-region.html (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Biography: Dr Tedros Adhanom Ghebreyesus, www.who.int/director-general/biography (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Dr Tedros Takes Office as WHO Director-General, komunikat prasowy, 1 lipca 2017, www.who.int/news/item/01-07-2017-dr-tedros-takes-office-as-who-director-general (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), What Is the ACT-Accelerator, www.who.int/initiatives/act-accelerator/about (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Summit, Albert Bourla, www.worldhealthsummit.org/speaker-view.html?tx_glossary2_glossary%5Bglossary%5D=497tx_glossary2_glossary%5Baction%5D=showtx_glossary2_glossary%5Bcontroller%5D=GlossarycHash=4c5aa69f2ebf2b540822f6a2d525bfd8 (data dostępu: 1.02.2022).

World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu), The TRIPS Agreement, 1994–1995, www.wto.org/english/tratop_e/trips_e/intel2_e.htm.

World Trade Organization (Światowa Organizacja Handlu), Export Controls and Export Bans over the Course of the Covid-19 Pandemic, komunikat prasowy, 29 kwietnia 2020, www.wto.org/english/tratop_e/covid19_e/bdi_covid19_e.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 9

Al-Dżazira, As Olympics Begin, Japan Rolls out Red Carpet for Pfizer CEO, 23 lipca 2021, www.aljazeera.com/economy/2021/7/23/japan-rolls-out-red-carpet-for-pfizer-ceo-to-ensure-jab-delivery (data dostępu: 7.12.2021).

Baron John, The Life of Edward Jenner, M.D., LL.D., F.R.S., Physician Extraordinary to His Majesty George IV., Foreign Associate of the National Institute of France, With Illustrations of His Doctrines, and Selections from His Correspondence, „Edinburgh Medical and Surgical Journal”, tom51, nr 139 (1 kwietnia 1839), s. 500–527.

Biden Joseph R., Inaugural Address by President Joseph R. Biden, Jr., przemówienie w Waszyngtonie, 20 stycznia 2021, www.whitehouse.gov/briefing-room/speeches-remarks/2021/01/20/inaugural-address-by-president-joseph-r-biden-jr (data dostępu: 7.12.2021).

Department of Health and Social Care (Departament Zdrowia i Opieki Społecznej), UK COVID-19 Vaccines Delivery Plan, Gov.uk, ostatnia aktualizacja: 13 stycznia 2021, www.gov.uk/government/publications/uk-covid-19-vaccines-delivery-plan/uk-covid-19-vaccines-delivery-plan (data dostępu: 7.12.2021).

Guarascio Francesco. EU to Shortly Sign World’s Largest Vaccine Deal with Pfizer, Reuters, 23 kwietnia 2021, www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/eu-seals-deal-with-pfizer-BioNTechup-18-bln-doses-vaccine-eu-official-2021-04-23 (data dostępu: 7.12.2021).

International Olympic Committee (Międzynarodowy Komitet Olimpijski), Who was Pierre de Coubertin?, 28 kwietnia 2021, olympics.com/ioc/faq/history-and-origin-of-the-games/who-was-pierre-de-coubertin (data dostępu: 7.12.2021).

Jenner Institute, About Edward Jenner, www.jenner.ac.uk/about/edward-jenner (data dostępu: 7.12.2021).

Johnson Boris, Excellent Conversation with Albert Bourla Yesterday, LinkedIn, 14 stycznia 2021, www.linkedin.com/posts/boris-johnson_excellent-conversation-with-albert-bourla-activity-6755790234409021440-BfMU (data dostępu: 7.12.2021).

Lentz Thierry, Talking Point with Thierry Lentz: Vaccination: When Napoleon Declared War on Smallpox, Napoleon.org, www.napoleon.org/en/history-of-the-two-empires/articles/talking-point-with-thierry-lentz-vaccination-when-napoleon-declared-war-on-smallpox (data dostępu: 7.12.2021).

Maan Anurag, Ahluwalia Shaina, Kavya B., Global Coronavirus Cases Exceed 50 Million after 30-Day Spike, Reuters, 8 listopada 2020, www.reuters.com/article/health-coronavirus-global-cases/global-coronavirus-cases-exceed-50-million-after-30-day-spike-idUSKBN27O0IO (data dostępu: 7.12.2021).

Navajo Nation OPVP Communications, Live Town Hall Meeting with Dr. Albert Bourla 12.24.20, YouTube, emisja na żywo: 24 grudnia 2020, www.youtube.com/watch?v=wjscKbMSuUk (data dostępu: 7.12.2021).

Obrador Andrés Manuel López, Presidente afianza con Pfizer compromiso de entrega de vacunas, komunikat prasowy, 19 stycznia 2021, lopezobrador.org.mx/2021/01/19/presidente-afianza-con-pfizer-compromiso-de-entrega-de-vacunas (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech to Provide COVID-19 Vaccine Doses for Olympic Athletes at the 2020 Tokyo Games, komunikat prasowy, 6 maja 2021, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/pfizer-and-BioNTechprovide-covid-19-vaccine-doses-olympic (data dostępu: 7.12.2021).

Rickert Levi, Navajo Nation President Spoke with Pfizer CEO about Vaccine on Wednesday, Native News Online, 9 grudnia 2020, nativenewsonline.net/currents/navajo-nation-president-spoke-with-pfizer-ceo-about-vaccine-on-wednesday (data dostępu: 7.12.2021).

Shea Sandra L., How Can Scientists Promote Peace?, „Temperature”, tom5, nr 1 (22 lutego 2018), s. 7–8, doi.org/10.1080/23328940.2017.1397086 (data dostępu: 7.12.2021).

von der Leyen Ursula, Statement by President von der Leyen, Prime Minister of Belgium De Croo, CEO of Pfizer Bourla, and co-founder and Chief Medical Officer of BioNTech Türeci, following the visit to the Pfizer manufacturing plant in Puurs, Belgium, przemówienie w Puurs w Belgii, 23 kwietnia 2021, ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/en/statement_21_1929 (data dostępu: 7.12.2021).

Zeidler Maryse, Canadians’ hesitancy about COVID-19 vaccine dropping, new poll suggests, CBC News, 8 marca 2021, www.cbc.ca/news/canada/british-columbia/vaccine-poll-hesitancy-dropping-1.5940400 (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 10

Albert Bourla, While Caution Should Be Used in Extrapolating to Other Countries, These Observational Findings Are Demonstrating the Impact We Have in Reducing Human Pain and Makes All of Us at Pfizer so Proud: Bit.Ly/3wcS6qx (2/2), Twitter, @AlbertBourla (blog), 17 maja 2021, twitter.com/AlbertBourla/status/1394281683009089544 (data dostępu: 7.12.2021).

Arlosoroff Meirav, Israel’s Population Is Growing at a Dizzying Rate. Is It Up for the Challenge?, „Ha-Arec”, 4 stycznia 2021, haaretz.com/israel-news/.premium.MAGAZINE-israel-s-population-is-growing-at-a-dizzying-rate-is-it-up-for-the-challenge-1.9410043 (data dostępu: 7.12.2021).

Benmeleh Yaacov, World-Leading Vaccine Push Augurs Return to Normal in Israel, Bloomberg, 16 lutego 2021, www.bloomberg.com/news/articles/2021-02-16/world-s-fastest-vaccine-push-augurs-return-to-normal-in-israel (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Joint CDC and FDA Statement on Vaccine Boosters, oświadczenie prasowe, 8 lipca 2021, www.cdc.gov/media/releases/2021/s-07082021.html (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Media Statement from CDC Director Rochelle P. Walensky, MD, MPH, on Signing the Advisory Committee on Immunization Practices’ Recommendation for an Additional Dose of an mRNA COVID-19 Vaccine in Moderately to Severely Immunocompromised People, oświadczenie prasowe, 13 sierpnia 2021, www.cdc.gov/media/releases/2021/s0813-additional-mRNA-mrna-dose.html (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Joint Statement from HHS Public Health and Medical Experts on COVID-19 Booster Shots, oświadczenie prasowe, 18 sierpnia 2021, www.cdc.gov/media/releases/2021/s0818-covid-19-booster-shots.html (data dostępu: 7.12.2021).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Science Brief: Background Rationale and Evidence for Public Health Recommendations for Fully Vaccinated People, ostatnia aktualizacja: 2 kwietnia 2021, bit.ly/science-brief-background-shortened (data dostępu: 1.02.2022).

Centers for Disease Control and Prevention (Centrum Zwalczania Chorób Zakaźnych), Science Brief: COVID-19 Vaccines and Vaccination, ostatnia aktualizacja: 27 lipca 2021, www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/science/science-briefs/fully-vaccinated-people.html (data dostępu: 7.12.2021).

Dimolfetta David, Netanyahu Visits Grave of Yoni, Killed During Operation Entebbe 43 Years Ago, „The Jerusalem Post”, 10 lipca 2019, www.jpost.com/israel-news/netanyahu-visits-grave-of-murdered-brother-commemorating-43-years-595197 (data dostępu: 7.12.2021).

Erman Michael, Lubell Maayan, Pfizer/BioNtech Say Data Suggests Vaccine 94% Effective in Preventing Asymptomatic Infection, Reuters, 11 marca 2021, www.reuters.com/business/healthcare-pharmaceuticals/pfizerBioNTechsay-data-suggests-vaccine-94-effective-preventing-asymptomatic-2021-03-11 (data dostępu: 7.12.2021).

Friedman Gabe, Meet Mikael Dolsten, The Jewish Immigrant Leading Pfizer’s Vaccine Charge, „Jewish Times”, 30 grudnia 2020, www.jewishtimes.com/meet-mikael-dolsten-the-jewish-immigrant-leading-pfizers-vaccine-charge (data dostępu: 7.12.2021).

Haas Eric J., Angulo Frederick J., McLaughlin John M., Anis Emilia, Singer Shepherd R., Khan Farid, Brooks Nati i in., Impact and Effectiveness of MRNA BNT162b2 Vaccine against SARS-CoV-2 Infections and COVID-19 Cases, Hospitalisations, and Deaths Following a Nationwide Vaccination Campaign in Israel: An Observational Study Using National Surveillance Data, „The Lancet”, tom 397, nr 10287 (15 maja 2021), s. 1819–1829, doi.org/10.1016/S0140-6736(21)00947-8 (data dostępu: 7.12.2021).

Jaffe-Hoffman Maayan, Israel Signs Agreement with Pfizer, Moderna for Millions More COVID-19 Vaccines, „The Jerusalem Post”, 20 kwietnia 2021, www.jpost.com/health-science/israel-to-sign-agreement-for-millions-more-pfizer-vaccines-665621 (data dostępu: 7.12.2021).

Lardieri Alexa, All Israelis Over 16 Are Eligible for Coronavirus Vaccine, „US News, World Report”, 4 lutego 2021, www.usnews.com/news/health-news/articles/2021-02-04/all-israelis-over-16-are-eligible-for-coronavirus-vaccine (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer and BioNTech Provide Update on Booster Program in Light of the Delta-Variant, komunikat prasowy, 8 lipca 2020, cdn.pfizer.com/pfizercom/2021-07/Delta_Variant_Study_Press_Statement_Final_7.8.21.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Ritchie Hannah, Ortiz-Ospina Esteban, Beltekian Diana, Mathieu Edouard, Hasell Joe, Macdonald Bobbie, Giattino Charlie, Appel Cameron, Rodes-Guirao Lucas, Roser Max, Coronavirus Pandemic (COVID-19), 2020, ourworldindata.org/coronavirus (data dostępu: 7.12.2021).

Srivastava Mehul, Israelis Raise Glass to Pfizer as Lockdown Ends, „Financial Times”, 12 marca 2021, www.ft.com/content/4cf1b235-ed07-4ffe-bab4-95846a0ecf36 (data dostępu: 7.12.2021).

State of Israel Ministry of Health (Ministerstwo Zdrowia Izraela), MoH Pfizer Collaboration Agreement, 6 stycznia 2021, govextra.gov.il/media/30806/11221-moh-pfizer-collaboration-agreement-redacted.pdf (data dostępu: 7.12.2021).

Tikkanen Roosa, Osborn Robin, Mossialos Elias, Djordjevic Ana, Wharton George A., Israel, Commonwealth Fund International Health Care System Profiles, 5 czerwca 2020, www.commonwealthfund.org/international-health-policy-center/countries/israel (data dostępu: 7.12.2021).

„The Times of Israel”, Pfizer CEO Hails „Obsessive” Netanyahu For Calling 30 Times to Seal Vaccine Deal, 11 marca 2021, www.timesofisrael.com/pfizer-ceo-obsessive-netanyahu-called-30-times-in-effort-to-seal-vaccine-deal (data dostępu: 7.12.2021).

„The Times of Israel”, Pfizer CEO to Visit Israel in March – Report, 21 lutego 2021, www.timesofisrael.com/liveblog_entry/pfizer-ceo-to-visit-israel-in-march-report (data dostępu: 7.12.2021).

VOA News, World Marks One-Year Anniversary of WHO’s Official Declaration of COVID-19 Pandemic, 11 marca 2021, www.voanews.com/covid-19-pandemic/world-marks-one-year-anniversary-whos-official-declaration-covid-19-pandemic (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 11

Appeal of Conscience Foundation, Dr. Albert Bourla acceptance remarks upon receiving the 2021 Appeal of Conscience Award, 26 maja 2021, appealofconscience.org/dr-albert-bourla-acceptance-remarks-upon-receiving-the-2021-appeal-of-conscience-award (data dostępu: 7.12.2021).

Bourla Albert, An Open Letter from Pfizer Chairman and CEO Albert Bourla, Pfizer, 16 października 2020, www.pfizer.com/news/hot-topics/an_open_letter_from_pfizer_chairman_and_ceo_albert_bourla (data dostępu: 7.12.2021).

Doshi Peter, Covid-19 Vaccine Trial Protocols Released, „BMJ”, tom371 (21 października 2020), m4058, doi.org/10.1136/bmj.m4058 (data dostępu: 7.12.2021).

Gottfried Jeffrey, Walker Mason, Mitchell Amy, Americans’ Views of the News Media During the COVID - 19 Outbreak, Pew Research Center, 8 maja 2020, www.journalism.org/2020/05/08/americans-views-of-the-news-media-during-the-covid-19-outbreak (data dostępu: 7.12.2021).

Lee Bruce Y., Trump Suggests „Deep State” at FDA Is Delaying Covid - 19 Coronavirus Vaccine Testing, „Forbes”, 22 sierpnia 2020, www.forbes.com/sites/brucelee/2020/08/22/trump-says-deep-state-or-whoever-at-fda-delaying-covid-19-coronavirus-vaccine-testing/?sh=632e53b0f48d (data dostępu: 7.12.2021).

Merriam-Webster Dictionary, hasło: trust, www.merriam-webster.com/dictionary/trust (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Biopharma Leaders Unite to Stand With Science, komunikat prasowy, 8 września 2020, www.pfizer.com/news/press-release/press-release-detail/biopharma-leaders-unite-stand-science (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Let’s Undo Underrepresented Diversity in Clinical Trials, www.pfizer.com/science/clinical-trials/diversity-clinical-trials (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, No Stone Left Unturned in the Fight against COVID-19, YouTube, 2 września 2020, www.youtube.com/watch?v=_PBLoSN7OUo (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Science Will Win – Ask Science, YouTube, 15 kwietnia 2020, www.youtube.com/watch?v=Xl0tEfLve1U (data dostępu: 7.12.2021).

Robert Wood Johnson Foundation & the Harvard T.H. Chan School of Public Health, The Public’s Perspective on the United States Public Health System, 13 maja 2021, www.rwjf.org/en/library/research/2021/05/the-publics-perspective-on-the-united-states-public-health-system.html (data dostępu: 7.12.2021).

Snyder Bulik Beth, Pharma’s Reputation Rehab: A Whopping Two-Thirds of Americans Now Offer a Thumbs-Up, Harris Poll Finds, Fierce Pharma, 19 lutego 2021, www.fiercepharma.com/marketing/pharma-reputation-hits-high-americans-two-thirds-now-give-positive-rating-harris-poll (data dostępu: 7.12.2021).

Stacey Kiran, FDA Head Says He Is Willing to Fast-Track Covid-19 Vaccine, „Financial Times”, 30 sierpnia 2020, www.ft.com/content/f8ecf7b5-f8d2-4726-ba3f-233b8497b91a (data dostępu: 7.12.2021).

Sweet Jesse, Mission Possible: The Race for a Vaccine, National Geographic CreativeWorks, Washington DC 2021, emisja: 11 marca 2021 na kanale National Geographic, www.youtube.com/watch?v=jbZUZ9JYNBE (data dostępu: 7.12.2021).

Vardi Nathan, The Race Is On: Why Pfizer May Be the Best Bet to Deliver a Vaccine by the Fall, „Forbes”, 20 maja 2020, www.forbes.com/sites/nathanvardi/2020/05/20/the-man-betting-1-billion-that-pfizer-can-deliver-a-vaccine-by-this-fall/?sh=385a522382e9 (data dostępu: 7.12.2021).

VOA News, Fauci „Cautiously Optimistic” about Coronavirus Vaccine, 31 lipca 2020, www.voanews.com/covid-19-pandemic/fauci-cautiously-optimistic-about-coronavirus-vaccine (data dostępu: 7.12.2021).

Wagner Meg, Macaya Melissa, Fauci Testifies on Coronavirus Response, CNN, 31 lipca 2020, www.cnn.com/politics/live-news/fauci-coronavirus-testimony-07-31-20/h_d880e3e2e3cedbfdce59805138f3477b (data dostępu: 7.12.2021).

Westall Mark, Pfizer’s Vaccine Branding Victory Delivers Lessons for Marketers Everywhere, AdAge, 19 lipca 2021 adage.com/article/opinion/pfizers-vaccine-branding-victory-delivers-lessons-marketers-everywhere-opinion/2351431 (data dostępu: 7.12.2021).

Rozdział 12

Cubanski Juliette, Neuman Tricia, Orgera Kendal, Damico Anthony, No Limit: Medicare Part D Enrollees Exposed to High Outof-Pocket Drug Costs Without a Hard Cap on Spending, The Henry J. Kaiser Family Foundation, listopad 2017, files.kff.org/attachment/Issue-Brief-No-Limit-Medicare-Part-D-Enrollees-Exposed-to-High-Out-of-Pocket-Drug-Costs-Without-a-Hard-Cap-on-Spending (data dostępu: 7.12.2021).

European Commission (Komisja Europejska), Health Technology Assessmentec.europa.eu/health/technology_assessment/overview_en (data dostępu: 7.12.2021).

Miao Lei, Zhang Yu, Huang Leaf, mRNA Vaccine for Cancer Immunotherapy, „Molecular Cancer”, tom20, nr 41 (25 lutego 2021) molecular-cancer.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12943-021-01335-5 (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Pfizer Reports Strong First-Quarter 2021 Results, komunikat prasowy, 4 maja 2021, investors.pfizer.com/investor-news/press-release-details/2021/PFIZER-REPORTS-STRONG-FIRST-QUARTER-2021-RESULTS/default.aspx (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Rod MacKenzie, PH.D., www.pfizer.com/people/leadership/executives/rod_mackenzie-phd (data dostępu: 7.12.2021).

Smithsonian National Air and Space Museum, The Journey Home. Apollo to the Moonairandspace.si.edu/exhibitions/apollo-to-the-moon/online/apollo-11/journey-home.cfm (data dostępu: 7.12.2021).

The White House (Biały Dom), Fact Sheet: President Biden Takes Executive Actions to Tackle the Climate Crisis at Home and Abroad, Create Jobs, and Restore Scientific Integrity Across Federal Government, komunikat prasowy, 7 stycznia 2021, www.whitehouse.gov/briefing-room/statements-releases/2021/01/27/fact-sheet-president-biden-takes-executive-actions-to-tackle-the-climate-crisis-at-home-and-abroad-create-jobs-and-restore-scientific-integrity-across-federal-government (data dostępu: 7.12.2021).

World Health Organization (Światowa Organizacja Zdrowia), Cancer, 3 marca 2021, www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/cancer (data dostępu: 7.12.2021).

Epilog

The Carter Center, Corporate, Government, and Foundation Giving, www.cartercenter.org/donate/corporate-government-foundation-partners/index.html (data dostępu: 7.12.2021).

The Carter Center, Jimmy Carter (biography), 6 listopada 2019, www.cartercenter.org/about/experts/jimmy_carter.html (data dostępu: 7.12.2021).

Pfizer, Board Members, www.pfizer.com/people/leadership/board-of-directors (data dostępu: 7.12.2021).

Weiner Stacy, Applications to Medical School Are at an All-Time High. What Does This Mean for Applicants and Schools?, American Association of Medical Colleges (AAMC), 22 października 2020, www.aamc.org/news-insights/applications-medical-school-are-all-time-high-what-does-mean-applicants-and-schools (data dostępu: 7.12.2021).

O autorze

Rozdział dostępny w wersji pełnej.