Kościan. Opis geograficzno-gospodarczy ebook

SZ. MAKOWSKI

ABS. DYPL. W. S. H.

KOŚCIAN

OPIS

GEOGRAFICZNO-GOSPODARCZY

ZAKŁADY GRAFICZNE H. STEFANOWICZA W KOŚCIANIE

PRAWA AUTORSKIE ZASTRZEGA SIĘ.

(PROJEKT OKŁADKI EDWARDA FELLMANNA)

Dionizemu

- Szczęsny

WSTĘP.

Geografja gospodarcza ma na celu przedstawienie działalności gospodarczej człowieka na tle środowiska geograficznego. Wykazanie zależności, jaka zachodzi między człowiekiem i środowiskiem, jest założeniem każdego opisu geograficzno-gospodarczego.

Człowiek zwykle stanowi bierną stronę lego stosunku; nierzadko jednak potrafi się z pod wpływów czynników naturalnych wyemancypować lub wprost je przekształcić i nagiąć do swych zamierzeń. Sama walka z przyrodą jest tylko etapem, wiodącym do opanowania jej ślepych sił. Współzależność między człowiekiem i przyrodą występuje z natury rzeczy wyraźniej w okręgu rolniczym, niż w mieście, lecz mimo to, omawiając stosunki gospodarcze miasta należy wskazać te czynniki naturalne, które w taki a nie inny sposób ukształtowały ustrój gospodarczy, określić stopień ich wpływów i kierunek działania w przyszłości.

Kościan zalicza się do miast małych, leży wśród silnego gospodarczo okręgu rolniczego i z tych powodów rejon geograficzno-gospodarczy wycisnął nań silne piętno. Mimo to Kościan zdobywa już swą miejską indywidualność, która podporządkuje sobie gospodarczo i kulturalnie najbliższą okolicę.

Dla wykazania tych wzajemnych wpływów uwzględniano też niejednokrotnie cały powiat.

Skutkiem tego jednak, że Kościan znajduje się w swoistego rodzaju okresie przejściowym — nastręczały się duże trudności przy wyborze poszczególnych zagadnień i właściwem ich ujęciu.

Wykonanie zadania utródniał ponadto brak jakiejkolwiek pracy na temat Kościana oraz ogulnikowe tylko dane w statystykach urzędowych, które, nieomal z reguły, podawały daty, tyczące całego powiatu, a nie samego miasta.

Z tych wszystkich względów możliwe są pewne braki i niedociągnięcia w mej pracy.

Spis rzeczy.

Wstęp

Spis rzeczy

ROZDZIAŁI.

Środowisko geograficzne

A. Położenie geograficzne

B. Struktura geofizyczna

C. Hydrografja

D. Klimat

ROZDZIAŁ II.

Komunikacja

ROZDZIAŁ III.

Ludność

A. Antropologja

B. Podział pod względem wieku i płci

C. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe

D. Ruch naturalny

E. Ruch przesiedleńczy

F. Podział zawodowy

G. Oświata

H. Ogólne stosunki liczbowe

ROZDZIAŁIV.

Gałęzie gospodarstwa.

Rolnictwo

Rzemiosło

Handel

Przemysł

Cukrownictwo

Fabryka cygar

Mleczarstwo

Bekomarnia

Młynarstwo

Przemysł spirytusowy

Przemysł drzewny i budowlany

Drukarstwo i grafika

ROZDZIAŁ V.

Instytucje publiczne.

A. Szpital dla nerwowo i psychicznie chorych

B. Wojewódzkie sanatorjum dla nerwowo chorych

C. Wojewódzki Zakład dla głuchoniemych

D. Szkolnictwo

E. Szpital im. św. Zofji

ROZDZIAŁ VI.

Miasto.

Przegląd ogólny

Przedsiębiorstwa i zakłady miejskie

1. Gazownia

2. Wodociągi

3. Rzeźnia

ROZDZIAŁ VII.

Zakończenie

Mapki i wykresy.

Nr. 1. Mapka orjentacyjna położenia m. Kościana w Wielkopolsce

Nr. 2. „ gleb w okolicach Kościana

Nr. 3. „ obszaru węgla brunatnego

Nr. 4. „ kanałów Obry ..... Nr. 5. „ połączeń drogowych i kolejowych Kościana

Nr. 1. Wykres wahania temperatury według przeciętnych z miesięcy

Nr.2.„ liczebność w poszczególnych kategorjach wieku

Nr. 3. „ urodzenia i zgony

Nr. 4. „ ludność zawodowo czynna w Kościanie w r. 1931

Nr. 5. „ ogólna liczba ludności Kościana w dawnych latach

Nr. 6. „ stopień wzrostu ludności Kościana w okr. 1771—1932 r

Nr. 7. „ wytwórczość cukru białego, cukru II. rzutu, melasy

Źródła.

„Geografja gospodarcza Polski Zachodniej” t.I. t II. - dr. prof. St. Nowakowski.

Rocznik statystyczny przewozów towarów na P. K. P. 1930.

Spis ludności i zwierząt gospodarskich — Gł. Urząd. Stat. 1923.

Okręgi zbożowe i hodowlane w Polsce — St. Śliwa, Poznań 1931.

Wiadomości meteorologiczne i hydrograficzne — P. Inst. Meteorol.

Statystyka Polski T. 24. — Gazeta Cukrownicza.

Opis historyczno geograficzny W. Ks. Pozn. — F. Omańkowska.

Z przeszłości Ziemi Kościańskiej — ks. Z. Cieplncha.

Wykład geografji ekonom, ziem polskich — J. Loth.

Geografja ekonom. — Sujkowski. — Geografja gosp. Polski — Srokowski.

Sprawozdanie z 10-lecia Gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Kościanie.

Sprzedaż i spożycie wyrobów tyt. w Polsce — P. Monop. Tyt.

Kalendarz-Informator Głuchoniemych 1933 r.

Higjena mięsa — dr. A. Trawiński. — Wiedza o Polsce t. III.

Statystyki Magistratu;; pisemne i ustne informacje od właścicieli lub kierowników

poszczególnych przedsiębiorstw i instytucyj. — Własne spostrzeżenia i uwagi.

ROZDZIAŁ I.

Środowisko geograficzne.

A. Położenie geograficzne.

Kościan leży w Wielkopolsce na szerokości geograficznej pł. 52° 3 i długości 34° 12. Wysokość w różnych punktach miasta waha się od 68,5 m do 75 m; przeciętna wysokość terenu wynosi 70,5 m nad poziom morza. Miasto zalega wklęsłość terenu po obu stronach Obry, która opływa je dwoma ramionami.

Ogólnie biorąc położenie i stosunek do arteryj komunikacyjnych są korzystne, gdyż Kościan znajduje się na starym szlaku handlowym, łączącym Śląsk z Wielkopolską, którego wyrazem jest dwutorowa linja Poznań — Wrocław. Najbliższe większe miasta to Poznań, oddalony o 42 km i Leszno 29 km. Powiat Kościan graniczy od pł. z pow. Poznań-Zachód i Nowy Tomyśl, od zachodu z pow. Wolsztyn, od wschodu z pow. Śrem, od poł. z pow. Leszno i Gostyń. Przed 1. 4. 1932 r. istniał jeszcze powiat Śmigiel i Grodzisk; obecnie pierwszy przyłączono do Kościana, a drugi do Nowego Tomyśla.

B. Struktura geofizyczna.

Dla samego miasta charakter powierzchni i uwarstwienie ziemi posiada małe znaczenie. Mimo wszystko jednak pewna zależność istnieje, tem bardziej jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że małe miasta, do których Kościan należy, bardziej dostosowują się do warunków naturalnych, niż wielkie; stąd też dokładniej uzewnętrzniają się wpływy tych czynników.

Teren miejski i okolice podmiejskie noszą wybitny charakter tworów lodowcowych a więc epoki aluwjalnej. Układ warstwy wierzchniej i podglebia jest naogół jednakowy. Przekrój wykazuje obecność następujących warstw: gleby 0,50 m, gliny 0,70 m, piasku i żwiru 2,70 m, iłu żółtego 9,50 m. W innem zaś miejscu natrafiono pod powierzchnią na warstwę piasku przeszło 6 m grubą, później warstwę ciężkiej gliny 4 m wreszcie pokład żwiru 19 m grubości. Kolejność warstw i ich grubość jest oczywiście różnorodna i w zależności od tego na powierzchni występuje ten lub inny gatunek gleby. Na terenach pł.-wschodnich znajdujemy glinę lekką, w podglebiu zaś ciężką, używaną do budownictwa. W stronie północnej przeważają piaski, które dalej, pod Bonikowem, tworzą dość znaczny obszar, ok. 70 ha, obecnie po większej części już zalesiony.

Po stronie zachodniej i poł.-zach. miasta teren jest wyższy; pod cienką warstwą gleby krzemianowej znajdujemy grube warstwy żwiru. Tam też ciągnie się na ukos w stosunku do miasta, między Czarkowem i Szczodrowem, pierwsza drumlina. Dalsze tego rodzaju twory lodowcowe ciągną się, nieomal równolegle do pierwszego, w kierunku Śmigla i Leszna (wpoprzek szosy Kościan — Leszno). Teren przy tem stopniowo podnosi się.

Z poł.-wsch. na pł.-zach. przechodzi dwuramienne koryto Obry; opływa ona centrum miasta, stosunkowo wysoko położone. Przed miastem po obu brzegach Obry ciągną się wgórę rzeki podmokłe łąki i torfowiska; po drugiej stronie teren jest wyższy i piaszczysty, lecz dalej, z biegiem rzeki, panują znowu wilgotne łąki, wśród których założono stawy rybne (Szczodrowo, Bonikowo).

Stosownie do powyższego szkicu geologicznego w najbliższej okolicy mamy odpowiednie gleby. Według podziału prof. Miklaszewskiego należą one do dwóch grup: do grupy gleb krzemieniowych i próchnicowych. Z pierwszej grupy najwięcej spotykamy piasków i to przeważnie z podkładem gliniastym; obok tych występują bielice i iły. Do drugiej grupy zaliczamy gleby w samym pasie Obry. We wschodniej okolicy miasta mamy obszar cennej ciemno-popielatej mady obok mniej użytecznych gleb torfowych.

Podobny układ geologiczny wierzchnich warstw mamy w całym powiecie i w związku z tem rozwinęły się pewne gałęzie gospodarki rolnej, które poważnie wpłynęły na gospodarczy obraz miasta. Rodzaje gleb i ich rozmieszczenie przedstawia wyraźniej załączony szkic. Specjalnych wartościowych bogactw naturalnych niema. Niemniej jednak poważne znaczenie dla rozwoju gospodarczego stanowią piaski, żwir, glina, kamienie narzutowe, gdyż ułatwiają budowę domów i dróg bitych.

Na uwagę także zasługuje węgiel brunatny i torf, używany przez ludność wiejską i uboższą miejską. Możnaby go wydobywać nawet w samem mieście.

Porównując obszar węgla brunatnego z rozmieszczeniem gleb bagiennych i torfowisk widzimy, że jedno z drugiem nie pokrywa się. Wynika to stąd, iż gleba jako warstwa wierzchnia, ulegała silnym wpływom zewnętrznym, podczas gdy stara i głębiej leżąca warstwa z obecnym węglem brunatnym nie zmieniała swej rozciągłości powierzchniowej.

Całkowity obszar z węglem brunatnym przedstawia załączony szkic. Podobnie wielkie obszary mamy jeszcze w okolicach Włocławka oraz między Brdą a Wisłą. O wielkich zasobach węgla brunatnego świadczy też fakt, że t.zw. „błota nadobrzańskie” zajmują obszar 32 000 ha i następują co do wielkości zaraz po pińskich1.

Jeżeli chodzi o porównanie błot nadobrzańskich i pińskich to, prócz olbrzymiej różnicy pod względem rozciągłości, istnieje też wielka różnica co do ich rodzaju. Obszar bowiem nadobrzański jest daleko suchszy, owe „błota” zdążyły już przeistoczyć się po większej części w podmokłe łąki a nierzadko w glebę uprawną. O ile więc o pińskich „błotach” możemy mówić w pełnem tego słowa znaczeniu, to w stosunku do obszaru nad Obrą określenie to przypomina tylko niedawną przeszłość i wskazuje na zawartość podglebia.

Przemiana istniejących dawniej błot na użyteczne obecnie obszary nie dokonała się bynajmniej samorzutnie; dokonał tego człowiek, który potrafi zmieniać warunki naturalne i przystosować do swych potrzeb.

C. Hydrografja.

W końcu opisać należy samą Obrę z tego względu, że ma ona dość duże znaczenie gospodarcze dla miasta, a powtóre że, jak określa prof. dr. St. Nowakowski, „jest jedną z najciekawszych rzek Wielkopolski i jedną z najosobliwszych rzek Europy środkowej ze względu na ukształtowanie swego biegu”. Mimo swych niewielkich rozmiarów długość Obry wynosi 236 kilometrów, a dorzeczem obejmuje obszar 6910 km2, z czego na Wielkopolskę przypada 6040 km kw.2. Zrozumiałem się to staje, jeśli weźmiemy pod uwagę zjawisko tryfurkacji, która stanowi o wyjątkowych i specyficznych cechach tej rzeki. Dzieli się bowiem ona na trzy odnogi, z których każda ma swe odrębne ujście. Z załączonego szkicu widzimy, że dwa ujścia przypadają na Wartę, pod Mosiną i Skwierzyną i jedno na Odrę pod Cichorzeką. Źródło ma przy wiosce Obra pod Koźminem. Wielka ilość kanałów i ich nazw wprowadziła istne zamieszanie. Ogólnie przyjęły się nast. nazwy dla poszczególnych odcinków:

Jez. Wielowiejskie — Warta — Obrzyca (II. ujście)

Nr. 4. Mapka kanałów Obry3.

Między Kanałem Północnym i Południowym przechodzi Środkowy, łączący oba pierwsze kanały.

Bezpośrednia wartość gospodarcza Obry dla Kościana jest niewielka, bo nikła ilość ryb, wyławianych w Obrze, nie wystarcza na zapotrzebowanie mieszkańców. Słabe zarybienie jest częściowo spowodowane odprowadzeniem niedość oczyszczonej wody z miasta i cukrowni do rzeki; odstajniki i pole irrygacyjne absorbują szkodliwe składniki tylko częściowo z powodu niewielkiej różnicy poziomu pól i Obry. Pierwszorzędne natomiast znaczenie gosp. posiada Obra dla powiatu, gdyż stwarza dość określony rejon geogr.-gosp. niepokrywający się jednak z obszarem admin. powiatu, w którym, ze względu na stosowne warunki naturalne, rozwinęły się szczególnie hodowla bydła i mleczarstwo. Dzięki arterji kanałów i rowów odwadnia Obra nisko położone tereny i oddaje je do użytku człowieka. Dzięki temu okręg kościański wraz z miastem stanowi bogaty, dobrze zagospodarowany, obszar Wielkopolski.

D. Klimat.4

Klimat w Kościanie nie wykazuje żadnych specjalnych cech, któreby go różniły od klimatu innych miast wielkopolskich. Istniejące bowiem różnice będą tylko naturalnym wynikiem położenia geograficznego i wysokości nad poziom morza.

W Polsce zach. ciepłota powietrza w poszczególnych porach roku nie wykazuje wielkich wahań. Różnica między średnią temperaturą zimy i lata dosięga 20° C; rozpiętość między najniższą temperaturą zimy i najwyższą lata wynosi 66°—68°, podczas, — gdy dla całej Polski wynosi 70° (w Berlinie 62°, w Moskwie 80°). Przejścia z jednej pory do drugiej są też bardzo łagodne, co pozwala nawet na dokładne wyodrębnienie okresów przejściowych. W obecnej nauce geogr. wyodrębnia się, prócz dawnych 4 pór dwie nowe przejściowe, a mianowicie: przedwiośnie i wczesną jesień. Szczegółowo rozpiętość poszczególnych okresów przedstawia się następująco:

przedwiośnie — 36 dni wczesna jesień — 49 dni

wiosna — 50 dni jesień — 29 dni

lato — 117 dni zima — 84 dni

Podział ten jest daleko racjonalniejszy i usuwa dotychczasowy sztuczny podział kalendarzowy. Ciepłota w poszczególnych miesiącach dla Kościana wynosiła (przeciętne od 1851 —1900 dla Poznania z uwzględnieniem różnicy — 0,3°):

Przeciętna temperatura roczna wyniesie zatem 7,9° C.

Dalszym czynnikiem klimatu są opady atmosferyczne. W Kościanie spada przeciętnie 530 mm opadów w roku. Dla miasta opady w tej czy innej ilości nie marą większego znaczenia.

Dla okręgu rolnego natomiast ilość a pozwala zakwalifikować obszar o takim opadzie do terenów suchych. Najodpowiedniejszą bowiem ilość opadów stanowi 600—700 mm. Biorąc jednak pod uwagę słaby odpływ wody deszczowej na równinach5i uwzględniając zarazem charakter gleb oraz wilgotność terenów dojdziemy do wniosku, że ilość ta jest conajmniej bardzo blisko optimum jeśli już niem nie jest całkowicie.

Dni z opadem mamy w ciągu każdego roku około 170, a zachmurzenia 67.