Konstytucja RP. Wydanie 11 ebook

Uwagi wstępne

Konstytucja jako ustawa zasadnicza

Rzeczpospolita – zasady konstytucyjnego ustroju państwa

Konstytucyjny status jednostki

Źródła prawa

Parlament

Prezydent

Rada Ministrów i administracja publiczna

Samorząd terytorialny

Władza sądownicza

Stany nadzwyczajne

Polska w Unii Europejskiej

Obecna Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe (tzn. Sejm i Senat połączone w jeden organ) w dniu 2 kwietnia 1997 r., znalazła zatwierdzenie w referendum ogólnonarodowym w dniu 25 maja 1997 r. i – po podpisaniu przez Prezydenta RP – weszła w życie z dniem 17 października 1997 r.

Stanowiła ona siódmy akt konstytucyjny dwudziestowiecznej Polski: w okresie międzywojennym obowiązywała najpierw tzw. Mała Konstytucja z 1919 r., a potem dwie konstytucje pełne: Marcowa z 1921 r. i Kwietniowa z 1935 r. Po drugiej wojnie światowej uchwalono najpierw tzw. Małą Konstytucję z 1947 r., która – w 1952 r. – została zastąpiona Konstytucją PRL, istniejącą w polskim porządku prawnym przez następne 40 lat. Przełom 1989 r. znalazł najpierw wyraz w dwóch obszernych nowelizacjach Konstytucji z 1952 r. (określanych czasem jako nowele kwietniowa i grudniowa), a w 1992 r. uchwalono kolejną Małą Konstytucję (ustawa konstytucyjna z 17.10.1992 r. o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą RP oraz o samorządzie terytorialnym). Utrzymała ona w mocy część przepisów Konstytucji z 1952 r., co wprowadziło bardzo złożoną sytuację współistnienia unormowań konstytucyjnych przyjętych w różnych okresach historycznych i wyrażających odmienne wizje ustrojowe.

Potrzebę opracowania nowej Konstytucji RP uświadomiono sobie już jesienią 1989 r., gdy stało się oczywiste, że proces transformacji ustrojowej nabiera pełnego charakteru. Obie izby parlamentu (wybrane – przypomnijmy – w czerwcu 1989 r.) powołały swoje Komisje Konstytucyjne, a pierwotnym zamiarem było uchwalenie nowej konstytucji w dniu 3 maja 1991 r., w symbolicznym związku z 200-leciem tzw. Konstytucji 3 Maja. Spory polityczne przekreśliły jednak to zamierzenie i dla uporządkowania prac konstytucyjnych unormowano ich tryb w specjalnej ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 r. o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP.

Ustawa ta przewidywała, że ostateczny projekt nowej konstytucji zostanie opracowany przez Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego, złożoną z 46 posłów i 10 senatorów i obradującą z udziałem przedstawicieli innych konstytucyjnych organów państwa (Prezydenta, Rady Ministrów i Trybunału Konstytucyjnego), organizacji społecznych oraz kościołów i związków wyznaniowych. Komisja Konstytucyjna miała pracować w oparciu o wstępne projekty, które mogły być zgłaszane przez Prezydenta RP oraz przez grupy 56 parlamentarzystów; w 1994 r. przyznano też to prawo grupom co najmniej 500 000 wyborców (inicjatywa ludowa). Ostatecznie Komisja Konstytucyjna pracowała nad 7 projektami, wniesionymi przez: Komisję Konstytucyjną Senatu I kadencji (projekt sygnowała grupa 56 posłów i senatorów), Polskie Stronnictwo Ludowe i Unię Pracy, Konfederację Polski Niepodległej, Unie Wolności, Sojusz Lewicy Demokratycznej, prezydenta Lecha Wałęsę, NSZZ Solidarność i ugrupowania centroprawicowe (tzw. projekt obywatelski wniesiony w drodze inicjatywy ludowej). Prace Komisji Konstytucyjnej ZN toczyły się w 6 stałych podkomisjach, przygotowujących poszczególne fragmenty konstytucji, brała też w nich udział duża grupa ekspertów. W styczniu 1997 r. – po blisko 100 posiedzeniach – Komisja Konstytucyjna przyjęła finalny projekt konstytucji. Po dwóch miesiącach ożywionych konsultacji politycznych, projekt (w nieco zmienionej wersji) uchwaliło Zgromadzenie Narodowe. Następnie swoje poprawki zgłosił prezydent, a Zgromadzenie rozpatrzyło je i – w dniu 2 kwietnia 1997 r. – dokonało ostatecznego uchwalenia Konstytucji. Jak już wspomniano, kolejnym etapem postępowania było poddanie Konstytucji pod referendum ogólnonarodowe: przy skromnej frekwencji (42,86% uprawnionych) Konstytucja została zaakceptowana, choć skąpą większością głosów (6 398 641 głosów „za”, wobec 5 570 493 głosów „przeciw”).

Należy przypomnieć, że pracom konstytucyjnym towarzyszyły ostre spory polityczne. Ponieważ w parlamencie – wybranym jesienią 1993 r. – zdecydowaną większość miały ugrupowania lewicowe (SLD, PSL i UP), tworzące – wraz z Unią Wolności – tzw. koalicję konstytucyjną, opozycja prawicowa koncentrowała się raczej na kampanii referendalnej, nawołując do odrzucenia projektu konstytucji, przedstawionego przez Komisję Konstytucyjną ZN. Stąd konieczne stały się różnego rodzaju rewizje tego projektu już w trakcie prac Zgromadzenia, m.in. wychodzące naprzeciw niektórym propozycjom zgłaszanym ze strony Kościoła. Utrudniło to nadanie konstytucji w pełni jednolitego charakteru, ale umożliwiło jej przyjęcie przez Naród i ułatwiło późniejszy proces jej stosowania. W latach następnych Konstytucja funkcjonowała w zmieniających się warunkach politycznych (przypomnijmy, że jesienne wybory parlamentarne w 1997 r. wygrały ugrupowania centroprawicowe, większość sejmową uformowała koalicja SLD-UP-PSL, w wyborach w 2005 r. najsilniejszą partią okazał się PiS, a w wyborach 2007 – PO. Czterokrotnie dokonał więc proces alternacji politycznej. Trzykrotnie doszło więc do alternacji lewicy i prawicy (a przypomnijmy, że podobny efekt przyniosły wybory prezydenckie w 2005 r.). Trzykrotnie (2000, 2003 i 2007) doszło też do rozpadu większości sejmowej i pojawienia się rządu mniejszościowego; podobna sytuacja utrzymywała się przez kilka pierwszych miesięcy V kadencji Sejmu. Tylko jednak raz – w 2007 r. – doprowadziło to niemal natychmiast o przedterminowych wyborów parlamentarnych. To, że za każdym razem proces zmiany władzy i jej sprawowania przebiegał w sposób prawnie uporządkowany dowodzi, że Konstytucja z 1997 r. okazała się dokumentem zdolnym do kształtowania demokratycznych ram procesu rządzenia i w tym sensie zyskała aprobatę wszystkich ważniejszych uczestników życia politycznego. Na jej podstawie możliwe stało się też sfinalizowanie procesu integracji Polski ze światem zachodnim, tak więc wejście najpierw do NATO (1999), a potem do Unii Europejskiej (2004).

Konstytucja okazała się też dokumentem stabilnym: choć stale dyskutuje się nad różnego rodzaju jej zmianami – tekst (podbudowany bogatym już orzecznictwem Trybunału Konstytucyjnego) uległ dotąd zmianie tylko dwa razy:

–   ustawą z 8.9.2006 r., która nadała nową treść art. 55 (ekstradycja), dostosowując go do – obowiązującej w Unii Europejskiej – procedury europejskiego nakazu aresztowania,

–   ustawą z 7.5.2009 r., która dodała ust. 3 do art. 99, przewidując utratę biernego prawa wyborczego do Sejmu i Senatu (więc także – utratę aktualnie pełnionego mandatu) przez osobę skazaną prawomocnym wyrokiem na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego (przepis ten nabrał mocy prawnej od kadencji parlamentu rozpoczętej się w 2011 roku).

Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. składa się z 243 artykułów, poprzedzonych obszernym Wstępem (zwanym niekiedy preambułą) i ujętych w trzynastu rozdziałach, określających najpierw podstawowe zasady ustroju (rozdział I, zatytułowany „Rzeczpospolita”), podstawowe prawa, wolności i obowiązki jednostki (rozdział II) oraz system źródeł prawa (rozdział III). Następnie, normowane są zasady powoływania i funkcjonowania oraz kompetencje najważniejszych organów państwa (tzw. organów konstytucyjnych): Sejmu i Senatu (rozdział IV), Prezydenta RP (rozdział V), Rady Ministrów i administracji rządowej (rozdział VI), samorządu terytorialnego (rozdział VII), sądów i trybunałów (rozdział VIII) oraz organów kontroli państwowej i ochrony prawa (rozdział IX, dotyczący NIK, RPO oraz KRRiT). Ostatnia grupa przepisów konstytucyjnych dotyczy materii o specyficznym charakterze: finansów publicznych (rozdział X), stanów nadzwyczajnych (rozdział XI) oraz zmiany konstytucji (rozdział XII), a zamknięte teksty stanowią przepisy przejściowe i końcowe (rozdział XIII).

Konstytucja jest aktem obszernym, zarówno w porównaniu do swych polskich poprzedniczek, jak i do innych ustaw zasadniczych współczesnego świata. Należy zauważyć, że rozrost zakresu regulacji konstytucyjnej jest jednym z typowych elementów współczesnego konstytucjonalizmu i wynika z rosnącej roli prawnej tego aktu. Konstytucja stanowi bowiem nie tylko istotny dokument polityczny, ale jest też aktemprawnym, tzn. ustanawia – w sposób bezwzględnie wiążący – prawa, obowiązki i zadania wszystkich adresatów jej norm. Dotyczy to w szczególności organów władzy publicznej, które w swej działalności mają obowiązek realizowania przepisów konstytucji, tzn. nie tylko nie mogą podejmować działań sprzecznych z konstytucją, ale powinny podejmować działania służące możliwie najpełniejszemu urzeczywistnianiu jej postanowień. Stąd konstytucję określa się jako najwyższy akt prawa stanowionego: ustawę zasadniczą (art. 8 ust. 1) i wymaga, aby wszystkie inne unormowania prawne były jej podporządkowane. Przepisy konstytucji stosuje się bezpośrednio (art. 8 ust. 2), co m.in. oznacza, że każdy może żądać, by znajdowały one zastosowanie przy rozstrzyganiu sporów prawnych go dotyczących.

Tym samym unormowanie określonych materii wprost w konstytucji ma znaczenie gwarancyjne, bo oznacza, że wszystkie organy władzy publicznej muszą tych unormowań przestrzegać, w szczególności nie mogą one ulec zmianie w drodze uchwalania przez parlament ustaw zwykłych. Jedną z cech charakteryzujących konstytucję jako ustawę zasadniczą jest szczególny tryb jej zmiany, co politycznie oznacza zwykle konieczność uzyskania aprobaty także części ugrupowań opozycyjnych dla dokonania takiej zmiany. Konstytucja z 1997 r. może być zmieniona tylko w drodze szczególnej ustawy uchwalonej najpierw – większością dwóch trzecich głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów – przez Sejm, a potem – bezwzględną większością głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów – przez Senat (art. 235 ust. 4). Obowiązują szczególne, dłuższe terminy rozdzielające poszczególne etapy procedury parlamentarnej, co ma chronić przed nieprzemyślanym pośpiechem przy nowelizowaniu konstytucji. Jeżeli natomiast zmiany dotyczą przepisów zawartych w rozdziale I („Rzeczpospolita”), II („Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”) lub XII („Zmiana konstytucji”), to – już po ich uchwaleniu przez parlament – prezydent, Senat lub grupa co najmniej 92 posłów mogą zażądać, by zmiany te zostały poddane referendum zatwierdzającemu (art. 235 ust. 6). Dokonywanie zmian konstytucji nie jest możliwe w czasie obowiązywania jednego ze stanów nadzwyczajnych (art. 228 ust. 6).

Jednym z najważniejszych środków ochrony nadrzędności konstytucji jest ustanowienie szczególnych procedur sądowych dla rozpoznawania zarzutów naruszenia jej postanowień. W Polsce podstawową rolę odgrywają w tym zakresie Trybunał Konstytucyjny (właściwy przede wszystkim do badania zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych – art. 188 i art. 193) oraz Trybunał Stanu (właściwy m.in. do orzekania o naruszeniach konstytucji przez osoby zajmujące najwyższe stanowiska w łonie władzy wykonawczej – art. 145 i art. 156).

Konstytucja z 1997 r., jak większość aktów tego typu, formułuje najpierw pewne podstawowe zasady i wartości, których realizacji mają służyć dalsze, bardziej szczegółowe postanowienia. Gdy chodzi o wartości, to najważniejsze z nich wymienione są we „Wstępie”, łączącym cechy deklaracji aksjologicznej i dokumentu prawnego. Zawiera on treści o różnym charakterze. Niektóre sformułowania odnoszą się do polskiej historii i tradycji, w tym kontekście widzieć należy odwołanie się do Boga, a także nawiązanie do okresu I i II Rzeczypospolitej, z pominięciem czasów PRL. Inne określają cele i nadzieje związane z przyjmowaną Konstytucją (zagwarantowanie praw obywatelskich, rzetelność i sprawność działania instytucji publicznych), podstawy aksjologiczne jej unormowań (poszanowanie wolności i sprawiedliwości, współdziałanie władz, dialog społeczny, zasada subsydiarności), związki z prawem natury (nawiązanie do przyrodzonej godności człowieka), a także wskazują rolę konstytucji jako najwyższej (zasadniczej) ustawy państwa.

Określenie zasad konstytucyjnego ustroju państwa można odnaleźć przede wszystkim w rozdziale I, złożonym zresztą także z przepisów o znacznie szczegółowszym charakterze. Wskazać można sześć najważniejszych zasad:

A. Zasada suwerenności Narodu – jak wskazuje art. 4 ust. 1 „władza zwierzchnia w RP należy do Narodu”, co m.in. oznacza, że władzy tej nie może sobie uzurpować żadna węższa klasa czy grupa społeczna. Pojęcie „Narodu” ma charakter filozoficzno-społeczny, a nie etniczny i odnosi się do wspólnoty wszystkich obywateli Rzeczpospolitej (co zresztą zaznaczone jest wyraźnie we „Wstępie” do Konstytucji).

Formy wykonywania władzy przez Naród określa art. 4 ust. 2, przypisujący podstawowy charakter instytucjom demokracji przedstawicielskiej (pośredniej). Władza wykonywana ma więc być poprzez organy pochodzące z wyboru – na szczeblu centralnym przez Sejm i Senat. Ten szczególny, przedstawicielski charakter parlamentu oznacza, po pierwsze, że może i powinna mu być przyznana wiodąca pozycja w systemie stosunków z władzą wykonawczą, a – po drugie, że musi być szanowany jego pluralistyczny charakter, bo jednym z podstawowych zadań parlamentu jest stwarzanie ram dla politycznej działalności opozycji.

Odmienną drogą wykonywania władzy przez naród są procedury demokracji bezpośredniej: ludowa inicjatywa ustawodawcza (art. 118 ust. 2) i – przede wszystkim – referendum. Konstytucja zna cztery rodzaje referendów: 1) ogólnokrajowe w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 – przeprowadzane ono może być na podstawie decyzji Sejmu lub decyzji Prezydenta podjętej za zgodą Senatu); 2) w sprawie wyrażenia zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej przewidującej przekazanie organizacji lub organowi międzynarodowemu kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach (art. 90 ust. 2); 3) w sprawie zatwierdzenia zmiany konstytucji dotyczącej postanowień zawartych w jej rozdziałach I, II lub XII (art. 235 ust. 6); 4) referendum lokalne (art. 170).

B. Zasada demokratycznego państwa prawnego (art. 2) wyraża nakaz oparcia organizacji i funkcjonowania władz publicznych na idei rządów prawa. Oznacza to, najpierw, obowiązek wszystkich władz i osób urzędowych do szanowania i przestrzegania obowiązującego prawa, w szczególności do działania tylko „na podstawie i w granicach prawa” (art. 7). Od prawodawcy zasada ta wymaga też, by w procesie stanowienia prawa respektował on pewne podstawowe kanony, zapewniające ochronę praw i interesów jednostki, w szczególności zakaz nadawania przepisom prawa mocy wstecznej (zakaz retroakcji), nakaz poszanowania praw nabytych i interesów w toku, nakaz zapewnienia przepisom prawa należytej precyzji (określoności), nakaz publikowania przepisów prawa w sposób powszechnie dostępny i poprzedzający ich wejście w życie.

Obok tych, określanych czasem jako formalne, wymagań pod adresem procesu tworzenia prawa, omawiana zasada nakazuje też, by treść stanowionego prawa odpowiadała ogólnym wymogom sprawiedliwości i równości. Łączy się z tym idea proporcjonalności: gdy unormowanie prawne służy harmonizowaniu przeciwstawnych interesów, musi zachowywać równowagę między wagą interesu (wartości) chronionej a rangą interesu (wartości) ulegającego z tej racji ograniczeniom. Wszystkie te rozstrzygnięcia wymagają dokonywania ocen politycznych i aksjologicznych, więc z tego względu ich podejmowanie musi należeć przede wszystkim do parlamentu, zawsze jednak działającego pod kontrolą Trybunału Konstytucyjnego, który często powołuje art. 2 Konstytucji jako podstawę swoich wyroków.

Artykuł 2 Konstytucji formułuje też nakaz urzeczywistniania przez RP „zasad sprawiedliwości społecznej”, co wprowadza pierwiastek socjalny do celów działania władz publicznych i koresponduje z zasadą społecznej gospodarki rynkowej, wyrażoną w art. 20, zaś art. 1 – przypominając, iż Rzeczpospolita jest „dobrem wspólnym wszystkich obywateli” wymaga poszanowania interesu publicznego w procesie stanowienia i stosowania prawa.

C. Zasada społeczeństwa obywatelskiego odzwierciedla postulat, by obywatel stał się podmiotem (więc świadomym i aktywnym uczestnikiem) procesów przemian w naszym kraju, a nie jedynie biernym adresatem poleceń władzy. Aby było to możliwe, konieczne jest m.in. umożliwienie obywatelom organizowania się dla obrony i reprezentacji swych interesów. Znaczenie podstawowe ma tu zasada pluralizmu politycznego, tzn. swoboda tworzenia i działania partii politycznych (art. 11). Dalszymi elementami są: swoboda tworzenia i działania innych zrzeszeń (art. 12 i art. 58), w szczególności związków zawodowych i organizacji pracodawców (art. 59) oraz samorządów zawodowych, zwłaszcza w tzw. zawodach zaufania publicznego (art. 17).

Drugim wymiarem społeczeństwa obywatelskiego jest istnienie samorządu terytorialnego, pozwalającego na samodzielne rozwiązywanie spraw o znaczeniu lokalnym (art. 16), z czym wiąże się nakaz zapewnienia decentralizacji administracji publicznej (art. 15), lecz tylko w granicach pozwalających na zachowanie jednolitego (unitarnego) charakteru państwa (art. 3).

Za przesłanki powstania społeczeństwa obywatelskiego uznaje się także istnienie wolnych i pluralistycznych środków masowego przekazu (art. 14 i art. 54), a także swoboda tworzenia i działania związków wyznaniowych (art. 25 m.in. formułujący zasadę równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych oraz oparcia ich stosunków z państwem na poszanowaniu ich autonomii, na wzajemnej niezależności i na współdziałaniu dla dobra człowieka i dobra wspólnego).

D. Zasada podziału władz (art. 10) określa sposób zorganizowania aparatu państwowego. W największym uproszczeniu powiedzieć można, że wyodrębnia ona trzy podstawowe sfery działania państwa (ustawodawstwo, wykonawstwo i wymierzanie sprawiedliwości) i wymaga, by w każdej z nich działały oddzielone od siebie grupy organów państwowych (odpowiednio: parlament, prezydent, rząd i administracja oraz sądy). Pozycja sądów wobec władzy ustawodawczej i wykonawczej charakteryzuje się przede wszystkim niezależnością: tylko sądy (i trybunały) mogą sprawować wymiar sprawiedliwości i w tym zakresie żaden inny organ państwowy nie może oddziaływać na ich rozstrzygnięcia. Organy i przedstawiciele władzy ustawodawczej i wykonawczej muszą tą niezależność szanować, bo tylko pod tym warunkiem sądy i trybunały mogą sprostać zadaniu niezawisłego kształtowania praw i obowiązków obywateli.

Natomiast stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą oparte są na skomplikowanym systemie powiązań, zwanych czasem „systemem hamulców i równowagi” i mających na celu wzajemne kontrolowanie się tych władz. W poszczególnych państwach przyjmuje się bardzo różne wersje tego systemu; obecne rozwiązania polskie można scharakteryzować w czterech punktach.

Po pierwsze, Konstytucja z 1997 r., w nawiązaniu do polskiej tradycji, przyjmuje tzw. parlamentarny model rządów (a – tym samym – odrzuca model prezydencki). Oznacza to, że podstawowymi aktorami procesu rządzenia są, z jednej strony – parlament (a w jego ramach – Sejm), a z drugiej – Rada Ministrów z premierem na czele. Rada Ministrów zostaje utworzona w oparciu o aprobatę większości sejmowej i ponosi przed Sejmem odpowiedzialność parlamentarną. Natomiast prezydent pełni funkcję głowy państwa, ale pozostaje oddzielony od Rady Ministrów i nie ma prawnych możliwości kierowania jej działalnością. Zarazem, i tu polskie rozwiązania nie są do końca konsekwentne, prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, co stwarza mu silniejszą pozycję niż w „klasycznych” modelach parlamentarnych. Co więcej, w praktyce życia politycznego pozycja kolejnych premierów okazała się słabsza niż zakładali to twórcy konstytucji, a tym samym odpowiednio umacniała się pozycja prezydenta.

Po drugie, Konstytucja z 1997 r., w nawiązaniu do polskiej tradycji, nie przyjęła pełnej równowagi pozycji władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej, a przyznała nieco silniejszą rolę parlamentowi (a w jego ramach Sejmowi jako „pierwszej izbie”). Warunkiem jest jednak istnienie w Sejmie stabilnej większości zdolnej do wyłonienia rządu, udzielania mu poparcia, ale i oddziaływania na jego funkcjonowanie.

Po trzecie, Konstytucja z 1997 r., w nawiązaniu do rozwiązań Małej Konstytucji z 1992 r., nadała systemowi parlamentarnemu tzw. postać zracjonalizowaną, tzn. uzależniła rolę parlamentu, prezydenta i rządu od tego, czy w Sejmie istnieje stabilna większość zdolna do wyłonienia rządu. Jeżeli taka sytuacja zachodzi, to proces rządzenia jest realizowany przez większość sejmową wraz z rządem, przy czym na plan pierwszy wysuwa się rola premiera. Jeżeli natomiast zabraknie stabilnej większości w Sejmie, to rośnie zwłaszcza rola prezydenta, który zaczyna odgrywać rolę arbitra między władzami, zyskuje większy wpływ na proces tworzenia (więc i działania) rządu, a także możliwość rozwiązania parlamentu. Jest to jednak tylko „sytuacja rezerwowa”, wynikająca z niezdolności parlamentu do prawidłowego wykonywania jego konstytucyjnej roli, ale nie jest nieznana polskiej praktyce politycznej, bo rządy mniejszościowe działały w latach 2000–2001; 2003–2005, i od listopada 2005 r. do maja 2006 r. i do sierpnia do listopada 2007 r.

Po czwarte, Konstytucja z 1997 r., w nawiązaniu do polskiej tradycji, nie przyjęła równouprawnienia izb i przyznała Sejmowi rolę podstawowej, „pierwszej” izby parlamentu, zaś zadania Senatu ograniczyła do współudziału w wykonywaniu szeroko rozumianej (bo obejmującej też udział w stanowieniu prawa UE) funkcji ustawodawczej.

Pamiętać oczywiście należy, że zasada podziału władz nie ma charakteru absolutnego i istnieje cała grupa organów państwowych (m.in. NIK, RPO, KRRiT), które nie mieszczą się w tradycyjnym ich trójpodziale.

E. Zasada społecznej gospodarki rynkowej (art. 20) dokonuje ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej. Istotą tej koncepcji jest oparcie ustroju gospodarczego na powiązaniu dwóch podstawowych idei: gospodarki rynkowej (zakładającej, że podstawowym regulatorem procesów gospodarczych są prawa rynku) oraz państwa socjalnego (zakładającej, że państwo może ingerować w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych, w szczególności dla ochrony najsłabszych grup społecznych). Konstytucja wskazuje podstawowe komponenty tego systemu: wolność działalności gospodarczej (art. 20 i art. 22, dopuszczającą ingerencję państwa tylko w drodze ustawy i tylko gdy wymaga tego interes publiczny; kryje się w niej zakaz powrotu do socjalistycznej gospodarki planowej), własność prywatną (art. 20, art. 21 i art. 64; musi ona stanowić podstawę systemu gospodarczego, w czym kryje się m.in. zakaz powrotu do dominacji własności publicznej) oraz solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych (przede wszystkim związków zawodowych, pracodawców, ale i państwa jako organizatora życia społecznego), które muszą m.in. szanować zasadę, iż Rzeczpospolita jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli (art. 1).

F. Zasada przyrodzonej godności człowieka („Wstęp” oraz art. 30), która wyznacza nie tylko treść konstytucyjnych przepisów o wolnościach i prawach jednostki (zob. niżej pkt IV), ale stanowi też uniwersalną wartość, której realizacji powinien być podporządkowany zarówno cały system unormowań konstytucyjnych, jak i proces ich wykładni i stosowania.

Konstytucja z 1997 r. zawiera obszerny katalog wolności i praw jednostki. Wyróżnia ona ich przedmiotowe kategorie (wolności i prawa osobiste – art. 38–56; wolności i prawa polityczne – art. 57–63; wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne – art. 64–76), formułuje też pewne wspólne zasady ogólne (art. 30–37). Przy tworzeniu tych regulacji konstytucyjnych kierowano się m.in. dorobkiem międzynarodowych aktów ochrony praw człowieka, w szczególności treściami zawartymi w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, na straży której stoi Trybunał w Strasburgu. Trzeba podkreślić, że w zakresie praw człowieka polskie władze publiczne są związane nie tylko postanowieniami konstytucyjnymi, ale też licznymi aktami prawa międzynarodowego (przyjętymi zwłaszcza w ramach ONZ, Rady Europy i MOP) oraz aktami prawa Unii Europejskiej. Wszystkie te akty mają moc bezpośrednio obowiązującą w prawie polskim i można się na nie powoływać także w postępowaniu przed polskimi sądami.

Konstytucja ustanawia trzy przewodnie zasady statusu jednostki: godność, wolność i równość. Znaczenie podstawowe należy przypisać zasadzie godności, nakazującej władzom publicznym traktowanie każdego w sposób respektujący fakt bycia człowiekiem, więc szanującym jego podmiotowość i autonomię. Została ona zapisana w art. 30, który: 1) określa godność jako przyrodzoną i niezbywalną cechę człowieka (wyprowadza więc jej istnienie z prawa natury, a nie z woli ustawodawcy państwowego); 2) określa ją jako źródło wolności i praw jednostki (nakazuje więc podporządkowanie treści wszystkich szczegółowych praw i wolności realizacji tej zasady); 3) nadaje godności przymiot nienaruszalności (zakazuje więc jej ograniczania); 4) ustanawia po stronie wszystkich władz publicznych obowiązek poszanowania i ochrony godności człowieka.

Ujęcie zasady wolności (art. 31 ust. 1–2) nawiązuje do sformułowań francuskiej Deklaracji Praw z 1789 r. Wolność oznacza, że – z jednej strony, każdemu przysługuje swoboda czynienia wszystkiego, co nie jest przez prawo zakazane. Jednostka nie musi wskazywać podstawy prawnej swoich działań; jest to sytuacja odwrotna niż w odniesieniu do organów władzy publicznej, które mogą działać tylko, gdy prawo im na to pozwala (art. 7). Wolność oznacza dalej zakaz zmuszania kogokolwiek do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje. Zarazem jednak każdy ma obowiązek szanowania praw i wolności innych. Dopuszczalne są więc ograniczenia wolności jednostki (i to m.in. odróżnia wolność od godności), byle miały uzasadniony zakres i charakter.

Równość (art. 32) oznacza nakaz jednakowego traktowania podmiotów podobnych, tak w procesie stanowienia prawa (równość w prawie), jak i w procesie jego stosowania (równość wobec prawa). Odstępstwa od nakazu równego traktowania są dopuszczalne jedynie, gdy przemawiają za tym uzasadnione argumenty konstytucyjne, a ich zakres pozostaje proporcjonalny do celu, jakim ograniczenia te mają służyć. Równość oznacza zarówno zakaz nieuzasadnionej dyskryminacji, jak i bezzasadnego uprzywilejowania. Konstytucja dodatkowo odnosi zasadę równości do niektórych szczegółowych dziedzin życia społecznego: równouprawnienia kobiet i mężczyzn (art. 33), równości dostępu do służby publicznej (art. 60), równej ochrony prawa własności (art. 64 ust. 2), a także równości praw wyborczych (art. 96 ust. 2, art. 127 ust. 1, art. 169 ust. 2).

Konstytucja mówi o wolnościach i prawach „człowieka i obywatela”, co oznacza, że ich podmiotami są przede wszystkim osoby fizyczne. Zarazem uznaje się, że wiele praw i wolności może też przysługiwać osobom prawnym (podmiotom zbiorowym; zresztą o wielu z nich – np. kościoły, partie polityczne, związki zawodowe) konstytucja mówi bezpośrednio. Rozróżnienie statusu „człowieka” i „obywatela” wyznaczone jest posiadaniem obywatelstwa polskiego (art. 34), pewna grupa praw politycznych i socjalnych jest zastrzeżona tylko dla obywateli RP. Regułą jest jednak przyznanie praw i wolności każdemu, kto znajduje się pod władzą RP, niezależnie od obywatelstwa (art. 37). Trzeba też pamiętać, że wejście Polski do Unii Europejskiej nakazuje w znacznym stopniu przyznanie jednakowych wolności i praw obywatelom innych państw UE.

Adresatami konstytucyjnych wolności i praw są przede wszystkim władze publiczne, więc wszystkie podmioty, organy i instytucje – o państwowym lub samorządowym charakterze, które sprawują kompetencje władcze lub w sprawowaniu tych kompetencji uczestniczą. Wszystkie te podmioty są obowiązane do respektowania wolności i praw jednostki, a także do podejmowania działań umożliwiających praktyczną realizację tych wolności i praw. Obowiązkowi temu odpowiadają roszczenia po stronie osób uprawnionych, w szczególności mogą one uruchamiać postępowania prawne różnego typu dla wyegzekwowania należnych im wolności i praw (zob. art. 77–81). Konstytucja formułuje jednak także tzw. zasady polityki państwa (np. art. 18, art. 71 ust. 1, art. 72, art. 75, art. 76). Nakładają one na organy władzy publicznej obowiązek podejmowania działań służących ich realizacji, ale nie tworzą roszczeń indywidualnych, nadających się do dochodzenia na drodze sądowej.

Konstytucja dopuszcza ustanawianie ograniczeń poszczególnych wolności i praw, zarazem ustanawia jednak zespół warunków, które muszą być w takim wypadku dochowane (art. 31 ust. 3). Po pierwsze, ograniczenia takie mogą być ustanawiane tylko w ustawie. Po drugie, ich ustanowienie musi służyć realizacji jednej z następujących wartości: bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, środowisko, zdrowie publiczne, moralność publiczna, wolności i prawa innych osób. Po trzecie, ograniczenia te mogą być ustanawiane tylko w zakresie „koniecznym w demokratycznym państwie” (zasada proporcjonalności) i nie mogą naruszać istoty wolności i praw (nie mogą ich przekreślać w całości).

Konstytucja ustanawia różnego rodzaju instytucje i procedury gwarantujące realizację wolności i praw, m.in. procedurę skargi konstytucyjnej (art. 79) oraz urząd Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 80 i art. 208–212), powoływanego przez Sejm za zgodą Senatu i wyposażonego w szereg kompetencji interwencyjnych wobec innych władz.

Konstytucja określa wreszcie pewne obowiązki jednostki (art. 82–86), zawsze jednak konieczne jest przy tym ich skonkretyzowanie w drodze ustawy zwykłej. Samoistne (bezpośrednie) zastosowanie mają bowiem tylko konstytucyjne przepisy o wolnościach i prawach.

Konstytucja z 1997 r. jest pierwszą polską ustawą zasadniczą, w której (rozdz. III) podjęto próbę całościowego ujęcia systemu źródeł prawa. Podstawowy charakter ma w tym zakresie rozróżnienie przepisów prawa o powszechnie obowiązującym charakterze (tzn. takich, których adresatem może być każdy, w szczególności jednostka) oraz przepisów o charakterze wewnętrznym (tzn. takich, których adresatami mogą być tylko jednostki organizacyjnie podległe organowi wydającemu te przepisy – art. 93). O ile kompetencje do stanowienia przepisów wewnętrznych nie zostały szczegółowo ujęte na poziomie konstytucyjnym (bo wychodzono z założenia, że skoro przepisy te nie mogą być adresowane do obywatela, to problem dotyczy przede wszystkim stosunków wewnątrz administracji publicznej), to unormowaniu kompetencji do stanowienia przepisów prawa powszechnie obowiązującego nadano charakter zupełny i zamknięty (art. 87). Oznacza to, że przepisy te mogą być wydawane tylko przez organy wyraźnie do tego w konstytucji upoważnione i tylko w takich formach prawnych, jakie konstytucja wyraźnie przewiduje. Zarazem źródła prawa powszechnie obowiązującego zostały ujęte w system, zbudowany na zasadzie hierarchiczności, co wymaga, aby akty niższego rzędu były zgodne z aktami wyższego rzędu.

Najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego zajmuje konstytucja (art. 8 ust. 1). Jak już wspomniano, oznacza to, że wszystkie inne akty prawodawcze muszą być zgodne z konstytucją.

Kolejne miejsce przysługuje umowom międzynarodowym (ale tylko tym, które zostały ratyfikowane na podstawie zgody wyrażonej w ustawie – art. 89 ust. 1 i art. 91 ust. 2; inne umowy międzynarodowe zajmują niższą pozycję, ale nie ma tu potrzeby rozwijania tej kwestii); dotyczy to zarówno umów międzynarodowych o powszechnym charakterze, jak i tzw. traktatów założycielskich, tzn. umów międzynarodowych, stanowiących podstawę organizacji UE i wstąpienia Polski do tej organizacji. Postanowienia tych wszystkich umów mają pierwszeństwo wobec ustaw zwykłych i innych krajowych źródeł prawa, natomiast muszą być zgodne z polską konstytucją (do orzekania o tej zgodności właściwy jest TK – art. 188 pkt 1). Także nadrzędne miejsce wobec ustaw zwykłych przysługuje obecnie aktom tzw. prawa pochodnego UE, tzn. przepisom stanowionym przez organy UE w wykonaniu kompetencji przyznanych im przez traktaty założycielskie (art. 91 ust. 3).

Ustawy zwykłe stanowią następne „piętro” w systemie źródeł prawa, a regulacja wielu kwestii dopuszczalna jest tylko w formie ustawy (lub umowy międzynarodowej ratyfikowanej za przyzwoleniem ustawy lub aktu prawa pochodnego UE). Ustawa może pochodzić tylko od parlamentu, jedynie w wyjątkowej sytuacji stanu wojennego prezydent może wydawać tymczasowe rozporządzenia o mocy ustawy (art. 234). W tej perspektywie mówi się o tzw. zasadzie wyłączności ustawy, rozumianej jako wykluczenie samoistnego regulowania przez organy władzy wykonawczej.

Poniżej ustaw znajdują się – na szczeblu centralnym – rozporządzenia, wydawane przede wszystkim przez Radę Ministrów, jej Prezesa i poszczególnych ministrów, a rzadziej przez prezydenta i KRRiT. Rozporządzenie jest aktem wykonawczym, tzn. może być wydawane tylko jeżeli w ustawie zawarty jest przepis (tzw. upoważnienie) pozwalający na jego wydanie oraz określający organ uprawniony do wydania rozporządzenia, zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści tego rozporządzenia (art. 92). Także charakter wykonawczy mają akty prawodawcze stanowione na szczeblu lokalnym (art. 94).

Wspominałem już, że istotą hierarchicznej budowy systemu źródeł prawa jest wymóg zgodności aktów niższych z aktami wyższymi. Brak tej zgodności powoduje utratę mocy obowiązującej przez akt niższy, a orzekanie w tym zakresie należy przede wszystkim do Trybunału Konstytucyjnego, a częściowo także do sądów.

Konstytucja przyjmuje dwuizbowąstrukturę parlamentu (Sejm i Senat), wyjątkowo izby te łączą się w jedno ciało – Zgromadzenie Narodowe (art. 130 i art. 145). Jak już wspomniano, w Polsce przyjęto model dwuizbowości niesymetrycznej: Sejm jest izbą „silniejszą”, a rola Senatu wiąże się przede wszystkim z udziałem w procesie ustawodawczym. Stąd Senat jest izbą „drugą”, ale nie „wyższą”.

Kadencja Sejmu trwa, w zasadzie, cztery lata (art. 98). Może w każdym czasie ulec skróceniu mocą uchwały Sejmu podjętą większością dwóch trzecich ustawowej liczby posłów (co nastąpiło jesienią 2007 r.). Skrócenia kadencji (rozwiązania parlamentu) może też dokonać prezydent, ale tylko w dwóch wypadkach, związanych z niezdolnością Sejmu do wyłonienia rządu (art. 155) lub uchwalenia budżetu (art. 225). Pod rządem obecnej Konstytucji nigdy jednak nie doszło do rozwiązania Sejmu przez prezydenta.

Kadencja Senatu zaczyna się i kończy zawsze razem z kadencją Sejmu.

Obie izby pochodzą z wyborów opartych na zasadach powszechności, bezpośredniości oraz tajności głosowania. W odniesieniu do wyborów do Sejmu zastosowanie musi też znajdować system proporcjonalny (rozdział mandatów dokonywany jest w wielomandatowych okręgach wyborczych proporcjonalnie do odsetka głosów oddawanych na poszczególne konkurujące ze sobą listy – art. 96 ust. 2). Konstytucja nie przesądza systemu wyborów do Senatu (art. 97) – obecne ustawodawstwo przyjmuje, jak wiadomo, zasadę większości względnej.

Posłom i senatorom przysługuje immunitet (art. 105), nie mogą oni łączyć mandatu z zajmowaniem niektórych stanowisk państwowych i niektórymi formami działalności gospodarczej (art. 103 i art. 107).

Pracami Sejmu (i – analogicznie – Senatu) kieruje Marszałek i wicemarszałkowie, wybierani przez izbę (art. 110), zasadniczy ciężar tych prac koncentruje się w komisjach wyspecjalizowanych przedmiotowo (art. 110 ust. 3), szczególnym ich rodzajem są komisje śledcze (art. 111 – mogą być one tworzone wyłącznie w Sejmie).

Konstytucja powierza Sejmowi trzy zasadnicze funkcje:

1) ustawodawczą, wynikającą m.in. z konstytucyjnego zaliczenia go do organów władzy ustawodawczej (art. 10 ust. 1); pamiętamy, że ustawa jest jedyną formą samoistnego stanowienia – w prawie krajowym – norm powszechnie obowiązującego prawa. Prawo wnoszenia projektów ustaw (inicjatywa ustawodawcza) należy do prezydenta, rządu, Senatu oraz posłów, może być też wykonane przez grupę 100 000 wyborców (art. 118). Projekt jest zawsze najpierw rozpatrywany przez Sejm (art. 119) i – w razie uchwalenia – ustawa kierowana jest do Senatu, który ma 30 dni na zaproponowanie poprawek lub odrzucenie ustawy. Propozycje Senatu mogą zostać odrzucone przez Sejm bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, w przeciwnym razie uznaje się je za przyjęte (art. 120). Następnie ustawa przedstawiana jest do podpisu prezydentowi, który – w ciągu 21 dni – może zażądać ponownego rozpatrzenia ustawy przez Sejm (weto ustawodawcze – Sejm może je odrzucić większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów) lub postawić zarzut niekonstytucyjności ustawy przed TK (art. 122). Konstytucja dopuszcza też uchwalanie niektórych ustaw w trybie pilnym (art. 123) i przewiduje szczególny tryb uchwalania ustawy budżetowej (art. 221–225);

2) kreacyjną, polegającą na powoływaniu (udziale w powoływaniu) innych organów konstytucyjnych. W szczególności Sejm (o czym niżej) uczestniczy w procesie tworzenia rządu (art. 154–155) oraz może egzekwować odpowiedzialność rządu i poszczególnych jego członków (art. 156–160). Sejm wybiera sędziów Trybunału Konstytucyjnego (art. 194) i członków Trybunału Stanu (art. 199), za zgodą Senatu powołuje Prezesa NIK (art. 205) oraz Rzecznika Praw Obywatelskich (art. 209), a na wniosek prezydenta powołuje Prezesa NBP (art. 227 ust. 3). Sejm i Senat odrębnie powołują też „swoich” członków do Krajowej Rady Sądownictwa (art. 187 ust. 1), Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (art. 214 ust. 1) oraz Rady Polityki Pieniężnej (art. 227 ust. 5).

Parlament nie bierze udziału w procesie obsadzania stanowiska prezydenta, ale – działając jako Zgromadzenie Narodowe – może go pociągnąć do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu (art. 145);

3) kontrolną, odnoszącą się przede wszystkim do działalności Rady Ministrów i podległych jej jednostek organizacyjnych (art. 95 ust. 2) i obejmującą uzyskiwanie sprawozdań i informacji o działalności organów rządowych, możliwość żądania obecności ich przedstawicieli na posiedzeniach Sejmu i jego komisji oraz możliwość kierowania sugestii (dezyderatów) pod adresem tych organów. Niektóre szczególne sejmowe procedury kontrolne są wyraźnie przewidziane w konstytucji (komisje śledcze – art. 111; procedury interpelacyjne – art. 115; kontrola wykonania budżetu i absolutorium – art. 226), a szczególne formy udziału Sejmu i Senatu w podejmowaniu przez rząd decyzji związanych z udziałem Polski w UE przewiduje ustawa z dnia 11.03.2004 r. o współpracy Rady Ministrów z Sejmem i Senatem w sprawach związanych z członkostwem RP w Unii Europejskiej.

W realizacji funkcji kontrolnych działania Sejmu są wspierane przez Najwyższą Izbę Kontroli stanowiącą wyspecjalizowany i niezależny od rządu organ kontroli państwowej, w szczególności zajmujący się oceną prawidłowości wykonywania budżetu państwa (art. 202–207).

Konstytucja nie przyjęła jasnej do końca wizji prezydentury, zbyt skomplikowane były w tym zakresie doświadczenia lat 1989–1997. Generalnym założeniem, stosownie do koncepcji „parlamentaryzmu zracjonalizowanego” było pozostawienie prezydenta poza bieżącym procesem rządzenia przy jednoczesnym zagwarantowaniu mu kompetencji mediacyjno-arbitrażowych w sytuacji braku wyraźnej większości sejmowej, popierającej rząd. Ponieważ w okresie 1997–2007 taka sytuacja występowała łącznie przez kilka lat, rola polskiej prezydentury uległa zwiększeniu.

Prezydent (i tu rysuje się najbardziej wyraźne odejście od „klasycznego” modelu parlamentarnego) jest wybieranyprzezNaród w wyborach powszechnych (art. 127 ust. 1), co daje mu, odrębną od parlamentu, legitymację demokratyczną. Wybór wymaga uzyskania bezwzględnej większości głosów, gdy żaden z kandydatów jej nie uzyska, przeprowadza się drugą turę głosowania (art. 127 ust. 3–7). Kadencja trwa pięć lat i może być powtórzona tylko raz (art. 127 ust. 2). W trakcie kadencji prezydent nie może zostać odwołany, chyba że – w razie naruszenia konstytucji lub ustawy albo popełnienia przestępstwa – zostanie pozbawiony urzędu wyrokiem Trybunału Stanu (art. 145).

Urząd prezydenta ulega opróżnieniu także w razie jego śmierci (co, jak wiadomo, zdarzyło się w kwietniu 2010 r.), zrzeczenia się urzędu, trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia lub stwierdzenia nieważności wyboru prezydenta (art. 131 ust. 2) w takim wypadku obowiązki prezydenta przejmuje Marszałek Sejmu (a gdy nie jest to możliwe – Marszałek Senatu) i w krótkim czasie muszą się odbyć nowe wybory (art. 128 ust. 2).

Dla ważności większości aktów urzędowych prezydenta konieczne jest uzyskanie kontrasygnaty (akceptacji) prezesa Rady Ministrów, który tą drogą przejmuje za te akty odpowiedzialność wobec Sejmu (art. 144 ust. 1–2). Zarazem jednak konstytucja wskazuje poważną grupę kompetencji, które mogą być wykonywane bez kontrasygnaty (art. 144 ust. 3 – tzw. prerogatywy).

Ogólne zadania prezydenta wyznacza art. 126, określający go mianem najwyższego przedstawiciela Rzeczypospolitej Polskiej, wskazujący, że jest on gwarantem ciągłości władzy państwowej oraz powierzający mu misję czuwania nad przestrzeganiem konstytucji oraz stania na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Dla realizacji tych zadań konstytucja przyznaje prezydentowi szereg kompetencji, odnoszących się w szczególności do:

1) funkcjonowania parlamentu: zarządzanie wyborów i zwoływanie pierwszych posiedzeń izb (art. 98 i art. 109); inicjatywa ustawodawcza (art. 118) i weto ustawodawcze (art. 122), a w szczególnych wypadkach – rozwiązanie parlamentu (art. 155 i art. 225);

2) powoływania i działalności rządu: jak zobaczymy niżej, prezydent odgrywa dużą rolę w procedurze powoływania RM i dokonywania zmian w jej składzie, nie może natomiast samodzielnie ani odwołać rządu, ani kierować jego działaniami;

3) władzy sądowniczej: prezydent (na wniosek KRS) powołuje sędziów (art. 179), a także (na wniosek zainteresowanych sądów) – prezesów TK, SN i NSA. Zgodnie natomiast z zasadą niezawisłości sędziowskiej nie może w jakikolwiek sposób oddziaływać na orzeczniczą działalność sądów, choć może łagodzić skutki wyroku karnego stosując prawo łaski (art. 139);

4) spraw zagranicznych, wojskowych i bezpieczeństwa państwa (reprezentacja państwa na zewnątrz – art. 133, przy jedak obowiązku współdziałania z Prezesem RM i MSZ; ratyfikacja umów międzynarodowych – art. 133, najważniejsze umowy mogą jednak być ratyfikowane tylko na podstawie ustawy aprobującej; postanawianie o stanie wojny, tylko jednak gdy decyzji tej nie jest w stanie podjąć Sejm – art. 116 ust. 2; najwyższe zwierzchnictwo Sił Zbrojnych, ale sprawowane za pośrednictwem MON – art. 134; zarządzanie, na wniosek RM, stanu wojennego i wyjątkowego – art. 229 i art. 230);

5) tradycyjnych kompetencji głowy państwa (m.in. prawo łaski, nadawanie obywatelstwa polskiego, nadawanie orderów i odznaczeń – art. 137–139).

Rada Ministrów jest drugim – obok prezydenta – podstawowym segmentem władzy wykonawczej. W tym charakterze stanowi ona polityczną „głowę” szerokiego i skomplikowanego systemu organizacyjnego, obejmującego – na szczeblu centralnym, ministerstwa, urzędy centralne i różnego rodzaju samodzielne agencje, a na szczeblu lokalnym – wojewodów i podległe im organy administracyjne. Poza tym systemem pozostaje administracja samorządowa, odpowiedzialna przed przedstawicielskimi organami samorządu terytorialnego, ale poddana nadzorowi ze strony rządu i jego organów.

Rada Ministrów składasię (art. 147) z prezesa (który nie tylko jest jej przewodniczącym, ale też kieruje i organizuje jej działalność, zajmując – tak w sensie prawnym, jak i politycznym – pozycję zdecydowanie nadrzędną wobec pozostałych członków rządu – art. 148) oraz ministrów (art. 149), z których większość kieruje określonymi działami administracji rządowej. Możliwe jest też powoływanie wiceprezesów RM (w rządzie koalicyjnym stanowiska te powierzane są przedstawicielom mniejszych partnerów koalicyjnych; drugim powodem tworzenia stanowiska wicepremiera jest chęć zaakcentowania rangi wykonywania pewnych zadań w ramach rządu – stąd dość często minister finansów jest zarazem wicepremierem) oraz tzw. ministrów bez teki, wypełniających zadania wyznaczone im przez premiera. Rada Ministrów działa jako organ kolegialny, ale wewnętrznie shierarchizowany; nie ma przeszkód, by w jej łonie funkcjonowały węższe komitety (np. Komitet Europejski RM) lub zespoły.

Rada Ministrów jest powoływana w wieloetapowej procedurze, której wersja podstawowa (art. 154 ust. 1 i 2) obejmuje: 1) desygnowanie nowego premiera przez prezydenta; 2) powołanie przez prezydenta – na wniosek desygnowanego premiera – nowego składu rządu; 3) uzyskanie przez ten rząd sejmowego wotum zaufania, wyrażonego bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów (w taki sposób powołano gabinety J. Buzka w 1997 r., L. Milera w 2001 r. i K. Marcinkiewicza w 2005 r., w 206 r. i D. Tuska w 2007 r.). Jeżeli etap ten nie przyniesie skutku, możliwość utworzenia rządu przejmuje Sejm, który – w ciągu 14 dni – może bezwzględną większością głosów wybrać „swojego” premiera i proponowany przez niego skład rządu (art. 154 ust. 3 – nie zdarzyło się to jeszcze w praktyce). Jeżeli do tego nie dojdzie, rząd zostaje raz jeszcze powołany przez prezydenta, raz jeszcze musi uzyskać od Sejmu wotum zaufania, ale tym razem wystarcza względna większość głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, a odmowa wotum zaufania zobowiązuje prezydenta do rozwiązania parlamentu (art. 155 – w tym trybie został powołany rząd M. Belki w czerwcu 2004 r.).

Raz utworzony rząd powinien cieszyć się poparciem Sejmu (i dla sprawdzenia tego poparcia premier może w każdym czasie zwrócić się o wyrażenie wotumzaufania, odmowa takiego wotum powoduje jednak dymisję rządu – art. 160). Sejm może też udzielić rządowi wotumnieufności, ale – stosownie do koncepcji „parlamentaryzmu zracjonalizowanego” – tylko w tzw. konstruktywnej formie, tzn. przez jednoczesne dokonanie (bezwzględną większością ustawowej liczby posłów) wyboru nowego prezesa RM (art. 158 – nie zdarzyło się to jeszcze w praktyce). Dopóki w Sejmie brak takiej „konstruktywnej” większości, dotychczasowa Rada Ministrów może działać jako gabinet mniejszościowy. Innymi słowy rozpad istniejącej większości sejmowej nie przekreśla automatycznie dalszej egzystencji Rady Ministrów.

Sejm może też (analogiczną większością głosów) wyrażać wotum nieufności poszczególnym członkom RM (art. 159). Nie może jednak powoływać ich następców, zmiany w składzie rządu są dokonywane przez prezydenta, zawsze na wniosek prezesa RM (art. 161). Sejm (większością 3/5 ustawowej liczby posłów) może też pociągnąć każdego członka RM do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu w razie naruszenia konstytucji lub ustawy bądź popełnienia przestępstwa w związku z zajmowanym stanowiskiem – art. 156).

Podstawowymzadaniem Rady Ministrów jest prowadzenie wewnętrznej i zagranicznej polityki państwa; w tym zakresie należą do niej wszystkie sprawy niezastrzeżone – przez konstytucję lub ustawy – dla innych organów państwowych i samorządu terytorialnego (art. 146 ust. 1–2). W szczególności Rada Ministrów kieruje administracją rządową, kieruje wykonywaniem budżetu państwa, zapewnia wykonywanie ustaw (co m.in. znajduje wyraz w wydawaniu aktów wykonawczych – rozporządzeń w ramach upoważnień udzielanych w przepisach ustawowych), zapewnienie wewnętrznego i zewnętrznego bezpieczeństwa państwa oraz porządku publicznego, sprawowanie ogólnego kierownictwa w dziedzinie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi (tu szczególne obecnie znaczenie ma udział przedstawicieli rządu w pracach organów UE i w podejmowaniu aktów Unii bezpośrednio wiążących kraje członkowskie).

Konstytucja zawiera odrębne i dość szczegółowe postanowienia o finansach publicznych (za realizację których w znacznej mierze odpowiada rząd i podległe mu organy – art. 216 i nast.), w znacznym stopniu natomiast uniezależnia od rządu Narodowy Bank Polski i jego prezesa (art. 227). Także odrębnie ujęte zostały zadania związane z funkcjonowaniem radia i telewizji: uznano, że zapewnienie ich niezależności wymaga powiązania z – oddzieloną od struktur rządowych – Krajową Radą Radiofonii i Telewizji (art. 213–215). W 2010 r. w podobny sposób wydzielono też prokuraturę (dotąd pozostającą w systemie organizacyjnym ministerstwa sprawiedliwości), jednak nie wymagało to przeprowadzenia zmian w Konstytucji.

Konstytucja nie normuje zagadnień władzy lokalnej z równą szczegółowością, jak organizację centralnego aparatu władzy; uważa się, że w tej materii można pozostawić większą swobodę ustawodawcy zwykłemu. Wyraźnie jednak zaznaczono zasadęsamorządności terytorialnej i zagwarantowano samorządowi udział w wykonywaniu władzy publicznej (art. 16). Konstytucja wymaga w sposób bezwzględny utworzenia tylko samorządu na poziomie gminy i zarazem wymaga, by gminie nadano pozycję podstawowej jednostki tego samorządu (art. 164). Nie ma przeszkód, by ustawy przewidziały utworzenie dalszych szczebli samorządu terytorialnego; jak wiadomo od 1998 r. istnieje też samorząd powiatowy i wojewódzki.

Istotą instytucji samorządu terytorialnego jest samodzielność. Jej przesłankami są: 1) w aspekcie kompetencyjnym – przekazanie do właściwości samorządu wszystkich lokalnych zadań publicznych, których konstytucja lub ustawy nie zastrzegają dla innych władz publicznych (art. 163) i ograniczenie środków oddziaływania władz rządowych na wykonywanie tych zadań (art. 171); 2) w aspekcie strukturalnym – istnienie odrębnych organów samorządowych, tzn. pochodzących z wyborów rad (sejmików) oraz podporządkowanych im organów administracji samorządowej (art. 169); możliwe jest też przeprowadzanie referendum lokalnego (art. 170); 3) w aspekcie majątkowym – istnienie mienia komunalnego, w szczególności własności komunalnej (art. 165 ust. 1); 4) w aspekcie finansowym – nakaz zapewnienia samorządom udziału w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań, w szczególności ustanowienia dochodów własnych samorządu oraz dotacji i subwencji (art. 167). Samodzielność samorządu podlega ochronie sądowej, m.in. zagwarantowano mu dostęp do Trybunału Konstytucyjnego (art. 191 ust. 1 pkt 3).

Konstytucja zalicza (art. 10 ust. 2) do władzy sądowniczej sądy i trybunały (Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu), przecinając w ten sposób spór o charakter ustrojowy tych ostatnich.

Tylkosądy są powołane do sprawowania wymiarusprawiedliwości (art. 175), tzn. do rozstrzygania indywidualnych sporów prawnych dotyczących jednostki (przypomnijmy, że art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 gwarantują każdemu dostęp do sądu). Podstawową grupą sądów są sądy powszechne (na rzecz których działa domniemanie kompetencji – art. 177) poddane, wraz z sądami wojskowymi, nadzorowi orzeczniczemu Sądu Najwyższego (art. 183). Odrębny, niezależny od SN, pion tworzą sądy administracyjne, na czele którego stoi NSA (art. 184). Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne (art. 176 ust. 1), stronom przysługują różnego rodzaju gwarancje proceduralne, eksponowane zwłaszcza w odniesieniu do procesu karnego (art. 40–46).

Pozycję ustrojową władzy sądowniczej określają zasady niezawisłości sądów (art. 173) i niezawisłości sędziów (art. 178), co m.in. oznacza, że jedyną formą tworzenia podstaw orzekania sądowego przez inne władze jest stanowienie ustaw. Gwarancjami niezawisłości jest szczególna procedura powoływania sędziów (prezydent, ale zawsze na wniosek Krajowej Rady Sądowniczej, szczególnego organu złożonego z przedstawicieli wszystkich trzech władz – art. 187), nieusuwalność sędziów (art. 180, enumerujący zarazem wyjątkowe sytuacje, gdy sędziego można usunąć z urzędu) oraz immunitet sędziowski (art. 181).

TrybunałKonstytucyjny jest odrębnym organem sądowym, złożonym z 15 sędziów powoływanych na jednorazową dziewięcioletnią kadencję przez Sejm (art. 194). Sędziowie są niezawiśli i – w trakcie kadencji – nieusuwalni (art. 195).

Trybunał Konstytucyjny jest „sądem prawa”, bo jego podstawowym zadaniem jest orzekanie o zgodności przepisów prawnych różnego rzędu: ustaw z konstytucją i umowami międzynarodowymi (ratyfikowanymi na podstawie zgody wyrażonej w ustawie); umów międzynarodowych z konstytucją; innych aktów normatywnych z konstytucją, umowami międzynarodowymi i ustawami (art. 188). Na tych kwestiach koncentruje się od lat praktyka orzecznicza TK. Istnieją trzy podstawowe drogi inicjowania postępowania przed TK: kontrola abstrakcyjna („wnioski” konstytucyjnych organów państwa i niektórych innych podmiotów – art. 191); kontrola konkretna („pytania prawne” stawiane przez sądy na tle rozstrzygania indywidualnych spraw – art. 193); skargi konstytucyjne (który może wnosić „każdy”, ale tylko w zakresie wyznaczonym przez art. 79). Orzeczenie o niezgodności jest ostateczne i pozbawia zakwestionowany przepis mocy obowiązującej (art. 190).

TrybunałStanu jest szczególnym organem sądowym, powołanym do orzekania o odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe (art. 198) za naruszenie konstytucji i ustaw oraz za wszystkie (prezydent) lub niektóre (członkowie RM) przestępstwa. Na czele Trybunału stoi, z urzędu, Pierwszy Prezes SN, pozostali członkowie są wybierani przez Sejm na okres jego kadencji; tylko jednak połowa z nich musi mieć kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska sędziego w sądzie powszechnym (art. 199). Akcentuje to elementy polityczne procedury odpowiedzialności konstytucyjnej.

Konstytucja określa w dość rozbudowany sposób rodzaje i prawne konsekwencje różnych nadzwyczajnych sytuacji państwowych, gdy konieczne staje się odejście od normalnych zasad konstytucyjnych. Wyróżniono stan wojenny (w razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na RP lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji – art. 229), stan wyjątkowy (w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego – art. 230) i stan klęski żywiołowej (w razie katastrofy naturalnej lub awarii technicznej noszącej znamiona takiej klęski – art. 232), poza tym istnieje też sytuacja stanu wojny (art. 116), ale odnosi się ona do relacji z innymi państwami, a w stosunkach wewnętrznych wiązać by się zapewne musiała z wprowadzeniem stanu wojennego.

Artykuł 228 ustanawia sześć zasad wyznaczających prawne kontury stanów nadzwyczajnych: 1) wyjątkowości (subsydiarności): stan nadzwyczajny może zostać wprowadzony tylko w sytuacji szczególnego zagrożenia i tylko gdy inne środki konstytucyjne są niewystarczające; 2) legalności: stan nadzwyczajny może zostać wprowadzony tylko na podstawie ustawy i prawidłowo ogłoszony, także ustawa musi określać treść i zakres środków, jakie mogą zostać zastosowane; 3) proporcjonalności: działania podejmowane w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia, nie mogą więc mieć charakteru niewspółmiernego; 4) celowości: działania te muszą zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa; 5) ochrony podstaw systemu prawnego: w stanie nadzwyczajnym nie można m.in. zmieniać konstytucji, ordynacji wyborczych oraz ustawodawstwa o stanach nadzwyczajnych; 6) ochrony organów przedstawicielskich: muszą one mieć zapewnione możliwości działania, następcza akceptacja Sejmu jest konieczna dla wprowadzenia stanu wojennego i wyjątkowego, nie ma możliwości rozwiązania parlamentu, a w razie upływu kadencji ulega ona odpowiedniemu przedłużeniu.

Jednym z podstawowych skutków wprowadzenia stanu nadzwyczajnego jest ustanowienie dodatkowych ograniczeń wolności i praw jednostki. Ich ramy są wyznaczone w art. 233, zachowane też musi zostać działanie organów sądowych.

Konstytucja z 1997 r., odmiennie niż ustawy zasadnicze w niektórych innych państwach, nie zawiera oddzielnego rozdziału określającego ramy prawne udziału w integracji europejskiej czy euroatlantyckiej. Nie ulega jednak wątpliwości, że Konstytucja była pisana z pełną świadomością bliskiej perspektywy wejścia Polski tak do NATO, jak i do Unii Europejskiej, co więcej była to perspektywa uznawana za w pełni pożądaną. Ten kontekst pozwolił – w 2004 r. – Trybunałowi Konstytucyjnemu na odnalezienie w konstytucji ogólnej opcjiprointegracyjnej, czy – inaczej mówiąc – na uznanie, że konstytucja może i powinna być interpretowana w sposób „przyjazny” idei integracji.

Tekst konstytucji zawiera też pewne przepisy odnoszące się do procesu integracji. Podstawą prawną włączenia Polski do tego procesu jest art. 90 ust. 1, dopuszczający, przekazanie – na podstawie umowy międzynarodowej – na rzecz organizacji międzynarodowej lub organu międzynarodowego „kompetencji organów władzy państwowej w niektórych sprawach”. Zarazem konstytucja ustanawia też pewne gwarancje i granice dla procesu integracji, które muszą być odczytywane na tle konstytucyjnego uznania takich wartości jak suwerenność i niepodległość Rzeczypospolitej.

W aspekcie materialnym, proces integracji ma polegać na przekazaniu kompetencji organów władzy państwowej „w niektórych sprawach”, co wyklucza całościowe ich przekazanie. O ile więc skutkiem integracji ma być pewne ograniczenie suwerenności RP (bo to jest istotą wszelkiej współpracy międzynarodowej tego typu), to nie może ona prowadzić do pełnego transferu suwerenności na rzecz innego podmiotu.

W aspekcie proceduralnym, proces integracji musi przebiegać w oparciu o umowę międzynarodową, której zawarcie (i – ewentualnie – wypowiedzenie) pozostaje w suwerennym uznaniu władz RP. Konstytucja ustanawia szczególną procedurę udzielania zgody na ratyfikację takiej umowy (art. 91 ust. 2–4), przewidując, że albo następuje to w drodze ustawy (dla uchwalenia której konieczne jest jej zgodne uchwalenie przez obie izby parlamentu większością 2/3 głosów przy obecności co najmniej połowy ogólnej liczby posłów), albo w drodze referendum ogólnokrajowego (wówczas konieczne jest poparcie większości głosujących przy udziale w referendum więcej niż połowy uprawnionych do głosowania). Wybór trybu jest decydowany przez Sejm. Jak pamiętamy, zgoda na ratyfikację traktatu akcesyjnego do Unii Europejskiej (2004 r.) została udzielona w drodze referendum, zaś zgoda na ratyfikację tzw. Traktatu z Lizbony (2008 r.) – w drodze uchwał Sejmu i Senatu (traktat ten wszedł w życie 1.12.2009 roku poważnie reformuje strukturę i kompetencje Unii Europejskiej). Analogiczna procedura konieczna będzie dla przyszłych zmian Traktatu z Lizbony.

Konstytucja stwarza też podstawę dla bezpośredniej skuteczności prawa UE w porządku prawnym RP, przyznając aktom tego prawa pierwszeństwo wobec krajowych ustaw zwykłych, ale nie wobec konstytucji (art. 91 ust. 3).

Konstytucja nie reguluje kwestii związanych z przeprowadzaniem w Polsce wyborów do Parlamentu Europejskiego; uznano, że materia ta może być w całości unormowana w ustawodawstwie zwykłym. Podobnie brak w konstytucji regulacji stosunków między parlamentem a rządem w sprawach związanych z udziałem Polski w UE (normuje to natomiast szczególna ustawa z marca 2004 r.). Choć nie wydaje się, by obecny etap udziału Polski w UE nie mógł przebiegać w ramach zastanego stanu konstytucyjnego, to w przyszłości właśnie w tej dziedzinie wyobrażać sobie można potrzebę wprowadzenia zmiankonstytucyjnych i szczegółowego unormowania tych zagadnień, których aktualność nie zaznaczała się jeszcze wyraźnie w 1997 r. Wspominałem już o zmianie art. 55 ust. 1 (europejski nakaz aresztowania), pożądane byłoby jasne konstytucyjne określenie podziału kompetencji między parlamentem a władzą wykonawczą w zakresie kierowania „sprawami europejskimi”, na pewno zaś zmiany konstytucyjne będą konieczne dla wprowadzenia Polski do walutowej strefy euro.

(sprost.: Dz.U. 2001, Nr 28, poz. 319; zm.: Dz.U. 2006, Nr 200, poz. 1471; 2009, Nr 114, poz. 946)

Rozdział I. Rzeczpospolita

Rozdział II. Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela

Zasady ogólne

Wolności i prawa osobiste

Wolności i prawa polityczne

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Środki ochrony wolności i praw

Obowiązki

Rozdział III. Źródła prawa

Rozdział IV. Sejm i Senat

Wybory i kadencja

Posłowie i senatorowie

Organizacja i działanie

Referendum

Rozdział V. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej

Rozdział VI. Rada Ministrów i administracja rządowa

Rozdział VII. Samorząd terytorialny

Rozdział VIII. Sądy i Trybunały

Sądy

Trybunał Konstytucyjny

Trybunał Stanu

Rozdział IX. Organy kontroli państwowej i ochrony prawa

Najwyższa Izba Kontroli

Rzecznik Praw Obywatelskich

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Rozdział X. Finanse publiczne

Rozdział XI. Stany nadzwyczajne

Rozdział XII. Zmiana Konstytucji

Rozdział XIII. Przepisy przejściowe i końcowe

W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski – wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, równi w prawach i w powinnościach wobec dobra wspólnego – Polski, wdzięczni naszym przodkom za ich pracę, za walkę o niepodległość okupioną ogromnymi ofiarami, za kulturę zakorzenioną w chrześcijańskim dziedzictwie Narodu i ogólnoludzkich wartościach, nawiązując do najlepszych tradycji Pierwszej i Drugiej Rzeczypospolitej, zobowiązani, by przekazać przyszłym pokoleniom wszystko, co cenne z ponad tysiącletniego dorobku, złączeni więzami wspólnoty z naszymi rodakami rozsianymi po świecie, świadomi potrzeby współpracy ze wszystkimi krajami dla dobra Rodziny Ludzkiej, pomni gorzkich doświadczeń z czasów, gdy podstawowe wolności i prawa człowieka były w naszej Ojczyźnie łamane, pragnąc na zawsze zagwarantować prawa obywatelskie, a działaniu instytucji publicznych zapewnić rzetelność i sprawność, w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot. Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie przyrodzonej godności człowieka, jego prawa do wolności i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej.

Art.1.[Dobro wspólne] Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli.

Art.2.[Zasada demokratycznego państwa prawa; zasada sprawiedliwości społecznej] Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej.

Art.3.[Zasada unitarności państwa] Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym.

Art.4.[Zasada zwierzchnictwa Narodu]

1. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.

2. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.

Art.5.[Zasada zrównoważonego rozwoju] Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Art.6.[Zasada równego dostępu do dziedzictwa kulturowego]

1. Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju.

2. Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą w zachowaniu ich związków z narodowym dziedzictwem kulturalnym.

Art.7.[Zasada praworządności] Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.

Art.8.[Zasada nadrzędności norm konstytucyjnych]

1. Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej.

Art.9.[Zasada przestrzegania prawa międzynarodowego] Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego.

Art.10.[Zasada trójpodziału i równoważenia się władz]

1. Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

2. Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.

Art.11.[Zasada pluralizmu politycznego]

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

2. Finansowanie partii politycznych jest jawne.

Art.12.[Zasada wolności zrzeszania się] Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.

Art.13.[Zakaz istnienia organizacji totalitarnych] Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Art.14.[Zasada wolności prasy i innych środków przekazu] Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

Art.15.[Zasada decentralizacji władzy publicznej]

1. Ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej.

2. Zasadniczy podział terytorialny państwa uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze lub kulturowe i zapewniający jednostkom terytorialnym zdolność wykonywania zadań publicznych określa ustawa.

Art.16.[Rola i uprawnienia samorządu terytorialnego]

1. Ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego stanowi z mocy prawa wspólnotę samorządową.

2. Samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej. Przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych samorząd wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.

Art.17.[Prawo do tworzenia samorządów zawodowych]

1. W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

2. W drodze ustawy można tworzyć również inne rodzaje samorządu. Samorządy te nie mogą naruszać wolności wykonywania zawodu ani ograniczać wolności podejmowania działalności gospodarczej.

Art.18.[Zasada opieki państwa nad małżeństwem i rodziną] Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.

Art.19.[Zasada szczególnej troski o weteranów i inwalidów wojennych] Rzeczpospolita Polska specjalną opieką otacza weteranów walk o niepodległość, zwłaszcza inwalidów wojennych.

Art.20.[Społeczna gospodarka rynkowa jako podstawa ustroju gospodarczego] Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej.

Art.21.[Zasada ochrony własności i prawa dziedziczenia]

1. Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia.

2. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem.

Art.22.[Dopuszczalność ograniczenia wolności działalności gospodarczej] Ograniczenie wolności działalności gospodarczej jest dopuszczalne tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny.

Art.23.[Gospodarstwo rodzinne jako podstawa ustoju rolnego] Podstawą ustroju rolnego państwa jest gospodarstwo rodzinne. Zasada ta nie narusza postanowień art. 21 i art. 22.

Art.24.[Zasada ochrony pracy] Praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy.

Art.25.[Zasada równouprawnienia i autonomii kościołów i zwiazków wyznaniowych]

1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.

2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.

3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.

4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.

5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

Art.26.[Siły Zbrojne RP; zasada neutralności politycznej]

1. Siły Zbrojne Rzeczypospolitej Polskiej służą ochronie niepodległości państwa i niepodzielności jego terytorium oraz zapewnieniu bezpieczeństwa i nienaruszalności jego granic.

2. Siły Zbrojne zachowują neutralność w sprawach politycznych oraz podlegają cywilnej i demokratycznej kontroli.

Art.27.[Język urzędowy w RP; prawa mniejszości] W Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski. Przepis ten nie narusza praw mniejszości narodowych wynikających z ratyfikowanych umów międzynarodowych.

Art.28.[Symbole narodowe]

1. Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu.

2. Barwami Rzeczypospolitej Polskiej są kolory biały i czerwony.

3. Hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego.

4. Godło, barwy i hymn Rzeczypospolitej Polskiej podlegają ochronie prawnej.

5. Szczegóły dotyczące godła, barw i hymnu określa ustawa.

Art.29.[Stolica RP] Stolicą Rzeczypospolitej Polskiej jest Warszawa.

Art.30.[Zasada nienaruszalności i poszanowania godności człowieka] Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Art.31.[Zasada poszanowania i ochrony wolności człowieka]

1. Wolność człowieka podlega ochronie prawnej.

2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.

3.1 Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

Art.32.[Równość wobec prawa; zakaz dyskryminacji jednostki]

1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Art.33.[Zasada równouprawnienia płci]

1. Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.

2. Kobieta i mężczyzna mają w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia i awansów, do jednakowego wynagradzania za pracę jednakowej wartości, do zabezpieczenia społecznego oraz do zajmowania stanowisk, pełnienia funkcji oraz uzyskiwania godności publicznych i odznaczeń.

Art.34.[Nabycie obywatelstwa polskiego]

1. Obywatelstwo polskie nabywa się przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi. Inne przypadki nabycia obywatelstwa polskiego określa ustawa.

2. Obywatel polski nie może utracić obywatelstwa polskiego, chyba że sam się go zrzeknie.

Art.35.[Prawa mniejszości narodowych]

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury.

2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.

Art.36.[Prawo do opieki za granicą] Podczas pobytu za granicą obywatel polski ma prawo do opieki ze strony Rzeczypospolitej Polskiej.

Art.37.[Prawo korzystania z praw i wolności konstytucyjnych]

1. Kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, korzysta z wolności i praw zapewnionych w Konstytucji.