Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II ebook

WYKAZ SKRÓTÓW

EN - Paweł VI, Adhortacja apos tolska "Evangelii nuntiandi" 

FC - Jan Paweł II, Encyklika "Familiaris Consortio"  

HV - Paweł VI, Encyklia "Hu manae Vitae

KKK - Katechizm Kościoła Katolickiego 

PK - Kodeks Prawa Kanonicznego 

Skróty biblijne według Biblii Tysiąclecia

WSTĘP

Obserwowany współcześnie upadek obyczajów i odsuwanie w cień wartości chrześcijańskich, które znajdują się przecież u źródeł cywilizacji europejskiej pozostaje nie bez wpływu na sposób rozumienia roli małżeństwa i rodziny w dzisiejszych czasach. Coraz częściej mówi się o kryzysie małżeństwa, polegającym na redefiniowaniu jego istoty, a co za tym idzie, także nie docenianiu roli rodziny jako podstawowej komórki społecznej. Zadanie rodziny polega na kształceniu i wychowywaniu nowych pokoleń obywateli. Tymczasem coraz mniej uwagi poświęca się zapewnieniu rodzinie właściwych warunków nie tylko ekonomicznych, ale przede wszystkim duchowych. Temat ten wymaga przemyśleń i prób znalezienia nowych sposobów mogących wpłynąć na polepszenie sytuacji. Dużą rolę w tej kwestii odgrywa nauczanie Jana Pawła II, który wielokrotnie podejmował temat rodziny i małżeństwa w swoich przemówieniach, homiliach i licznych tekstach.

O Janie Pawle II można mówić jako o Papieżu Rodziny i Życia, gdyż w te właśnie dziedziny Papież Polak angażował się szczególnie mocno. Podobnie jak jego koncepcja teologiczno-filozoficzna, wizja służenia rodzinie dojrzewała w Karolu Wojtyle już w czasach jego posługi kapłańskiej, szczególny wyraz zyskując w jego działalności na Stolicy Piotrowej. W całej historii Kościoła to właśnie Papież Polak najobszerniej wypowiadał się na temat małżeństwa i rodziny, ukazując wielkie znaczenie małżeństwa i rodziny dla Kościoła. Ukazywał małżeństwo jako drogę osiągania powszechnego powołania do świętości. Nie poprzestawał przy tym jedynie na przekazywaniu zaleceń etyczno-moralnych, ale budował zręby duchowości małżeńskiej w oparciu o głębokie przekonanie, że rodzina jest jedną z najważniejszych dróg do świętości, a służba rodzinie jest podstawowym zadaniem Kościoła.

„Zasiadając w 1978 r. na Stolicy Piotrowej, Jan Paweł II miał wizję rodziny, której źródłem i natchnieniem były dokumenty soboru watykańskiego II, a zwłaszcza: deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimumeducationis; konstytucja duszpasterska o Kościele w świecie współczesnym Gaudium et spes czy konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumengentium. Wizja ta była i jest wciąż pogłębiana i rozwijana podczas licznych pielgrzymek Ojca św. do różnych krajów świata, w encyklikach, w katechezach, homiliach, słowem – w różnych dokumentach Stolicy Apostolskiej. Na szczególną uwagę zasługuje adhortacja apostolska Jana Pawła II o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym Familiaris Consortio z 22 listopada 1981 r., będąca owocem specjalnego synodu biskupów. W ten sposób został wypracowany chrześcijański model rodziny we współczesnym świecie" 1. Synod biskupów, który odbywał się w Rzymie w 1980 roku poświęcony był „Zadaniom chrześcijańskiej rodziny we współczesnym świecie". Jan Paweł II zobowiązał na nim biskupów do opracowania specjalnego dokumentu skierowanego do różnych środowisk i władz. Tak powstała Karta Praw Rodziny przedłożona przez Stolicę Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzomzainteresowanym misją rodziny we współczesnymświecie. Dokument ten wyraża myśl Kościoła w tej dziedzinie, choć nie stanowi wykładu teologicznego czy moralnego na temat małżeństwa i rodziny. Jego celem jest ujęcie podstawowych praw społeczności, jaką jest rodzina. Stolica Apostolska ogłaszając Kartę, zwraca się do przedstawicieli episkopatów, członków Kościoła oraz wszystkich instytucji kościelnych, by dali oni świadectwo przekonaniu, że nic nie jest w stanie zastąpić rodziny w wypełnianiu jej misji oraz by starali się zapewnić członkom rodzin oparcie i pomoc w wypełnianiu powierzonych im przez Boga zadań2. W swoim nauczaniu Papież Jan Paweł II opierał się na wymienionych wyżej dokumentach. Szczególnie wyraźnie odzwierciedlało się to w jego przemówieniach i homiliach podczas licznych pielgrzymek po świecie.

Podczas swojego pontyfikatu Ojciec Święty Jan Paweł II odbył osiem pielgrzymek do ojczyzny. Papież w swoich przemówieniach wielokrotnie dotykał spraw bliskich sercu każdego człowieka. Wiele uwagi poświęcił także małżeństwu i rodzinie jako podstawowej komórce społecznej, a przede wszystkim jako domowemu kościołowi, poprzez który najpełniej dokonuje się ewangelizacja.

Niniejsza praca została oparta na krytycznej analizie pism, przemówień i homilii wygłoszonych Polsce Jana Pawła II dotyczących spraw rodziny i małżeństwa, które stanowiły punkt wyjścia rozważań. Następnie poddano analizie teksty innych badaczy i komentatorów pism papieża Jana Pawła II, by stworzyć w miarę pełny obraz papieskiej koncepcji małżeństwa i rodziny. Zastosowana została metoda analizy i krytyki dostępnego piśmiennictwa. Celem pracy było dokonanie przeglądu podstawowych tez wynikających z nauczania papieża w zakresie małżeństwa i rodziny.

Dla porządku tekst podzielono na trzy rozdziały.

Pierwszy rozdział prezentuje nauki Jana Pawła II na temat małżeństwa, wychodząc od zarysowania trudnej sytuacji małżeństw we współczesnej kulturze, a kończąc na podkreśleniu istoty małżeństwa jako przymierza osób w oparciu o sakrament.

Drugi rozdział dotyczy rodziny, macierzyństwa i ojcostwa, a także wyzwań związanych z wychowaniem potomstwa w oparciu o przesłanie papieskie. Jan Paweł II wielokrotnie pisał o sprawach związanych z podejmowaniem odpowiedzialności rodzicielskiej, podkreślając wagę wychowania dzieci dla budowania lepszego świata w przyszłości.

Ostatni, trzeci rozdział ukazuje rolę rodziny w posłannictwie Kościoła. Zwraca się tu przede wszystkim uwagę na ideę cywilizacji miłości, którą wielokrotnie przywoływał Papież. Małżeństwo i rodzina pełnią ważną rolę ewangelizacyjną, stanowiąc przykład dobrego życia i wychowywania dzieci w zgodzie z Bożymi przykazaniami.

W pracy wykorzystano teksty przemówień i homilii papieskich wygłoszonych podczas wizyt w Polsce, fragmenty pism Jana Pawła II, takich jak: Listdorodzin czy Familiarisconsortio. Ważnymi źródłami były także: KartaPrawRodziny,KatechizmKościołaKatolickiego,KodeksPrawaKanonicznego oraz liczne opracowania dotyczące tematyki rodziny i małżeństwa w nauczaniu Ojca Świętego Jana Pawła II.

ROZDZIAŁ I JAN PAWEŁ II O MAŁŻEŃSTWIE

Małżeństwo jako najważniejsza komórka społeczna jest przedmiotem zainteresowania wielu nauk, w tym także teologii. Współczesna teologia małżeństwa dzieli się na nurty: biblijny, dogmatyczny, moralny i pastoralny. Najważniejszym zagadnieniem teologii małżeństwa jest jego sakramentalny charakter. Obecna sytuacja małżeństwa zdaje się być zagrożona pod względem właśnie sakramentalnym. Sprzyja temu postępująca sekularyzacja życia społecznego i odchodzenie od zawierania związków małżeńskich w tradycji chrześcijańskiej. Warto jednak pamiętać, że małżeństwo jest najmocniejszym symbolem miłości między dwojgiem ludzi, a społeczeństwo powinno sprzyjać jej rozwojowi.

W niniejszym rozdziale omówiono sytuację małżeństwa we współczesnym świecie, głównie pod kątem zagrożeń, z którymi musi się zmierzyć tradycyjna koncepcja małżeństwa. Dużą rolę odgrywa tu nauczanie Jana Pawła II, który wielokrotnie podkreślał prawdziwą istotę związku małżeńskiego polegającą na jego byciu przymierzem na wzór przymierza Boga z ludzkością, a także fakt, że małżeństwo jest sakramentem, a zarazem drogą do świętości i realizacji powołania.

1. Sytuacja małżeństwa dzisiaj

Zgodnie z Kartą Praw Rodziny: „Każdy człowiek ma prawo do swobodnego wyboru drogi życiowej, a więc do zawarcia związku małżeńskiego i założenia rodziny albo do pozostania w stanie bezżennym. Każdy mężczyzna każda kobieta, po osiągnięciu wieku odpowiedniego do zawarcia małżeństwa i posiadające niezbędne do jego zawarcia zdolności, ma prawo do pobrania się i założenia rodziny, bez żadnej dyskryminacji; (…). Ci, którzy zamierzają się pobrać i założyć rodzinę, mają prawo oczekiwać ze strony społeczeństwa zapewnienia im takich samych warunków moralnych, wychowawczych, społecznych i ekonomicznych, które pozwolą im z całą świadomością i odpowiedzialnością wykonywać prawo a do m łżeństwa"3.

Ową „odpowiednią zdolność" Jan Paweł II rozumie jako zdolność do autentycznej, wiernej miłości miedzy dwojgiem ludzi, gdyż bez miłości rodzina nie może istnieć, nie może być wspólnotą. Ludzie pragnący zawrzeć związek małżeński mają prawo oczekiwać od instytucji publicznych wsparcia i zapewnienia im odpowiednich warunków, umożliwiających utworzenie rodziny z pełną odpowiedzialnością i dojrzałością. Małżeństwo powinno być zawarte w zgodzie z wolną, nieprzymuszoną wolą zainteresowanych. Zachowane także być powinno prawo do wolności religijnej, gdyż oboje małżonkowie posiadają tę samą godność i równe prawa. Jedynie małżeństwo, jako instytucja naturalna, ma prawo do przekazywania życia, rodzina zaś istnieje przed państwem i jakąkolwiek instytucją czy wspólnotą4. Rodzina pełni zatem niezastąpioną rolę tak w społeczeństwie, jak i w historii ludzkości.

Małżeństwo i rodzina zajmują niezwykle ważne miejsce w nauczaniu Jana Pawła II, który wielokrotnie ukazywał priorytetowe znaczenie małżeństwa i rodziny dla Kościoła i społeczeństwa. Jak wylicza o. K. Lubowicki, papież „w odniesieniu do posługi Kościoła podkreśla, że pośród wielu dróg, na których Chrystus kazał, aby Kościół służył człowiekowi, rodzina jest drogą pierwszą i z wielu względów najważniejszą, a służba rodzinie to jedno z najistotniejszych zadań Kościoła. Gdy zaś chodzi o społeczeństwo, już na początku pontyfikatu – w magistralnym pod tym względem dokumencie, jakim jest FamiliarisConsortio – stwierdził, że małżeństwo i rodzina stanowią jedno z najcenniejszych dóbr ludzkości. W kolejnych latach przekonywał, że rodzina należy do dziedzictwa ludzkości, jest fundamentem społeczeństwa i nadzieją świata, że stanowi najskuteczniejsze narzędzie humanizacji i personalizacji społeczeństwa, gdyż w niej człowiek uczy się być napraw wi dę czło ekiem"5.

Papież podkreśla, że mimo wielu przeobrażeń cywilizacyjnych, mimo ludzkiej słabości, nadal istnieją okoliczności, które mogą ujawnić wartości, zdolne ukształtować wspólnotę i właściwą wzajemność, która uszczęśliwi małżonków i wyda na świat nowe, wspaniałe pokolenie. Świeckie modele rodziny akcentują jedynie wspólnotę interesów, korzyści materialne oraz egoistyczne szczęście. Popełniają w ten sposób błąd, gdyż małżeństwo to coś więcej aniżeli dodawanie i odejmowanie pojedynczych korzyści. Dawniej małżeństwo było ugruntowane nie tylko na obopólnej miłości, ale raczej na interesach dwóch łączących się rodzin. Obecnie partnerzy zdają się wyłącznie na miłość własną, osobiste oddanie i przywiązanie6. Względy finansowe czy obyczajowe odgrywają już mniejszą rolę. Małżeństwo opiera się na więzi podmiotowej, a nie kulturowej czy społecznej. Sprawia to, że od przyszłych małżonków wymaga się specjalnych kwalifikacji, zapewnienia, że są w stanie dać podstawy nowej rodzinie, wychować potomstwo. A wszystko to spoczywa wyłącznie na nich. Z tego też powodu wielu młodych ludzi ucieka od tak wielkiej odpowiedzialności, odkładając małżeństwo na ostatnie miejsce w swoich planach życiowych, wyżej ceniąc osobisty rozwój i karierę w życiu zawodowym. Wówczas życie prywatne zostaje zepchn y ięte na dalsz plan, gdzie czeka na swoją kolej.

Jan Paweł II pokazywał szerszą perspektywę małżeństwa w nauczaniu Kościoła, które do tej pory ograniczało się do głoszenia, czego należy unikać, nie mówiąc nic, jak dążyć do świętości w małżeństwie. Papież zwracał baczną uwagę na coraz trudniejszą sytuację małżeństwa we współczesnym świecie: „Niestety, ataki na małżeństwo i rodzinę stają się z każdym dniem coraz silniejsze i coraz bardziej radykalne, zarówno na płaszczyźnie ideologicznej, jak i w sferze prawodawstwa. Próby zredukowania rodziny do prywatnego związku uczuciowego, bez znaczenia dla społeczeństwa; próby stawiania na tej samej płaszczyźnie praw jednostki i praw wspólnoty rodzinnej zbudowanej na więzi małżeńskiej; próby zrównania w prawach wolnych związków ze związkiem małżeńskim; próby akceptowania, a czasem wręcz zachęcania do zabójstwa niewinnych ludzkich istot przez dobrowolną aborcję; próby wynaturzenia naturalnych procesów prokreacji przez stosowanie sztucznych metod, to tylko niektóre ze zjawisk, które w oczywisty sposób wskazują na usiłowania podważenia ładu społecznego"7.

Współczesny świat coraz częściej uznaje małżeństwo za instytucję anachroniczną, nie spełniającą warunków stale zmieniającego się i dążącego do nieustannego postępu społeczeństwa, które najwyżej ceni sobie tak zwaną wolność osobistą, która najczęściej służy maskowaniu egoizmu jednostek. W takim społeczeństwie nie ma miejsca dla rodzin pragnących wychowywać potomstwo w godnych warunkach, gdyż więcej miejsca poświęca się obronie wolnych związków, małżeństw homoseksualnych i prawa do aborcji. Sytuacja jest trudna także pod względem duchowości. Wiele w tym temacie zostało uczynione właśnie przez Papieża Polaka, który zdawał sobie w pełni sprawę z proble ó m mów małżeństw we wsp łczesny świecie.

„Nierzadko się zdarza, – pisze Jan Paweł II w Adhortacji„Familiaris Consortio" – że mężczyźnie i kobiecie w ich szczerym i dogłębnym poszukiwaniu odpowiedzi na codzienne i trudne problemy życia małżeńskiego i rodzinnego przedkłada się wizje i kuszące propozycje, które w różny sposób zdradzają prawdę i godność osoby ludzkiej. Propozycje te często znajdują poparcie ze strony potężnej i rozgałęzionej sieci środków społecznego przekazu, które niepostrzeżenie narażają na niebezpieczeństwo wolność i zdolność obiektywnej oceny"8. Papież wyszczególnia dalej objawy degradacji podstawowych wartości, jakie możemy obserwować współcześnie: „błędne pojmowanie w teorii i praktyce niezależności małżonków we wzajemnych odniesieniach; duży zamęt w pojmowaniu autorytetu rodziców i dzieci; praktyczne trudności, na które często napotyka rodzina w przekazywaniu wartości; stale wzrastająca liczba rozwodów, plaga przerywania ciąży, coraz częstsze uciekanie się do sterylizacji; faktyczne utrwalanie się mentalności przeciwnej poczęciu nowego życia"9. U źródeł tych objawów degradacji wartości leży, według Papieża, skażone pojęcie i przeżywanie wolności, którą rozumie się jako autonomiczną siłę, utrwalającą dążenie do zaspokajania egoistycznych celów, często będących w sprzeczności z potrzebami innych ludzi. Zapomina się coraz częściej o prawdziwym znaczeniu wolności będącej zdolnością do realizowania prawdziwego zamysłu Boga względem małżeństwa i rodziny10.

Największą przyczyną klęsk w realizacji powołania małżeńskiego i rodzinnego jest próba zajmowania przez człowieka miejsca Boga. Kiedy to człowiek próbuje decydować sam o tym, co jest dobre, a co złe, uważając, że sam również może określać, czym powinno być małżeństwo, czy musi ono być trwałe i czy może istnieć poza związkiem kobiety z mężczyzną. Tymczasem jedynie w Bogu i dzięki życiu w zgodzie z Jego przykazaniami jest możliwe ocalenie rodziny11.

Tendencje pojawiające się we współczesnej kulturze w dużej mierze szkodzą tradycyjnemu wizerunkowi rodziny. Wiele z nich skupia się na tworzeniu nowych praw opartych na źle rozumianej wolności, szczególnie wolności seksualnej i obyczajowej. Głosi się zasadę „gender", według której różnice płciowe mają charakter kulturowy, a nie naturalny. W związku z czym człowiek powinien mieć możliwość wyboru odpowiadającej mu płci i orientacji seksualnej, co z kolei ma uprawomocniać istnienie związków homoseksualnych i prawa do aborcji czy sztucznego zapłodnienia. W wielu krajach związki homoseksualne są już usankcjonowane prawnie i funkcjonują na tych samych zasadach, co związki tradycyjne. Lansuje się także powszechne wychowanie seksualne dla dzieci i młodzieży. Co oznacza wolność seksualną poza kontrolą rodziców. Związek małżeński nie jest postrzegany jako instytucja trwała, usankcjonowana prawem Bożym, ale jako zwykły związek dwojga ludzi z prawem odesłania partnera, czyli rozwodu na życzenie. Próbuje się także zalegalizować niektóre formy pornografii i prostytucji.

Wszystko to sprzyja zmianie sposobu patrzenia na małżeństwo, które coraz częściej przestaje być postrzegane jako święty sakrament, a staje się umową cywilno-prawną, z której można się wycofać w każdej chwili. Niesie to ze sobą duże zagrożenia dla małżeństwa jako sakramentu. Jan Paweł II często zwracał się do małżeństw i rodzin, zdając sobie sprawę z problemów, które pojawiają się we współczesnym świecie. Podczas pobytu w Łomży modlił się o to, by „społeczeństwo uwolniło się od tego złudzenia wolności, wolnej miłości, którą usiłuje się przesłonić rzeczywistość cudzołóstwa i rozwiązłości. Zbyt dużo kosztuje ta ułuda. Zbyt wiele dzieci, które muszą tracić zaufanie do rodziców, a tak obsuwa się ten nieodzowny grunt, na którym sami mają budować swoją przyszłość i przyszłość społeczeństwa. I niszczeje owa zdrowa tkanka obcowań i układów międzyludzkich" 13. Wszelkie problemy społeczne mają swe niepokojące źródła już w rodzinie, która na skutek przyjmowania złych wzorców głoszących złudne idee wolnej miłości, rozpada się, przestaje dawać oparcie dzieciom, które nie potrafią potem same tworzyć zdrowych związków w oparciu o miłość wzorowaną na Chrystusie.

Człowiek współczesny, ulegając swojemu egoizmowi, sprawia, że jego ofiarą stają się także najbliżsi. Papież zwraca uwagę, że skutkiem tego staje się coraz częściej rozbicie rodziny. Na lotnisku w Masłowie Jan Paweł II ubolewał: „wysoka liczba rozwodów. Trwałe skłócenie i konflikty w wielu rodzinach, a także długotrwałe rozstania na skutek wyjazdu jednego z małżonków za granicę. Prócz tego coraz częściej dochodzi też do zamykania się rodziny wyłącznie wokół własnych spraw, do jakiejś niezdolności otwarcia się na innych, na sprawy drugiego człowieka czy innej rodziny. Co więcej, zanika czasem prawdziwa więź wewnątrz samej rodziny: brakuje niekiedy głębszej miłości nawet między rodzicami i dziećmi czy też wśród rodzeństwa. A ileż rodzin choruje i cierpi na skutek nadużywania alkoholu przez niektórych swoich  członków"14. Papież wyliczał tu przyczyny osłabiania więzi małżeńskich, które widział w rozstaniach małżonków na skutek wyjazdów zagranicznych za pracą. Duży wpływ na rozbicie rodziny ma też nadużywanie alkoholu. Z tymi problemami wiele rodzin nie potrafić t sobie radzi , stąd ak duża liczba rozbitych małżeństw.

Papież Jan Paweł zwracał też uwagę na sytuację rodzin i zagrożenia, jakie mogą zachwiać tą podstawową „wspólnotą miłości" w Orędziu do Konferencji Episkopatu Polski: „Bez zdrowych i silnych rodzin społeczeństwo i naród upada. Tymczasem trwałość i jedność rodziny są dziś poważnie zagrożone. Trzeba przeciwdziałać temu zagrożeniu tworząc we współpracy ze wszystkimi ludźmi dobrej woli klimat przychylny umacnianiu rodziny"15. Wiele zależy od atmosfery społecznej, od tego, czy sytuacja w kraju będzie sprzyjała umacnianiu się więzi rodzinnych i promowaniu wartości wspierających trwałość związków małżeńskich. Bez tego trudno będzie rodzinom przezwyciężać trudności.

Jan Paweł II przypomina zatem w Familiaris Consortio: „Tym, którzy w naszych czasach uważają za trudne lub niemożliwe wiązanie się z jedną osobą na całe życie, i tym, którzy mają poglądy wypaczone przez kulturę odrzucającą nierozerwalność małżeństwa i wręcz ośmieszającą zobowiązanie małżonków do wierności, należy na nowo przypomnieć radosne orędzie o bezwzględnie wiążącej mocy owej miłości małżeńskiej, która w Jezusie Chrystusie znajduje swój fundament i swoją siłę" 16. Papież pragnął, by przyszli małżonkowie zastanowili się głęboko nad prawdziwą istotą małżeństwa i sensem miłości, która wypływa od Chrystusa, dając im siłę i oferując szereg sposobów na wytrwanie nawet w obliczu trudny ż ch do rozwiązania problemów yciowych.

Wracając do wcześniejszego nauczania, Karol Wojtyła w swojej Miłości i odpowiedzialności problem małżeństwa ujmował ze względu na zasadę miłowania osoby, czyli traktowania jej w sposób odpowiadający bytowi, jakim jest osoba. Przy czym zasada ta może być w zgodzie jedynie z monogamią i nierozerwalnością małżeństwa, sprzeciwiając się przy tym wszelkim formom poligamii i rozerwalności związku małżeńskiego. Należy pamiętać, że małżeństwo jest nie tylko związkiem duchowym, ale także cielesnym i ziemskim, zgodnie z tym, co odpowiedział Chrystus saduceuszom, że po zmartwychwstaniu ciał ludzie nie będą „ani się żenić, ani za mąż wychodzić". Małżeństwo jest zatem związane z cielesną i ziemską egzystencją człowieka. Tym się także tłumaczy jego naturalne rozwiązanie poprzez śmierć jednego z małżonków, kiedy to drugi staje się na powrót wolny i może wejść w nowy związek małżeński. Jednak godne pochwały jest pozostanie w stanie wdowieństwa. Słowa te wyraźnie odwołują się do nauczania Jezusa Chrystusa na temat monogamii i nierozerwalności małżeństwa, kiedy to przeciwstawiał się tradycjom związanym z listem rozwodowym i poligamią patriarchów. Tłumaczone one były wolą posiadania licznego potomstwa. Jednakże poligamia przyczyniała się w wielu przypadkach do traktowania kobiety jako elementu posiadania, a nie jako osoby, stąd tak ważny stał się powrót do zasady monogamii jako pierwotnej, ustanowionej przez samego Stwórcę na początku. Karol Wojtyła podkreślał wyraźnie, że w przypadku, gdy małżeństwo nie może dalej trwać, na przykład z powodu zdrady, dopuszczalna staje się jedynie możliwość separacji, czyli rozdzielenia małżonków bez zrywania samego małżeństwa17.

Stanowisko Papieża w kwestii monogamii i nierozerwalności małżeństwa było zawsze bardzo stanowcze i sprzeciwiało się tendencjom panującym we współczesnym świecie, gdzie małżeństwo traktowane jest jako akt prawny. Papież podkreślał rolę miłości i świętości sakramentu łączącego dwoje ludzi na całe ich życie. Jest to warunek nie tylko stabilności związków małżeńskich, ale także całego społeczeństwa. Trwały związek jednoczący dwoje kochających się ludzi jest gwarancją trwałości rodziny i wychowania potomstwa w duchu miłości i wzajemnego zaufan a. i

2. Małżeństwo jako przymierze

Małżeństwo zawarte przez dwoje kochających się ludzi powinno być rozumiane jako przymierze, dla którego wzorem jest przymierze zawarte między Bogiem a jego ludem. Stąd wynika prawda o nierozerwalności małżeństwa oraz o jego roli w dziele tworzenia nowego życia poprzez zrodzenie i wychowanie potomstwa.

W Kodeksie Prawa Kanonicznego czytamy, że: „Przymierze małżeńskie, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury na dobro małżonków oraz do zrodzenia i wychowania potomstwa, zostało między ochrzczonymi podniesione przez Chrystusa Pana do godności sakramentu"18. Powszechny jest dziś pogląd, że „znakiem sakramentu małżeństwa jest zawarcie przymierza małżeńskiego, czyli przyrzeczenie miłości i wierności złożone przez oboje poślubiających się. (…) Akt zawarcia przymierza ma więc decydujące znaczenie dla zaistnienia małżeństwa, a tym samym dla zaistnienia sakramentu"19. Znakiem sakramentu małżeństwa są słowa przysięgi składanej przez dwoje ludzi przed Bogiem. Poprzez Słowo Bóg wkracza w życie małżonków, potwierdzając tym samym nieodwracalność zawartego przymierza. Przymierze to zobowiązuje małżonków do wyrażania swej miłości i wierności oraz do dawania wzajemnego daru z siebie.

Małżeństwo jest powołaniem, a zarazem darem Bożym. W Katechizmie Kościoła Katolickiego czytamy: „Powołanie do małżeństwa jest wpisane w samą naturę mężczyzny i kobiety, którzy wyszli z ręki Stwórcy. Małżeństwo nie jest instytucją czysto ludzką, chociaż w ciągu wieków mogło ulegać licznym zmianom w różnych kulturach, strukturach społecznych i postawach duchowych. Ta różnorodność nie powinna prowadzić do zapomnienia o jego wspólnych i trwałych cechach." 20 Z samej natury człowieka wynika pragnienie połączenia się z drugą osobą. Człowiek nie jest w stanie żyć w samotności. Dlatego ważne dla niego staje się zawarcie małżeństwa. Dzięki temu wypełnia się jego powołanie, a zarazem może on realizować kolejne funkcje, wśród których niezmiernie istotnym jest posiadanie potomstwa. KPK, kan. 1055,§1 KKK, Poznań 1994, s. 1603

Bóg powołał człowieka do miłości, On także jest twórcą małżeństwa jako głębokiej wspólnoty życia i miłości. Ma to być związek trwały i nierozerwalny, gdyż to sam Bóg łączy kobietę i mężczyznę. Chrystus podniósł małżeństwo do rangi sakramentu, poprzez który małżonkowie stają się znakiem tajemnicy jedności i płodnej miłości, łączącej Chrystusa z Kościołem. Celem małżeństwa jest doprowadzenie do pełnego rozwoju i dojrzałości między małżonkami oraz wzajemna pomoc w dążeniu do świętości i dojrzałości chrześcijańskiej21.

Ludzka miłość, zgodnie z tym, co pisał Jan Paweł II, może być chroniona tylko przez Miłość, przez Ducha Świętego. Ludzie są zbyt słabi, by ją utrzymać, pozostać jej wierni do końca swoich dni. Dlatego konieczne jest przymierze z Bogiem, czyli Jego obietnica pomocy pod warunkiem zachowania przymierza. Jeśli małżonkowie nie zdradzą swojej miłości, jeśli przetrwają, przejdą przez wszystkie trudy życia razem, to Bóg będzie zawsze z nimi. Przymierze małżeńskie jest zatem układem między trzema Osobami: między Stwórcą i dwojgiem małżonków. Przysięgają oni Bogu, a nie tylko sobie, że będą się kochać, szanować i być ze sobą na dobre i złe, póki śmierć ich nie rozdzieli. Ludzie i kapłan są tylko świadkami owego przymierza. Źródło ludzkiej miłości tkwi w Boskim Przymierzu, w tym, co Bóg obiecał człowiekowi. Wystarczy tylko pozostać mu wiernym22. Na tym polega istota małżeńskiego przymierza: na wierności w miłości, która znajduje oparcie w Trójcy e Przenajświętsz j.

Podstawowym celem ludzkiego istnienia jest dążenie do świętości jako jedności człowieka z Bogiem. W małżeństwie i rodzinie świętość osiągnąć można poprzez służbę życiu. Fundamentem służby życiu jest miłość małżeńska, która jest odbiciem miłości Boga do człowieka: ofiarna, służebna, wzajemna, gotowa do poświęceń. Najgłębszą prawdą o Bogu jest przecież fakt, że jest On miłością. Bóg stworzył z miłości mężczyznę i kobietę na swój obraz i podobieństwo, wpisując w ten sposób w człowieczeństwo powołanie, czyli zdolność i odpowiedzialność za miłość i wspólnotę. Pragnienie człowieka by kochać i być kochanym jest powołaniem do miłości. Powołanie to może się realizować właśnie na drodze życia małżeńskiego. Małżonkowie wybierają zatem drogę pobłogosławioną przez Boga, jak przeczytać można w Księdze Rodzaju, że Bóg stworzył mężczyznę i niewiastę, „błogosławił im, mówiąc do nich: «Bądźcie płodni i rozmnażajcie się» (Rdz 1, 28)", a dalej: „Dlatego to mężczyzna opuszcza ojca swego i matkę swoją i łączy się ze swą żoną tak ściśle, że stają się jednym ciałem" (Rdz 2, 24). Jezus Chrystus wyniósł zaś małżeństwo chrześcijańskie do godności sakramentu. Oznacza to włączenie w miłość oblubieńczą Chrystusa do Kościoła. Wzajemna przynależność małżonków staje się obrazem samego stosunku Chrystusa do Kościoła. Poprzez sakrament małżeństwa Chrystus nieustannie towarzyszy małżonkom na ich drodze życia23. Dzięki przyjęciu sakramentu małżeńskiego i łask, które są z nim związane wspólne dążenie małżonków do świętości staje się łatwiejsze, gdyż jest ws ą r e t pierane sił sak am ntu i Ducha Świę ego.

Zwracając się do małżonków na Światowym Spotkaniu Rodzin w Manili, Jan Paweł II przypomniał: „Łaska, którą  otrzymaliście w sakramencie małżeństwa, nie mija z biegiem lat (...) jest łaską miłości ofiarnej, miłości, która obdarza i przebacza; miłości bezinteresownej, która zapomina o własnym cierpieniu; miłości wiernej aż do śmierci; miłości owocującej nowym życiem"24. Papież tłumaczył młodym, że małżeństwo nie jest kwestią przypadku, ale drogą do realizowania powszechnego powołania do świętości. Zachęcał ich do budowania cywilizacji miłości w miejsce dominującej cywilizacji egoizmu, promującej mentalność dualistyczną, oddzielającą ducha od ciała25. Małżeństwo oparte na miłości staje się znakiem nowej cywilizacji, wyznacza drogę dla przyszłych pokoleń.

Papież Jan Paweł II w Adhortacji„FamiliarisConsortio" zwraca uwagę, że więź małżeńska pomiędzy kobietą i mężczyzną staje się „obrazem i znakiem Przymierza łączącego Boga z Jego ludem. I ten sam grzech, który może zranić przymierze małżeńskie, staje się obrazem niewierności ludu wobec swego Boga; (…). Jednakże niewierność Izraela nie niszczy odwiecznej wierności Pana, a zatem miłość Boża zawsze wierna staje się wzorem więzów wiernej miłości, jakie powinny łączyć małżonków"26. Wielkie znaczenie miłości nie jest przypisywane przez samego człowieka, ale wynika z prawdy, że sam Bóg jest miłością. Papież przypomina, że człowiek nie może żyć bez miłości, gdyż bez niej jego życia nie miałoby sensu. Dopiero w niej odnajduje pełnię swojego człowieczeństwa. Zatem miłość musi zaistnieć w związku małżeńskim, gdyż bez niej straciłby on swoją najgłębszą istotę. Co więcej: małżeństwo nie jest tylko przelotnym uczuciem czy namiętnością. Jest trwałym związkiem opartym na odpowiedzialnej decyzji całkowitego oddania na dobre i złe. „Małżeństwo chrześcijańskie jest znakiem, czyli sakramentem ustanowionym przez Chrystusa. Zawiera cząstkę tajemnicy miłości Chrystusa do Kościoła, Jego Oblubienicy (por. Ef 5,32). Słowo miłość jest w tym kontekście święte, wymawiane ze specjalną czcią i szacunkiem. Jan Paweł II naucza, że Bóg w akcie stwórczym (por. Rdz 1-2) tak właśnie zamierzył, iż małżeństwo i rodzina są wewnętrznie skierowane do urzeczywistniania się w Chrystusie (por. Ef 5,21-32) i potrzebują Jego łaski dla uzdrowienia z ran grzechu i nawiązania do «początku» (por. Mt 19,4), czyli do pełnego poznania i wypełnienia zamysłu Bożego"27. Małżeństwo jest symbolem miłości Chrystusa do Kościoła, jest sakramentem, czyli znakiem zjednoczenia z Bogiem w Duchu Świętym. Sublimuje miłość kobiety i mężczyzny, dopuszczając ich do uczestniczenia w godności miłości Osób Boskich 28.

Małżeństwo staje się przymierzem, dla którego wzorem jest to, które Bóg zawarł ze swoim ludem. Ważne jest tu jednak to, że więzi łączącej miłującego Boga z Kościołem nic nie jest w stanie zniszczyć. Dlatego stanowi ona wzór do usilnego naśladowania przez małżonków. „Chrystus składa z siebie samego na Krzyżu dla swej oblubienicy, Kościoła. W ofierze tej odsłania się całkowicie ów zamysł, który Bóg wpisał w człowieczeństwo mężczyzny i kobiety od momentu stworzenia; małżeństwo ochrzczonych staje się w ten sposób rzeczywistym znakiem Nowego i Wiecznego Przymierza, zawartego w krwi Chrystusa"29. Użyczony przez Pana Duch pozwala kobiecie i mężczyźnie kochać tak, jak Chrystus. Miłość małżeńska osiągnąć może pełnię, którą jest małżeńska „caritas", będąca właściwym sposobem, „w jaki małżonkowie uczestniczą i są powołani do przeżywania samej miłości Chrystusa, ofiarującego się na Krzyżu" 30.

Największą rolę w małżeńskim przymierzu odgrywa miłość, gdyż: „Małżeństwo, - jak podkreśla Ojciec Święty w Liście do rodzin – sakramentalne małżeństwo, jest przymierzem osób w miłości. AmiłośćmożebyćugruntowanaichronionatylkoprzezMiłość, tę Miłość, jaka «rozlana jest w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany» (Rz 5,5)"31.Do podjęcia decyzji o małżeństwie zdolne są tylko istoty osobowe, przygotowane do bytowania w „komunii" na podstawie wolnego i świadomego wyboru. Ten świadomy i wolny wybór „daje początek przymierzu małżeńskiemu, czyniąc syna rodziny małżonkiem, a córkę – żoną. Nie można w sposób prawidłowy pojmować tego wzajemnego wyboru, jeśli się nie ma przed oczyma pełnej prawdy o istocie rozumnej i wolnej, jaką jest każda osoba ludzka"32.

Poprzez sakrament małżeństwa kobieta i mężczyzna tworzą ze sobą tak ścisły związek, że stają się „jednym ciałem", przy czym ich zjednoczenie stanowi równocześnie „jedność w prawdzie i miłości"33.Przysięga małżeńska, którą małżonkowie składają przed Bogiem i ludźmi określa wspólne dobra małżeństwa i rodziny. „Małżeństwo jest szczególną komunią osób. Rodzina – na gruncie tej komunii – ma stawać się wspólnotą osób. (…) Słowa przysięgi małżeńskiej orzekają o tym, co stanowi wspólne dobro – naprzód małżeństwa, z kolei zaś rodziny. Dobrem wspólnym małżonków jest miłość, wierność i uczciwość małżeńska oraz trwałość ich związku «aż do śmierci». To dobro obojga jest równocześnie dobrem każdego z nich. Ma z kolei stać się dobrem ich dzieci"34.To, co jest dobrem małżonków ma również być dobrem ich rodziny jako wspólnoty. Warunkiem wypełnienia przysięgi jest przyjęcie i wycho ot wanie p omstwa.

Papież podkreśla, że same słowa nie są zdolne ukonstytuować sakramentalnego znaku małżeństwa. Człowiek, z racji charakteru swojego bytu, nie może wypowiedzieć się bez ciała. Słowa miłości, oddania i wierności domagają się właściwej mowy ciała. Ciało zresztą jest do tego powołane. W strukturę sakramentu małżeństwa wchodzi zatem ciało, które jest zdolne uczynić widzialnym to, co niewidzialne, duchowe, Boże. Zatem powołanie do małżeństwa nie realizuje się w jakichś duchowych sferach, ale właśnie w tych najbardziej cielesnych, w których uwidacznia się męskość i kobiecość. Papież zwraca przez to uwagę na pozytywną wartość ludzkiej cielesności, otwierając przy tym nowe perspektywy dla duchowości małżeńskiej. Do Boga nie idzie się drogą całkowitej spirytualizacji wszystkiego co cielesne, ale pamiętając, że prawdziwie ludzkie jest zarówno to, co duchowe, jak i cielesne. Ojciec Święty podkreśla rolę „mowy ciała", pewnych gestów i znaków, dzięki którym miłość, wierność i uczciwość małżeńska ulegają pogłębieniu. „Jako podstawę zaangażowania apostolskiego małżonków Jan Paweł II ukazuje rozwijającą się  między nimi «communio personarum» w życiu codziennym. Jest to komunia ciał, charakterów, serc, umysłów i dążeń oraz dusz, zarówno na płaszczyźnie ludzkiej jak i nadprzyrodzonej. Jej nieodłączną cechą jest nie tylko doświadczenie jedności, ale wierność i nierozerwalność. Podstawą jest zaś wciąż odnawiany dar z samy r ch siebie o az przebaczenie"36.

Jan Paweł II w Homilii w czasie Mszy św. odprawianej dla rodzin w czasie wizyty w Szczecinie przypomniał małżonkom wagę przysięgi małżeńskiej, którą składają oni przed Bogiem. Obietnicę wytrwania w miłości aż do śmierci papież porównuje do słów: „Do końca umiłował", podkreślając przy tym, że sakrament małżeństwa wyrasta w Eucharystii i do niej prowadzi. Ludzka miłość musi zapatrzeć się w miłość Chrystusa, aby móc sprostać słowom przysięgi: „Ślubuję ci miłość, wierność i uczciwość małżeńską oraz że cię nie opuszczę aż do śmierci". Przysięga ta stanowi podstawę zbudowania wspólnoty osób (Communiopersonarum). Ma to być jedność jako zjednoczenie serc i ciał. „Zjednoczenie osób, mężczyzny i kobiety, i zarazem zjednoczenie z Bogiem, który jest Stwórcą i Ojcem. Zjednoczenie obojga w Chrystusie, w orbicie tej oblubieńczej miłości, jaką On – Odkupiciel świata – obdarza Kościół, a w tym Kościele każdego człowieka. Wszyscy wszakże jesteśmy odkupi e eni za cenę J go Krwi"37.

Małżeństwo jest przymierzem, poprzez które realizuje się łaska Boża i Jego miłość do wszystkich ludzi. Bóg poprzez małżeństwo daje człowiekowi udział w Boskim planie stworzenia i zbawienia zarazem. Rodzina jest dawcą życia, a także pierwszym przekazicielem wartości. Jest symbolem przymierza Boga z człowiekiem i znakiem Jego miłości do ludzkości. Sakrament małżeństwa posiada zbawczą moc, która realizuje się w każdych okolicznościach życia małżeńskiego i rodzinnego, będąc zarazem wyrazem ujawniania się łaski udzielonej małżonkom w chwili zawarcia związku małżeńskiego.

3. Sakrament małżeństwa jako znakłaski Bożej

Małżeństwo jest prawdziwym powołaniem, poprzez które małżonkowie realizują swoje powołanie do świętości, do którego zostali wezwani przy sakramencie chrztu świętego. Sens małżeństwa można rozpatrywać jedynie poprzez jego sakramentalny charakter. Małżeństwo zostało ustanowione przez Boga i podniesione do rangi sakramentu przez Chrystusa. Jest znakiem Nowego Przymierza między Bogiem a człowiekiem, a zarazem znakiem działania i obecności Boga oraz wyrazem Jego łaski.

„U podstaw małżeństwa stoi sakrament, sacramentummagnum – 'wielki sakrament', który jest znakiem obecności Chrystusa w łonie rodziny i niewyczerpalnym źródłem łaski. Sakrament małżeństwa sprawia, że chrześcijańscy małżonkowie otrzymują nową godność: godność męża i żony; przez to stają się szafarzami wzajemnej miłości. Przez tę miłość stanowią jedność w Bogu: communiopersonarum. «Albowiem gdzie są dwaj lub trzej zgromadzeni w imię moje, tam ja jestem pośród nich.» (Mt 18,20). Małżonkowie otrzymują również nowe posłannictwo, stając się współpracownikami Stwórcy w dziele przekazywania życia"38. Sakrament małżeństwa łączy dwoje ludzi we wspólnym wypełnianiu misji, a zarazem dążeniu do świętości. Sakrament ten staje się dla nich znakiem łaski Boga, która wzmacnia ich i prowa z dzi przez res tę wspólnego życia.

Małżeństwo między dwojgiem ochrzczonych ludzi staje się zatem jednym z siedmiu sakramentów. Poprzez chrzest zostają oni włączeni w Nowe i Wieczne Przymierze, a z racji tego, ich małżeńska wspólnota zostaje wywyższona, włączona w miłość oblubieńczą Chrystusa i wsparta Jego zbawczą mocą. Ponieważ małżeństwo jest sakramentem, związek małżonków tym bardziej staje się nierozerwalny, a „ich wzajemna przynależność jest rzeczywistym obrazem samego stosunku Chrystusa do Kościoła"39.

Małżeństwo chrześcijan jest znakiem, poprzez który uobecnia się odwieczna miłość i wierność Boga dana w Chrystusie i aktualizowana w Kościele. Zatem miłość ochrzczonych jest realnym symbolem zbawczego przymierza Boga z całą ludzkością oraz Chrystusa z Kościołem. Dlatego też małżeństwo jest sakramentem, gdyż w nim spełnia się to wszystko, co stanowi o istocie sakramentalnej struktury Kościoła, czyli więzi Chrystusa z ludzkością. Sakrament małżeństwa jednoczy małżonków ze stwórczym dziełem Boga, Paschalnym Misterium Chrystusa i Kościołem, a więc z całością historii zbawienia. Cała ludzka miłość ma swe odniesienie do Boga, jest wydarzeniem sakramentalnym. Każde małżeństwo zwarte w Chrystusowym Kościele jest sakramentem, poprzez który dokonuje się przypieczętowanie wzajemnej miłości małżonków i ich przynależności do Kościoła. Stąd ważna jest postawa kobiety i mężczyzny wchodzących w związek małżeński. W sakrament małżeński muszą zostać wniesione podstawowe wartości, takie jak wiara i miłość. Należy tu zatem podkreślić sakralny charakter związku małżeńskiego. Tylko wtedy małżeństwo stanie się rzeczywistą sygnifikacją przymierza Boga z ludźmi. Miłość małżeńska, zgodnie z nauczaniem Kościoła, ma charakter personalistyczny, stanowi przy tym nieodzowny i naturalny fundament małżeństwa i rodziny. Źródłem tej miłości jest Bóg, który jako pierwszy nas umiłował, a swą miłość objawił światu w osobie swego Syna. Dzięki miłości małżeńskiej można mówić o komunii osób. Zjednoczeni wzajemną miłością małżonkowie stają się doskonalszym obrazem Boga w Trójcy Jedynego, a poprzez sakrament ich miłość staje się częścią miłości łączącej Chrystusa z Kościołem. Czerpanie z tej Miłości jest dla małżonków źródłem prawdziwego szczęśćia i wewnętrznego pokoju40.

„Sakrament małżeństwa, jako wydarzenie Nowego Przymierza, realizuje i rozwija wśród małżonków przymierze chrzcielne budujące Kościół. Sakrament ten nie wyciska charakteru, jak to się dzieje przez chrzest, bierzmowanie i kapłaństwo; śmierć jednego z małżonków przerywa bowiem zobowiązania przyjęte przez obie strony. Powoduje on jednak, że związek między małżonkami staje się wyłączny i analogiczny do więzi łączącej Chrystusa z Kościołem"41. Ale sakrament małżeństwa nie ogranicza się tylko do symbolizowania tej więzi, ale rzeczywiście ją w sobie zawiera. „Jego celem nie jest jedynie widzialne i fizyczne objawienie przymierza, ale urzeczywistnianie go w życiu małżonków i prowadzenie ich do uczestnictwa w treści nadprzyrodzonego przymierza, które ich związek odtwarza"42.

Poprzez małżeństwo dwojga ludzi objawia się przymierze, jakie Bóg zawarł ze swoim ludem. Związek małżeński powinien zatem naśladować wierną Bożą miłość poprzez swoją nierozerwalność i budowanie wzajemnego zaufania.

Zasadniczą rolą sakramentu małżeństwa jest jednoznaczne określenie zaistnienia powołania małżeńskiego. Kobieta i mężczyzna stają się mężem i żoną. W wielkim sakramencie Chrystusa i Kościoła małżonkowie odkrywają fundament dla swego powołania i życia małżeńskiego. Dlatego też Apostoł (por. Ef 5,2133) zwracając się do małżonków prosił ich, aby – mówiąc słowami Jana Pawła II – kształtowali swoje życie na bazie sakramentu, który osiągnął swoją wielkość i świętość w oblubieńczym przymierzu łaski pomiędzy Chrystusem i Kościołem. A ponieważ sakrament towarzyszy małżonkom przez całe ich życie, to świadomość jego otrzymania powinna stanowić nić przewodnią duchowości małżeńskiej i rodzinnej, aż całe ich życie stanie się prawdziwym aktem kultu Boga. Sakrament małżeński staje się bowiem źródłem i środkiem uświęcenia małżonków43.

Każdy sakrament oznacza, zawiera i powoduje łaskę, czyli dar Boży potrzebny człowiekowi w danej sytuacji życiowej. „Sakrament małżeństwa powoduje wzrost łaski poświęcającej, czyli przyjaźni z Bogiem, oraz liczne pomoce, czyli łaski uczynkowe nieodzowne w życiu małżeńskim i rodzinnym do wypełnienia obowiązków stanu" 44.

W nowszej teologii łaskę sakramentu małżeństwa określa się bardziej personalistycznie, egzystencjalnie, w kategoriach posłania przez Ojca Przedwiecznego Wcielonego Syna Bożego, Chrystusa i Ducha Świętego, który jest Miłością Bożą. Człowiek, będąc obrazem Boga Miłości ma zadanie urzeczywistniania miłości w małżeństwie, dzięki czemu wypełnia obraz Boży w nim samym. Małżeństwo, będąc komunią miłości, jest znakiem przymierza Boga z ludzkością, które znalazło urzeczywistnienie w Jezusie jako oblubieńcu. Małżonkowie są włączeni w nowe i wieczne przymierze oblubieńcze Chrystusa z Kościołem. Dlatego stanowią wspólnotę życia i miłości. Pierwszym i bezpośrednim skutkiem sakramentu małżeństwa nie jest łaska, ale sama więź, komunia dwojga osób, symbolizująca tajemnice Chrystusa i Jego przymierza45.

Małżeństwo jako wspólnota życia i miłości mającą określone cele i zobowiązania, jest przymierzem, które nie narusza autonomii i godności indywidualnej, pozwalając na wzajemne doskonalenie się, zrozumienie, zaufanie i tolerancję. Małżeństwo jest sakramentem, poprzez który małżonkowie zostają obdarzeni łaską, co oznacza, że dana jest im pomoc Boża w trwaniu, wzajemnym umacnianiu, dzieleniu dobra i pokonywaniu trudności. Z sakramentalnego charakteru małżeństwa wynika jego dobrowolność, nierozerwalność i płodność 46.

„Istotnymi przymiotami małżeństwa są jedność i nierozerwalność, które w małżeństwie chrześcijańskim nabierają szczególnej mocy z racji sakramentu" 47. Między ochrzczonymi, jak podaje Kodeks Prawa Kanonicznego, nie może być ważna umowa małżeńska, która nie byłaby tym samym sakramentem. Małżeństwo jako sakrament staje się pamiątką, uobecnieniem i proroctwem zbawienia, gdyż przypomina o tym, co stało się na Krzyżu. Będąc pamiątką zbawienia sakrament małżeństwa daje małżonkom łaskę, z zarazem zadanie upamiętania dzieł Bożych. Jako uobecnienie małżeństwo daje łaskę i zadanie wprowadzania w życie wobec siebie i dzieci wymogów miłości przebaczającej i dającej odkupienie. Zaś jako proroctwo sakrament małżeństwa daje łaskę i zadanie życia oraz świadczenia o nadziei przyszłego spotkania z Chrystusem. Małżeństwo jest znakiem dzieła zbawienia. Pierwszym i bezpośrednim skutkiem małżeństwa jest więź małżeńska jako typowo chrześcijańska komunia dwojga, gdyż przedstawia ona tajemnicę Wcielenia Chrystusa i Jego Przymierza. Sakrament wzmacnia miłość małżeńską, oczyszczając ją i wynosząc tak, że stają się wyrazem prawdziwie chrześcijańskich wartości

Adhortacja apostolska FamiliarisConsortio ukazuje problematykę małżeństwa i rodziny na tle współczesności. Jan Paweł II w czterech częściach adhortacji omawia kolejno: blaski i cienie rodziny w dobie obecnej, zamysł Boży względem małżeństwa i rodziny, zadania rodziny chrześcijańskiej oraz duszpasterstwo rodzin. Papież podkreśla przede wszystkim sakramentalny wymiar każdego małżeństwa, które jest obrazem Boga jako Miłości. Jest przy tym wspólnotą o charakterze religijnym z racji tajemnicy miłości i mocy stwarzania nowego życia. Małżeństwo jest znakiem miłości łączącej dwoje ludzi. Miłość małżeńska polega na całkowitym oddaniu się i powierzeniu się sobie w bezwzględnej wierności. Wyrywa to jednostkę z egoistycznego zamknięcia się i inspiruje do sięgania ponad doczesność. Autentyczne przeżywanie małżeństwa we wzajemnej miłości posiada trwałe odniesienie do Boga, sam zaś Bóg włącza się w małżeństwo 49.

Małżeństwo chrześcijan tym różni się od innych, że jest zawierane „w Panu" (1 Kor 7,39). Dzięki swojemu sakramentalnemu charakterowi wzbogaca, wywyższa, wynosi, oczyszcza i uświęca miłość małżonków. Jan Paweł II w FamiliarisConsortio wielokrotnie podkreślał ten właśnie aspekt sakramentu małżeństwa, pisząc o „nowej i szczególnej komunii" małżonków, która ma swoje korzenie w naturalnym uzupełnianiu się mężczyzny i kobiety. Ich wzajemna miłość zostaje oczyszczona i poprowadzona ku doskonałości mocą Ducha Świętego, który udziela nowej komunii i uzdalnia małżonków do miłowania się tak, jak Chrystus nas miłował. Jest to miłość wieczna, wyłączna i nierozerwalna. Małżonkowie otrzymują także „serce nowe", dzięki któremu mogą przezwyciężać wszelkie przeszkody50.

„Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej ustanowiona przez Stwórcę i unormowana Jego prawami zawiązuje się przez przymierze małżeńskie, czyli przez nieodwołalną osobistą zgodę. W ten sposób aktem osobowym, przez który małżonkowie wzajemnie się sobie oddają i przyjmują, powstaje z woli Bożej instytucja trwała także wobec społeczeństwa. Ten święty związek, ze względu na dobro tak małżonków i potomstwa, jak i społeczeństwa, nie jest uzależniony od ludzkiego sądu. Sam bowiem Bóg jest twórcą małżeństwa obdarzonego różnymi darami i celami"51.Ma to ogromne znaczenie dla stabilności nie tylko rodziny, ale i całego społeczeństwa. Zadaniem rodziny jest przecież wychowanie potomstwa, które potem służyć będzie społeczeństwu. Dlatego tak niezmiernie ważne jest oparcie związku małżeńskiego, a zatem także i rodziny, na trwałych podstawach. Mężczyzna i kobieta poprzez związek małżeński przestają być dwojgiem osobnych ludzi, a stają się jednym ciałem. Ich zjednoczenie ma wielowymiarowy charakter.

Fakt współżycia seksualnego kobiety i mężczyzny wymaga usprawiedliwienia wobec Boga-Stwórcy. Usprawiedliwienie to znajduje wyraz w sakramentalnym charakterze małżeństwa: „małżeństwo musi szukać usprawiedliwienia przede wszystkim w Jego oczach, musi ono zakładać Jego aprobatę. Nie wystarczy, że kobieta odda swoją osobę przez małżeństwo mężczyźnie, a on jej swoją. Jeśli każda z tych osób jest równocześnie własnością Stwórcy, wobec tego i On musi oddać jego jej, a ją jemu, a w każdym razie musi zaaprobować ich wzajemne oddanie się zawarte w instytucji małżeństwa. (…) sakrament małżeństwa wyrasta na gruncie tego przeświadczenia – które zawdzięczamy Ewangelii – że usprawiedliwienie człowieka wobec Boga dokonuje się zasadniczo przez łaskę. Łaskę zaś otrzymuje człowiek przez sakramenty, których udziela Kościół obdarzony w tym celu przez Chrystusa władzą w porządku nadprzyrodzonym" 52.

Instytucja małżeńska poparta sakramentem stwarza warunki, w których realizuje się trwałe zjednoczenie dwojga osób. Jest ono realizacją powołania człowieka do miłości, wpisanego w człowieczeństwo „od początku". Jak głosił Jan Paweł II w katechezach środowych o małżeństwie: „(…) obrazem i podobieństwem Boga stał się człowiek nie tylko przez samo człowieczeństwo, ale także przez komunię osób, którą stanowią od początku mężczyzna i niewiasta. (…) Człowiek staje się odzwierciedleniem Boga nie tyle w akcie samotności, ile w akcie komunii. Jest wszakże «od początku» nie tylko obrazem, w którym odzwierciedla się samotność panującej nad światem Osoby, ale niezgłębiona, istotowo Boska Komunia Osób"53. Komunia Osób wyrasta z przymierza małżeńskiego, a swój fundament znajduje w sakramencie małżeństwa.

Papież przypomniał podczas Mszy św. we Wrocławiu w 1983 roku, że „wspólnota małżeńska i rodzinna buduje się na zaufaniu wzajemnym. Jest to dobro podstawowe wzajemnych odniesień w rodzinie. Odniesienie wzajemne małżonków – i odniesienie wzajemne rodziców i dzieci. Najgłębszym fundamentem tych odniesień jest ostateczne zaufanie, jakim sam Bóg obdarza małżonków, stwarzając ich i powołując ich do życia do życia we wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej" 54.

Małżonkowie powinni czerpać inspirację z zaufania, jakim obdarzył ich Bóg podczas zawierania przez nich przymierza małżeńskiego. Bóg jest źródłem i celem małżeńskiego wzajemnego zaufania i miłości. W nim małżonkowie powinni zatem pokładać nadzieję, ufając w głęboki sens swojego powołania do życia w rodzinie. Rodzina może być budowana jedynie na trwałym fundamencie wzajemnej miłości i zaufania, a podstawą tego może być tylko prawda. Prawda staje się więc podstawą ufności, budując warunki do wychowania potomstwa. Parafrazując słowa Episkopatu w czasie Wielkiej Nowenny przed tysiącleciem chrztu Polski, należy przyznać, że rodzina powinna być Bogiem silna. „Rodzina Bogiem silna – głosił Papież – to jest zarazem rodzina jako siła człowieka: rodzina szlachetnych ludzi. Rodzina ludzi wzajemnie obdarzających się miłością i zaufaniem. Rodzina «szczęśliwa» i uszczęśliwiająca. Arka Przymierza"55.

Podczas Homilii w czasie Mszy św. na lotnisku w Masłowie Papież Jan Paweł II odwołał się do Familiaris Consortio, nawołując „byście rozpalali na nowo Boży charyzmat małżonków i rodziców, jaki jest w was przez sakrament małżeństwa. Tylko w oparciu o łaskę tego sakramentu możliwe jest pełne przebaczenie, pojednanie i podjęcie na nowo wspólnej drogi. Przez nią odnawia się i ożywia ludzka miłość oraz tożsamość i prawdziwość ludzkich przyrzeczeń. Charyzmat sakramentu małżeństwa to również charyzmat, łaska i dar życia"56. Małżonkowie muszą nieustannie odnawiać w sobie dary łaski sakramentalne, gdyż to uczyni ich silniejszymi i ułatwi im krocze n nie wspól ą drogą.

W czasie audiencji środowych Papież dawał małżeństwom wskazówki: „Niech więc małżonkowie chrześcijańscy, posłuszni Jego głosowi, pamiętają, że ich powołanie do życia chrześcijańskiego, zrodzone przez chrzest, zostało rozwinięte i umocnione w sakramencie małżeństwa. Ten bowiem sakrament daje im moc i niejako ich konsekruje, by wiernie wypełniali swe obowiązki, by swe powołanie doprowadzili do właściwej mu doskonałości oraz by dawali, jak na nich przystało, chrześcijańskie świadectwo wobec świata. Takie bowiem powierza im Pan zadanie, by ukazywali ludziom świętość i słodycz tego prawa, dzięki któremu ich wzajemna miłość wiąże się ściśle z tą ich funkcją, przez którą współdziałają oni z miłością Boga, Twórcy ludzkiego życia (HV 25)"57. Małżonkowie powinni zatem stale pamiętać o istocie swego powołania i umacniać się nawzajem w wypełnianiu swojej misji.

„Jan Paweł II pragnie przywrócić świadomość sakralnego wymiaru małżeństwa. Nie tylko przeciwstawia się jego sekularyzacji, ale ukazuje życie małżeńskie w kategoriach religijnego powołania i właściwej małżonkom drogi do świętości"58. Zwraca w ten sposób uwagę, że wszyscy chrześcijanie są powołaniu do świętości, a dróg do niej można poszukiwać także będąc w związku małżeńskim. Powołanie nie może ograniczać się jedynie do kapłaństwa i życia zakonnego. Nie wszyscy ludzie przecież są do tego wybrani, większość odnajduje siebie w małżeństwie. Małżeństwo także jest Sakramentem, a małżonkowie powinni starać się wypełniać swoim postępowaniem jego istotę, by dawać świade ą ctwo swojemu d żeniu do świętości.

„Ojciec Święty tłumaczy, że ponieważ odpowiedzieć na powszechne powołanie do świętości, znaczy odkryć wolę Bożą wobec siebie i wspaniałomyślnie ją realizować, w przypadku małżonków droga do świętości jest konsekwencją rozeznanego przez nich powołania i prowadzi przede wszystkim przez rodzinę.

(…) Jan Paweł II podkreśla, że dążenie do doskonałości nie może się dokonywać w oderwaniu od powołania życiowego. Dążenie do świętości – rozumianej jako doskonała i dynamiczna wierność powołaniu małżeńskiemu – jest zatem najwłaściwszym dla małżonków sposobem zaangażowania się w życie i posłannictwo Kościoła"59.

Małżonkowie, wbrew fałszywym opiniom, panującym wokół nich, powinni pamiętać o wielkości i godności łączącego ich sakramentu. Dzięki temu będą potrafili dostrzegać w życiu nie tylko zło i zagrożenia, ale przede wszystkim postrzegać życie małżeńskie jako wielki dar Boży, a zarazem piękne powołanie. Poprzez sakrament małżeństwa, za sprawą mocy Ducha Świętego, w życie małżonków zostaje wprowadzony rzeczywisty udział w życiu Bożym oraz łaski odpowiadające powołaniu małżeńskiemu60.Wstąpienie w związek małżeński na mocy sakramentu przynosi małżonkom nowe, liczne łaski, które mogą oni wykorzystać na swej drodze do świętości. Przy czym: „świętość małżeńska w myśli Jana Pawła II jest daleka od nadzwyczajności. Jej ideałem jest zwyczajne życie małżeńskie przeżywane w sposób nadzwyczajny" 61.

Jan Paweł II przypomina, że związanie małżonków na ziemi ma swoje konsekwencje w Niebie, gdyż Bóg przyjmuje małżeńskie zobowiązania, łączy węzłem miłości małżeńskiej, uświęca ją i sprawia, że staje się ona niezniszczalna.

Sam sakrament małżeństwa jest czymś więcej niż tylko aktem administracyjnym:

„sakrament małżeństwa umacnia i konsekruje małżonków chrześcijańskich do obowiązków i godności ich stanu. «Umacnia», gdyż włącza małżonków w misterium śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, oczyszczając i uświęcając ich miłość, czy – jak mówi Sobór Watykański II – uzdrawiając ją, udoskonalając i wywyższając. «Konsekruje» zaś, gdyż w pewnym sensie przeobraża ich mistycznie w Chrystusa-Oblubieńca. Jest to wzniosły dar – jak naucza Ojciec Święty – polegający na tym, że w swym życiu małżeńskim i rodzinnym mogą oni przeżywać miłość samego Boga do ludzi i miłość Pana Jezusa do [Wspólnoty] Kościoła, Jego oblubienicy."63 Dzięki temu małżonkowie mogą wypełniać swoje powołanie, gdyż są przepełnieni wiarą, miłością i nadzieją. Zgodnie z powołaniem małżeńskim można żyć bowiem tylko dzięki łasce sakramentu małżeństwa. Dzięki temu sakramentowi Bóg zaczął wlewać łaskę Bożą w dusze małżonków. Łaska ta uszlachetnia i rozjaśnia każdy dzień ich małżeńskiego życia. Łaską tą jest żywa osoba Jezusa Chrystusa, który żyje i działa w małżonkach. Dlatego trzeba pamiętać, że źródło życia i świętości małżeńskiej pochodzi od Boga, gdyż w Nim są wszelkie cnoty, takie jak miłość, wierność, radość i inne, które sprawiają, że życie małżeńskie staje się mocne i pogodne. Miłość małżeńska powinna stale czerpać z miłości, jaką miłował Chrystus. Wtedy dopiero będzie możliwe zrozumienie i wypełnienie małżeńskiego powołania64.

Papież zwraca uwagę na szczególne podobieństwo między Trójcą Świętą a rodziną: „małżeństwo jest szczególnym i uprzywilejowanym objawieniem się Boga w Trójcy Świętej jedynego, zaś trynitarze misterium życia Boga jest prawzorem i pierwowzorem rodziny"65. Zatem, skoro „Bóg jest miłością", zadaniem małżonków będzie stawanie się miłością i przeżywanie tajemnicy osobowej komunii miłości. Nie chodzi tu jedynie o bycie obrazem miłości Boga do człowieka, ale o objawianie tej miłości, oparcie relacji małżeńskich na miłości tak prawdziwej, głębokiej i radykalnej, że czyni ona małżeństwo i rodzinę wielkim doświadczeniem Wspólnoty Trynitarnej66.„Miłość małżeńska jest włączona w miłość Bożą i czerpie z niej moc, aby być prawdziwą miłością. (…) Jan Paweł II określa tę wspólnotę mianem komunii (communiopersonarum) i naucza, że nie tylko jest to sposób istnienia właściwy małżonkom i odpowiadający ich autentycznej godności, lecz że kobieta i mężczyzna są predysponowani do życia w takie i j komuni " 67.

Komunia małżeńska jest możliwa i staje się prawdziwa, gdy oboje małżonkowie szczerze i wzajemnie się obdarowują, nie oczekując nic w zamian. Jej istotą jest czynienie z siebie samego daru dla drugiej osoby. Wynika to z faktu, że człowiek został stworzony na obraz i podobieństwo Boga, stąd powinna go cechować gotowość do dawania bezinteresownej miłości. W tym zadaniu pomaga mu łaska udzielona w sakramencie małżeństwa. Daje ona małżonkom wsparcie i pozwala wytrwać w jedności małżeń mu skiej ko nii.

Jedność związku małżeńskiego wyraża się poprzez komplementarność małżonków, ich wzajemną troskę o siebie, a także w integracji tego, co cielesne i duchowe. Miłość małżeńska jest niepodzielna, umocniona sakramentem i modlitwą, staje się trwała. Jednakże nie zamyka ona małżonków wyłącznie w nich samych, ale otwiera ich dla innych.

Małżeństwo stanowi podstawę, na której zbudowana zostaje rodzina. Miłość, która cementuje związek małżeński w pełni realizuje się poprzez rodzinę w miłości macierzyńskiej i ojcowskiej. Rodzina, podobnie jak małżeństwo pełni niezmiernie ważną rolę w nauczaniu Jana Pawła II.

T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] W trosce o rodzinę. III sympozjum naukowe pod patronatem honorowym Metropolity Górnośląskiego Arcybiskupa dra Damiana Zimonia, Katowice 1994, s. 11-12

Por. Karta Praw Rodziny przedłożona przez Stolicę Apostolską wszystkim ludziom, instytucjom i władzom zainteresowanym misją rodziny w świecie współczesnym, Wrocław 1994, s. 3-6

Karta Praw Rodziny…, art.1, s. 10

Por. tamże art. 1-2, s. 10-12; zob. A. L. Szafrański, Karta Praw Rodziny, [w:] Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, red. A. L. Szafrański, Lublin 1985, s. 342-344 K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II, Kraków 2005, s. 15-16

Por. J. Krucina: Komentarz do Adhortacji Jana Pawła II „Familiaris Consortio", [w:] Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów kapłanów i wiernych całego Kościoła katolickiego o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Wrocław 2000, s. 166

Jan Paweł II, W obronie wspólnoty miłości i życia. Przemówienie do przedstawicieli Włoskiego Forum Stowarzyszeń Rodzinnych, 18 XII 2004, „L'Osservatore Romano" 2/2005, s. 36, cyt. za: K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska…, s. 18

Jan Paweł II, Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio Ojca Świętego Jana Pawła II do biskupów kapłanów i wiernych całego Kościoła katolickiego o zadaniach rodziny chrześcijańskiej w świecie współczesnym, Wrocław 2000, nr 4, s. 8 Tamże, nr 6, s. 11 Por. tamże, nr 6, s. 11-12

Por. K. Majdański, Wspólnota życia i miłości. Zamysł Boży o małżeństwie i rodzinie, Łomianki 2001, s. 61-62 Por. tamże, s. 138

Homilia w czasie Mszy św. (Łomża, 4 czerwca 1991 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny. 1979. 1983. 1987. 1991. 1995. 1997. 1999. 2002. Przemówienia homilie, Kraków 2006, s. 632

Homilia w czasie Mszy św. odprawianej na lotnisku w Masłowie (Kielce, 3 czerwca 1987 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 615-616

Orędzie do Konferencji Episkopatu Polski (Warszawa, 11 czerwca 1999 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1098 Familiaris Consortio…, nr 20, s. 35

Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność, Lublin 2001, s. 189-192

J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa. Sakrament małżeństwa jako symbol przymierza Boga z ludźmi, Poznań 1996, s. 68

Por. J. Wysocki, Rytuał rodzinny, Włocławek 2003, s. 522

Por. W. Półtawska, Na kanwie Listu do rodzin Ojca Świętego Jana Pawła II, Kraków 1995, s. 36

Por. S. Dziwisz, Jan Paweł II – Papież Rodziny, Papież Życia. Referat wygłoszony 7 lipca 2006 r. w Walencji podczas V Światowego spotkania rodzin, „Niedziela Ogólnopolska" 29/2006, s. 8

Przemówienie Ojca Świętego Jana Pawła II na IV Światowym Spotkaniu Rodzin, Manila 2003, „L`Osservatore Romano", 3/2003, s. 14

Por. S. Dziwisz, Jan Paweł II – Papież Rodziny…, s. 8 Familiaris Consortio…, nr 12, s. 21

E. Ryszka, Cz. Ryszka, Dom na Skale. Jan Paweł II do polskich rodzin w czerwcu 1999 roku ze wstępem ks. Biskupa Stanisława Stefanka, Warszawa-Bytom 1999, s. 64-65 Por. tamże, s.65

Familiaris Consortio…, nr 13, s. 22 Tamże, nr 13, s. 22

Jan Paweł II, List do rodzin Gratissimam Sane Ojca Świętego Jana Pawła II z okazji Roku Rodziny 1994, Poznań 1994, nr 7, s. 17

Tamże, nr 8, s. 18

Tamże, nr 8, s. 19

Tamże, nr 10, s. 24

Por. K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 122-125

Tamże, s. 357

Homilia w czasie Mszy św. odprawianej dla rodzin (Szczecin, 11 czerwca 1987 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 451

T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 13-14

Familiaris Consortio…, nr 13, s. 23

Por. J. Misiurek, Sakramentalny wymiar miłości, [w:] Małżeństwo – przymierze miłości, red. J. Misiurek, W. Słomka, Lublin 1995, s. 35-37

Cz. Rychlicki, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego. Studium teologicznodogmatyczne, Płock 1997, s. 356 Tamże, s. 357

Zob. A. Sarmiento, Powołanie do świętości i małżeństwa, [w:] Małżeństwo – przymierze miłości…, s. 72

A. L. Szafrański, Łaska sakramentu małżeństwa, [w:] Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, red. A.L. Szafrański, Lublin 1985, s. 101

Tamże, s. 101-103

Por. S. Steuden, Uwarunkowania niepowodzenia w małżeństwie [w:] Małżeństwo – przymierze miłości…, s. 200-201

KPK, kan. 1056

Familiaris Consortio…, s. 23-25

Por. J. Grześkowiak, Sakramentalność małżeństwa w świetle adhortacji apostostolskiej „Familiaris Consortio" Jana Pawła II, [w:] Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła…, s. 58-60 Por. tamże, s. 69-70

E. Wójcik, Rodzina katolicka, Kraków 1985, s. 6

K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność…, s. 200-201

Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Chrystus odwołuje się do „początku". O Jana Pawła II teologii ciała, Lublin 1981, s. 40

Homilia w czasie Mszy św. (Wrocław, 21 czerwca 1983), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 323

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej dla rodzin (Szczecin, 11 czerwca 1987), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 455

Homilia w czasie Mszy św. odprawianej na lotnisku w Masłowie (Kielce, 3 czerwca 1987 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 616

Jan Paweł II, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała a sakramentalność małżeństwa, Watykan 1986, s. 481

K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 68

Tamże, s. 87

Por. tamże, s. 88-89

Tamże, s. 91

Por. tamże, s. 232

Tamże, s. 233

Por. tamże, s. 233-234

Tamże, s. 71 

Por. tamże, s. 71

Tamże, s. 72

T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 12 

Karta Praw Rodziny…, art. 3, s. 11-12

E. Wójcik, Rodzina katolicka…, s. 9

Por. S. Dziwisz, Jan Paweł II – Papież Rodziny…, s. 8

Por. J. Bajda, Rodzina w nauczaniu Jana Pawła II, [w:] http://www.isr.org.pl/teksty/Bajda/jpii.htm  (luty 2006)

Jan Paweł II, List do rodzin…, nr 2, s. 14

Tamże, nr 7, s. 16

Por. tamże, nr 7, s. 16

K. Majdański, Wspólnota życia i miłości. Zamysł Boży…, s. 92 

K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 275 

Por. tamże, s. 275-276

Familiaris Consortio…., nr 18, s. 32

Tamże nr 18, s. 32-33

Tamże, nr 19, s. 33

Por. tamże, nr 19, s. 33

K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 280-281

Familiaris Consortio…, nr 20, s. 34-35 Tamże, nr 21, s. 37-38

Tamże, nr 21, s. 38

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej dla rodzin (Szczecin, 11 czerwca 1987) [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 452

Por. tamże, s. 452

J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa…, s. 266

Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność…, s. 194-195 

T. Borutka, Dziecko w nauczaniu papieża Jana Pawła II, Kraków 1995, s. 32

K. Majdański, Wspólnota życia i miłości. Zarys teologii małżeństwa i rodziny, Poznań-Warszawa 1979, s. 53

Por. tamże, s. 53-57

M. Marczewski, Odpowiedzialne ojcostwo, [w:] Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła…, s. 293

Jan Paweł II, List do rodzin…, nr 16, s. 58

Por. K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 208-209

Tamże, s. 355

E. Ryszka, Cz. Ryszka, Dom na Skale…, s. 49-50

Familiaris Consortio… , nr 25, s. 45-46

Por. tamże, nr 25, s. 46

Tamże, nr 25, s. 46-47

Por. E. Ryszka, Cz. Ryszka, Dom na Skale...., s. 41

Por. T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 16 104

E. Ryszka, Cz. Ryszka, Dom na Skale...., s. 41-42

Tamże, s. 43

Tamże, s. 47

K. Lubowicki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 355

Por. tamże, s. 355

Przemówienie do włókniarek z Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Uniontex" (Łódź, 13 czerwca 1987), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 523

Tamże, s. 523

Por. K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 159

Por. tamże, s. 172-175

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej pod Szczytem Jasnej Góry dla pielgrzymów z Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego (Częstochowa, 6 czerwca 1979), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 135

Por. Przemówienie do włókniarek z Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego „Uniontex" (Łódź, 13 czerwca 1987), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 524

Por. K. Majdański, Wspólnota życia i miłości. Zamysł Boży…, s. 255-256

Por. tamże, s. 267-268.

J. Grześkowiak , Misterium małżeństwa…, s. 103 118

Por. T. Borutka, Dziecko w nauczaniu…., s. 36

S. Steuden, Uwarunkowania niepowodzenia w małżeństwie…, s. 200

J. Bajda, Teologia rodziny w Familiaris Consortio, [w:] Jan Paweł II, Familiaris Consortio. Tekst i komentarze, pod red. T. Stycznia, Lublin 1987, s. 152

Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność…, s. 204

Tamże, s. 205

Por. tamże, s. 205-206

Tamże, s. 210

Por. tamże, s. 210-211

Tamże, s. 212

Por. tamże, s. 212

Jan Paweł II: Mężczyzną i niewiastą stworzył ich. Odkupienie ciała…, s. 86

Tamże, s. 88

K. Wojtyła, List do nowożeńców, [w:] W. Gasidło, Duszpasterska troska Kardynała Karola Wojtyły o rodzinę, Kraków 1996, s. 160-161 131 Por. tamże, s. 161-162

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej dla rodzin (Szczecin, 11 czerwca 1987), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 455

Tamże, s. 455

Jan Paweł II, Ojcostwo i macierzyństwo w zamyśle bożym. Przemówienie do uczestników  Tygodnia Studiów nad małżeństwem i rodziną. 27 VIII 1999, [w:] http://www.opoka.org.pl.  /biblioteka/W/WP/. jan_pawel_ii/przemowienia/ojcostwo_macierzynstwo_27051999.html (marzec 2007)

Por. K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność…, s. 231-233

Jan Paweł II, List do rodzin…, nr 10, s. 30

Tamże, nr 12, s. 35

Tamże, nr 12, s. 36

Tamże, nr 12, s. 38

Por. T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 19-22

Słowo do dzieci pierwszokomunijnych zgromadzonych w kościele Świętej Rodziny (Zakopane, 7 czerwca 1997) [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 961-962

Homilia w czasie Mszy św. (Łowicz, 14 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1143

Por. tamże, s. 1143

Tamże, s. 1143

Homilia w czasie Mszy św. odprawianej dla rodzin Szczecin, 11 czerwca 1987 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 453 146 Familiaris Consortio…nr 56, s. 100

Por. tamże, nr 56, s. 101

Tamże, nr 56, s. 102.

Homilia w czasie Mszy św. odprawianej dla rodzin Szczecin, 11 czerwca 1987 roku), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 452

Por. U. Dudziak Urszula: Świętość rodziny, [w:] http://www.jp2w.pl/.index.html?id=28725&site_id=34663 (maj 2007) 151

A. Dziuba, Rodzina w dialogu z Bogiem w nauczaniu Ojca Świętego Jana Pawła II. Zarys problematyki, Warszawa 2006, s. 91

Por. U. Dudziak, Świętość rodziny, jw.

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej przed sanktuarium św. Józefa (Kalisz, 4 czerwca 1997), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 929

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej pod Szczytem Jasnej Góry dla pielgrzymów z Dolnego Śląska i Śląska Opolskiego (Częstochowa, 5 czerwca 1979), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 105 

K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 322-323

Por. S. Dziwisz, Jan Paweł II – Papież Rodziny…, s. 8

M. W. Chudzi, Małżeństwo i rodzina w perspektywie stabilności kultury, [w:] Jan Paweł II, Familiaris Consortio. Tekst i komentarze…, s. 176

Por. K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 356

Tamże, s. 357

T. Banaszczyk, Małżeństwo i rodzina w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 24 161

Por. Familiaris Consortio…, nr 52, s. 94

Tamże, nr 52, s. 95

J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa…, s. 236

Por. tamże, s. 237

Por. J. Wysocki, Rytuał rodzinny…, s. 8

Tamże, s. 522

Homilia w czasie liturgii słowa odprawionej przed katedrą św. Floriana (Warszawa, Praga, 13 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1139

Por. Familiaris Consortio… nr 53, s. 95-96

Por. J. Grześkowiak , Misterium małżeństwa…, s. 239

Tamże, s. 241

Por. tamże, s. 241

Por. Familiaris Consortio…, nr 53, s. 97

Tamże, nr 71, s. 130

Por. K. Lubowiecki, Duchowość małżeńska w nauczaniu Jana Pawła II…, s. 335

Tamże, s. 329-330

Por. tamże, s. 336

Por. tamże, s. 339

Tamże, s. 340

Por. tamże, s. 346-349

Por. tamże, s. 346-349

Orędzie do Konferencji Episkopatu Polski (Kraków, 8 czerwca 1997), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 980-981

Homilia w czasie Mszy św. kanonizacyjnej bł. Jana z Dukli (Krosno, 10 czerwca 1997), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1004

Homilia w czasie Mszy św. (Siedlce, 10 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1070

M., W. Chudzi, Małżeństwo i rodzina w perspektywie…, s.166

Por. tamże, s. 166-167

Jan Paweł II, List do rodzin…, nr 13, s. 42

Por. tamże, nr 13, s. 42-43

Homilia w czasie nieszporów (Gliwice, 15 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1165

Por. tamże, s. 1167

Jan Paweł II, List do rodzin…, nr 13, s. 45

Homilia w czasie Mszy św. (Sandomierz, 12 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1113

Por. tamże, s. 1113

Tamże, s. 1113

Tamże, s. 1113

Homilia w czasie nabożeństwa czerwcowego i beatyfikacji ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego (Toruń, 7 czerwca 1999), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 1054

W. Półtawska, Na kanwie Listu do rodzin…, s. 67

Homilia w czasie Mszy św. odprawionej przed sanktuarium św. Józefa (Kalisz, 4 czerwca 1997), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 927.

Homilia w czasie liturgii słowa skierowana do młodzieży zgromadzonej na placu Mickiewicza (Poznań, 3 czerwca 1997), [w:] Jan Paweł II, Pielgrzymki do ojczyzny…, s. 922