Egoistyczne powody, żeby mieć więcej dzieci ebook

RE­CEN­ZJE

Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci

„Te­mat tej książ­ki jest jed­nym z naj­bar­dziej pro­wo­ka­cyj­nych i sprzecz­nych z in­tu­icją po­glą­dów, do ja­kich współ­cze­sny do­ro­sły miesz­ka­niec Za­cho­du mógł­by w ogó­le się przy­znać. Im­pli­ka­cje [tez Ca­pla­na] się­ga­ją o wie­le głę­biej niż prze­ko­na­nie, że wszyst­kie tar­ga­ją­ce tobą ner­wi­ce ty­po­we dla kla­sy śred­niej są skut­kiem da­rem­ne­go tru­du, na rzecz stwier­dze­nia, że to ge­ne­ty­ka jest głów­nym czyn­ni­kiem na­pę­dza­ją­cym kla­sę spo­łecz­ną. Ani jed­no, ani dru­gie nie jest ła­twe do przy­ję­cia, ale głów­nym osią­gnię­ciem Ca­pla­na jest udo­wod­nie­nie pro­ste­go fak­tu, iż wy­wie­ra­nie pre­sji i zmu­sza­nie in­nych do speł­nia­nia na­szych ocze­ki­wań przy­no­si od­wrot­ne skut­ki od za­mie­rzo­nych. Je­śli jest coś, co war­to za­szcze­pić swo­je­mu dziec­ku, to – jak po­ka­zu­ją ba­da­nia – po­win­ny być tym przy­jem­ne wspo­mnie­nia z dzie­ciń­stwa”.

„The Ti­mes” (Lon­dyn)

„Wresz­cie mamy książ­kę, w któ­rej au­tor nie wma­wia nam, jak wiel­kim brze­mie­niem jest by­cie ro­dzi­cem”.

„Los An­ge­les Ti­mes”, blog Jac­ket Copy

„Po­ra­dy Ca­pla­na z pew­no­ścią przy­nio­są ulgę wie­lu za­pra­co­wa­nym ro­dzi­com, któ­rzy czę­sto są tar­ga­ni po­czu­ciem winy z po­wo­du tego, jak mało cza­su mogą po­świę­cać swo­im dzie­ciom”.

„Da­ily Mail” (Lon­dyn)

„Dzie­ci nie po­trze­bu­ją więk­szo­ści z tego wszyst­kie­go, co im ku­pu­je­my. Dla­te­go też „cena po­sia­da­nia” dzie­ci jest sztucz­nie za­wy­żo­na... Naj­lep­szym ar­gu­men­tem za po­sia­da­niem dzie­ci nie jest to, że uczy­nią cię szczę­śli­wym lub że na­gle two­je ży­cie zmie­ni się w jed­ną wiel­ką im­pre­zę, ale że po­sia­da­nie dzie­ci daje nam cel, dzię­ki któ­re­mu na­sze ży­cie sta­nie się na­praw­dę do­bre”.

„Wall Stre­et Jo­ur­nal”

„Urze­ka­ją­ca opi­nia”.

„Wa­shing­ton Post”, blog On Pa­ren­ting

„Ca­plan jest jed­nym z mo­ich ulu­bio­nych au­to­rów... Zga­dzam się z tym, co Ty­ler Co­wen o niej na­pi­sał: Ca­plan dał nam »jed­ną z naj­lep­szych na świe­cie ksią­żek na te­mat wy­cho­wa­nia dzie­ci«”.

Art Car­den, For­bes.com

„Wśród wie­lu ksią­żek ra­dzą­cych ro­dzi­com, jak naj­le­piej wy­cho­wy­wać swo­je dzie­ci, ta nowa pu­bli­ka­cja zszo­ko­wa­ła spo­rą gru­pę ro­dzin z ame­ry­kań­skiej kla­sy śred­niej. Ja­kie jest głów­ne prze­sła­nie z niej wy­ni­ka­ją­ce? Wy­lu­zuj! Prze­stań za­cho­wy­wać się jak ty­po­wy ro­dzic. Po­zwól dzie­cia­kom jeść piz­zę i oglą­dać wię­cej te­le­wi­zji”.

„Gu­ar­dian” (Lon­dyn)

„Ca­plan jest an­ty­te­zą osła­wio­nej »Ty­gry­siej Mamy«, czy­li Amy Chua. Ca­plan opi­su­je, jak wie­lu ro­dzi­ców zma­ga się z masy obo­wiąz­ków, któ­re w do­dat­ku sami so­bie na­rzu­ci­li”.

„Chri­stia­ni­ty To­day”

„Cu­dow­na książ­ka, któ­rą przy­jem­nie się czy­ta, a tak­że taka, któ­ra kon­se­kwent­nie po­słu­gu­je się sta­ty­sty­ka­mi opi­su­ją­cy­mi za­leż­no­ści mię­dzy ge­na­mi a wy­cho­wa­niem”.

Ste­ve Si­lver, kry­tyk fil­mo­wy w „The Ame­ri­can Con­se­rva­ti­ve”

„Krót­ko mó­wiąc, Ca­plan uwa­ża, że ro­dzi­ce wy­wie­ra­ją na sie­bie zbyt dużą pre­sję, aby wy­cho­wać ide­al­ne dzie­ci, pod­czas gdy ist­nie­je bar­dzo mało do­wo­dów na to, że nad­gor­li­wość w wy­cho­wy­wa­niu dzie­ci przy­no­si ja­kie­kol­wiek ko­rzy­ści. Jest za to mnó­stwo do­wo­dów, że ta­kie za­cho­wa­nia dają nie­po­żą­da­ne skut­ki i stres. Więk­szość dzie­ci – jak mówi au­tor – po pro­stu po­trze­bu­je spo­koj­ne­go domu, w któ­rym znaj­dą ko­cha­ją­cych ro­dzi­ców. W głę­bi du­szy więk­szość z nas ma tego świa­do­mość. Kie­dy w koń­cu uwol­nisz się od kie­ra­tu per­fek­cyj­ne­go ro­dzi­ca, two­je dzie­ci też wy­lu­zu­ją, to praw­do­po­dob­nie przy­nie­sie po­zy­tyw­ny wpływ na ich roz­wój i roz­kwit”.

„Chat­ta­no­oga Ti­mes Free Press”

„O współ­cze­snych ro­dzi­cach moż­na po­wie­dzieć wie­le, ale już na pew­no nie, że ich ży­cie to ka­tor­ga. Nie ozna­cza to, że ich ro­dzi­ciel­skie do­świad­cze­nia nie mo­gły­by stać się przy­jem­niej­sze. Za­miast bez­owoc­nie ba­wić się w Pig­ma­lio­na, skup się na czer­pa­niu ra­do­ści ze wspól­nej po­dró­ży przez ży­cie. Wy­cho­wuj swo­je dzie­ci w do­bro­ci i z po­czu­ciem sza­cun­ku. Znajdź­cie wspól­ne za­in­te­re­so­wa­nia. Sto­suj środ­ki dys­cy­pli­nu­ją­ce nie po to, by nie­usta­ją­co szko­lić swo­je dzie­ci, ale by po pro­stu prze­ko­nać je do przy­zwo­ite­go trak­to­wa­nia cie­bie i in­nych, tu i te­raz. Je­śli za­sto­su­jesz te stra­te­gie, po­sia­da­nie dzie­ci i ży­cie w więk­szej ro­dzi­nie oka­że się czymś na­praw­dę faj­nym”.

Mer­ca­tor­Net.com, blog Fa­mi­ly Edge

„Eko­no­mi­sta Bry­an Ca­plan prze­ko­nu­je, że: »Dzie­ci mogą kosz­to­wać mniej, niż my­ślisz...«, więc może, dzię­ki tej lek­tu­rze sam zde­cy­du­jesz się, by mieć ich wię­cej. W swo­jej no­wej, kon­tro­wer­syj­nej książ­ce: Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci. Po­wo­dy, dla któ­rych by­cie wspa­nia­łym ro­dzi­cem nie jest tak trud­ne, jak się wy­da­je i spra­wia wię­cej ra­do­ści, niż my­ślisz, au­tor daje nam spo­rą daw­kę na­praw­dę cie­ka­wych ar­gu­men­tów”.

Re­ason.com

„Ca­plan ma ra­cję: mi­kro­za­rzą­dza­nie dzieć­mi to in­we­sty­cja, któ­ra się nie zwró­ci. Na­sze dzie­ci są czymś wię­cej niż sumą na­szych wy­sił­ków, jako ro­dzi­ców; są ludź­mi tak samo, jak my”.

Chil­dWild.com

„Mi­sja au­to­ra jest szla­chet­na – za­chę­ca­nie in­nych po pod­ję­cia de­cy­zji, by zde­cy­do­wa­li się na dwo­je, a na­wet i więk­szą licz­bę dzie­ci”.

Kir­kus Re­views

„Ca­plan sto­su­je za­sa­dy eko­no­mii do ana­li­zy kwe­stii ro­dzi­ciel­stwa i do­cho­dzi do za­ska­ku­ją­cych wnio­sków. Je­stem skłon­ny po­ko­chać każ­de­go eks­per­ta w dzie­dzi­nie ro­dzi­ciel­stwa, któ­ry wy­po­wia­da się w imie­niu bar­dziej le­se­fe­ry­stycz­ne­go po­dej­ścia do ro­dzi­ciel­stwa. Mó­wię tak, nie tyl­ko dla­te­go, że je­stem ego­istycz­ny i chcę mieć wię­cej cza­su i ener­gii dla sie­bie, ale przede wszyst­kim dla­te­go, że na­praw­dę wie­rzę, iż jest to lep­sze dla dzie­ci. W wy­wia­dzie dla NYT [»New York Ti­mes«] Ca­plan oma­wia pro­blem »stre­su wtór­ne­go«, ne­ga­tyw­nie wpły­wa­ją­ce­go na dzie­ci. Gdy ro­dzi­ce są ze­stre­so­wa­ni lub wręcz nie­szczę­śli­wi, ich stres i po­zo­sta­łe ne­ga­tyw­ne emo­cje bez­po­śred­nio od­bi­ja­ją się na dzie­ciach. Ca­plan opo­wia­da o dzie­ciach, któ­re po­strze­ga­ją stres do­zna­wa­ny przez ich ro­dzi­ców jako głów­ny pro­blem w ro­dzi­nie, na­wet więk­szy niż brak wspól­ne­go cza­su”.

Bab­ble.com

„Przy­dat­na ko­rek­ta ob­se­syj­ne­go ame­ry­kań­skie­go sty­lu wy­cho­wa­nia. Cał­ko­wi­cie zga­dzam się z pi­sa­rzem, któ­ry twier­dzi, że dzie­ci to coś do­bre­go, a wię­cej dzie­ci ozna­cza wię­cej szczę­ścia”.

Fa­ith in Hi­sto­ry, Pan­the­os.com

„Ge­nial­ne! Więk­szość z nas kupi tę książ­kę, by za­po­znać się z ra­da­mi Ca­pla­na na te­mat ro­dzi­ciel­stwa i ar­gu­men­ta­mi, dla­cze­go war­to jest mieć wię­cej dzie­ci. Na­to­miast ja ku­pi­łem tę książ­kę (jesz­cze nie mam dzie­ci), bo chcę się za­po­znać z tym in­te­re­su­ją­cym stu­dium czło­wie­ka: dla­cze­go je­ste­śmy tacy, jacy je­ste­śmy. Je­śli je­steś zmę­czo­nym ro­dzi­cem lub scep­tycz­nym bez­dziet­nym, któ­ry nie do koń­ca wie, co po­wi­nien ro­bić, ta książ­ka jest dla cie­bie”.

John Tam­ny, „Real Cle­ar Mar­kets ” i „For­bes Opi­nions ”

„Głów­nym asump­tem nie­sa­mo­wi­tej, no­wej książ­ki Bry­ana – Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci, peł­nej opi­sów rze­tel­nych ba­dań, jest to, że je­śli bę­dziesz miał wię­cej dzie­ci, bę­dziesz też szczę­śliw­szy przez całe swo­je ży­cie, a to spra­wi, że i te dzie­ci też będą szczę­śliw­sze”.

Tim Kane, Ni­gh­tly Bu­si­ness Re­port, PBS pra­cow­nik na­uko­wy, Fun­da­cja Kauf­f­ma­na

„Świet­na… Książ­ka Ca­pla­na może nas na­uczyć kil­ku rze­czy. Po pierw­sze, przy­po­mi­na nam, że ro­dzi­ciel­stwo po­win­no być ra­do­snym i ko­rzyst­nym do­świad­cze­niem. Nie cho­dzi o to, że jako ro­dzic masz ha­ro­wać dzień i noc. Cho­dzi ra­czej o to, by tak wy­cho­wać dzie­ci, by te zro­zu­mia­ły war­tość cięż­kiej pra­cy, ale tak­że i ra­dość pły­ną­cą z wy­po­czyn­ku, i do­ce­nia­ły pięk­no oso­bi­stych in­te­rak­cji. Przy­ta­cza­ne ar­gu­men­ty na­tu­ry eko­no­micz­nej nie tyl­ko spo­ro dają do my­śle­nia w tym za­kre­sie, lecz – co wię­cej – są one bar­dzo prze­ko­nu­ją­ce”.

An­drew Ha­ines, „Ca­tho­lic News Agen­cy”, Pre­zes Cen­trum Mo­ral­no­ści w Ży­ciu Pu­blicz­nym

„Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci to nowa książ­ka eko­no­mi­sty i blo­ge­ra Bry­ana Ca­pla­na. Au­tor pre­zen­tu­je ja­sny ar­gu­ment, choć o ogrom­nym zna­cze­niu: naj­praw­do­po­dob­niej po­wi­nie­neś mieć wię­cej dzie­ci. Mimo tego, że książ­ka zo­sta­ła na­pi­sa­na przez eko­no­mi­stę, nie jest to ko­lej­ny po­pu­lar­no­nau­ko­wy tekst przed­sta­wia­ją­cy po­bież­nie za­gad­nie­nia eko­no­micz­ne. Jest to po­waż­na książ­ka o pla­no­wa­niu ro­dzi­ny, któ­ra od­no­si się do wie­lu źró­deł z ob­sza­ru roz­wo­ju dziec­ka, psy­cho­lo­gii, ge­ne­ty­ki, eko­no­mii i in­nych dzie­dzin. Cho­dzi o jed­ną z naj­waż­niej­szych ży­cio­wych de­cy­zji i na tym wła­śnie po­win­ni sku­piać się ba­da­cze spo­łecz­ni”.

Fa­bio Ro­jas, Org­The­ory.net, pro­fe­sor so­cjo­lo­gii na Uni­wer­sy­te­cie In­dia­na

„Pro­wo­ka­cyj­na, fa­scy­nu­ją­ca i cał­ko­wi­cie ory­gi­nal­na książ­ka Bry­ana Ca­pla­na oba­la kon­wen­cjo­nal­ne mą­dro­ści o tym, jak po­win­no wy­glą­dać wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci”.

Tim Har­ford, au­tor ksią­żek The Un­der­co­ver Eco­no­mist i Ad­apt

„To jed­na z naj­lep­szych ksią­żek o wy­cho­wy­wa­niu dzie­ci, ja­kie kie­dy­kol­wiek po­wsta­ły. Wnie­sie nowe ży­cie w twój świat, cie­ka­we fak­ty do two­je­go umy­słu i spo­ro ra­do­ści do two­je­go ser­ca”.

Ty­ler Co­wen, Hol­bert C. Har­ris pro­fe­sor eko­no­mii, Uni­wer­sy­tet Geo­r­ge’a Ma­so­na

„Peł­na ener­gii, dow­cip­na, na wskroś wcią­ga­ją­ca książ­ka. Bry­an Ca­plan przy­glą­da się wy­cho­wy­wa­niu dzie­ci z punk­tu wi­dze­nia eko­no­mi­sty, ale tak­że i ojca. Jego kon­klu­zje mogą cię za­sko­czyć, ale po­par­te są wy­ni­ka­mi ba­dań”.

Ju­dith Rich Har­ris, au­tor­ka książ­ki The Nur­tu­re As­sump­tion oraz No Two Ali­ke

„Uwiel­biam tę książ­kę. Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci po­win­no stać się obo­wiąz­ko­wą lek­tu­rą dla ro­dzi­ców. Na pew­no bę­dzie taką dla mo­ich dzie­ci, któ­re te­raz mają swo­je wła­sne dzie­ci i same też wpa­da­ją w pu­łap­ki wy­czer­pu­ją­ce­go, nie­ko­niecz­nie przy­jem­ne­go sty­lu wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci, opi­sa­ne­go przez au­to­ra. Jako ge­ne­tyk, mogę po­twier­dzić, że fak­ty przed­sta­wio­ne przez Bry­ana Ca­pla­na są zgod­ne z praw­dą. Co wię­cej, au­tor in­ter­pre­tu­je te fak­ty w spo­sób, któ­ry zmie­ni na­sze spoj­rze­nie na wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci”.

Ro­bert Plo­min, Rada ds. Ba­dań Me­dycz­nych pro­fe­sor w In­sty­tu­cie Psy­chia­trii

Wy­da­nie pierw­sze

Ty­tuł ory­gi­na­łu: Sel­fish Re­asons to Have More Kids. Why be­ing a gre­at pa­rent is less work and more fun than you think

Co­py­ri­ght © 2011 by Bry­an Ca­plan

This edi­tion pu­bli­shed by ar­ran­ge­ment with Ba­sic Bo­oks, an im­print of Per­seus Bo­oks, LLC, a sub­si­dia­ry of Ha­chet­te Book Gro­up, Inc.,New York, New York, USA. All ri­ghts re­se­rved.

Wszel­kie pra­wa za­strze­żo­ne. Żad­na część ni­niej­szej pu­bli­ka­cji nie może być po­wie­la­na, prze­cho­wy­wa­na w sys­te­mie wy­szu­ki­wa­nia lub prze­ka­zy­wa­na, w ja­kiej­kol­wiek for­mie i w ja­ki­kol­wiek spo­sób elek­tro­nicz­ny, me­cha­nicz­ny, fo­to­ko­piu­ją­cy, na­gry­wa­ją­cy lub inny, bez uprzed­niej pi­sem­nej zgo­dy.

re­dak­tor pro­wa­dzą­cy: Mi­chał Ba­naś

tłu­ma­cze­nie: Ja­cek Ko­tar­ba

re­dak­cja i ko­rek­ta: Anna Śle­szyń­ska

E-book: Ro­bert Wasz­kie­wicz

Fun­da­cja War­saw En­ter­pri­se In­sti­tu­te

Al. Je­ro­zo­lim­skie 30

00-024 War­sza­wa

ISBN: 978-83-67272-41-4

Spon­so­rem wy­da­nia jest

Dla mo­ich ro­dzi­ców, któ­rzy dali mi ży­cie i dla mo­ich dzie­ci, któ­re dają mi ra­dość

Po­dzię­ko­wa­nia

Wie­lu au­to­rów twier­dzi, że nie by­li­by w sta­nie na­pi­sać swo­ich ksią­żek bez in­spi­ra­cji i wspar­cia ze stro­ny swo­ich ro­dzin. W moim przy­pad­ku jest to cał­ko­wi­ta praw­da. Więk­szość fak­tów, któ­re opi­su­ję w tej książ­ce, zna­łem na wie­le lat przed tym, jak zo­sta­łem tatą. Ale to wła­śnie moje dzie­ci za­in­spi­ro­wa­ły mnie do głęb­sze­go za­sta­no­wie­nia się, co te fak­ty tak na­praw­dę ozna­cza­ją. To one prze­kształ­ci­ły moją zwy­kłą, po­znaw­czą cie­ka­wość w en­tu­zja­stycz­ną fi­lo­zo­fię ro­dzi­ciel­stwa. I choć moja żona uwa­ża, że po­su­wam się za da­le­ko, za­wsze chęt­nie wy­słu­chu­je mo­ich ra­cji i współ­pra­cu­je ra­zem ze mną, by uczy­nić na­szą ro­dzi­nę czymś wy­jąt­ko­wym. Ko­cham Was wszyst­kich.

Wdzięcz­ny je­stem rów­nież za moż­li­wość blo­go­wa­nia. Z za­wo­du je­stem pro­fe­so­rem, ale to blo­gos­fe­ra jest moim in­te­lek­tu­al­nym do­mem. Pi­sar­stwo aka­de­mic­kie bywa zbyt sche­ma­tycz­ne i zbyt umiar­ko­wa­ne. Blo­gi są No­wym Świa­tem umy­słu – są kra­iną, gdzie na­uka spo­ty­ka się ze zdro­wym roz­sąd­kiem, a lo­gi­ka z ży­ciem. Przez wie­le lat moje prze­my­śle­nia na te­mat wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci za­cho­wy­wa­łem dla sie­bie, po­nie­waż bra­ko­wa­ło mi fo­rum, na któ­rym mógł­bym je roz­wi­jać. Po­tem zo­sta­łem blo­ge­rem Econ­Log. Mój dru­gi post no­sił ty­tuł Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci i już po chwi­li za­gad­nie­nia do­ty­czą­ce wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci sta­ły się moim ulu­bio­nym te­ma­tem. Naj­wię­cej za­wdzię­czam Ty­le­ro­wi Co­we­no­wi i Ale­xo­wi Ta­bar­ro­ko­wi z Mar­gi­nal Re­vo­lu­tion, któ­rzy umoż­li­wi­li mi roz­po­czę­cie pra­cy w cha­rak­te­rze blo­ge­ra umiesz­cza­ją­ce­go go­ścin­ne wpi­sy na ich blo­gu; Do­no­wi Bo­udre­aux i Rus­so­wi Ro­bert­so­wi z Cafe Hay­ek, któ­rzy uto­ro­wa­li mi dro­gę do sta­nia się sta­łym by­wal­cem Econ­Log; moim współ­blo­ge­rom Ar­nol­do­wi Klin­go­wi i Da­vi­do­wi Hen­der­so­no­wi; Li­ber­ty Fund za ho­sting; a tak­że na­szym licz­nym czy­tel­ni­kom. Dzię­ku­ję rów­nież Mer­ca­tus Cen­ter i wy­dzia­ło­wi eko­no­mii Geo­r­ge Ma­son Uni­ver­si­ty za wszel­kie for­my wspar­cia.

In­ter­net spra­wił, że za­się­gnię­cie opi­nii z ca­łe­go świa­ta sta­ło się dzie­cin­nie pro­ste. Omar Al-Ubay­dli, Jim Ben­nett, Da­vid Bern­ste­in, Pe­ter Bo­et­t­ke, Sara Bum­gar­ner, Co­ri­na Ca­plan, Da­vid Ce­sa­ri­ni, Ty­ler Co­wen, Bill Dic­kens, Brian Do­her­ty, Da­vid Fried­man, Pa­tri Fried­man, Jo­shua Gans, Da­niel Gil­bert, Za­cha­ry Go­che­no­ur, Da­vid Gor­don, Anan­da Gup­ta, Ro­bin Han­son, Tim Har­ford, Ju­dith Har­ris, Te­re­sa Hart­ford, Lara He­imert, Lisa Hill-Cor­ley, Ste­ve Hor­witz, Ga­rett Jo­nes, Tim Kane, Ste­ve Lands­burg, Da­niel Lur­ker, Greg Man­kiw, Jane Per­ry, Ro­bert Plo­min, Mar­ta Po­de­mska, Da­vid Ro­mer, Char­les Row­ley, Amy Schne­ider, Jim Schne­ider, Le­no­re Ske­na­zy, Ilya So­min, Ed Strin­gham, Tim Sul­li­van, Pe­ter Twieg, Mi­che­le Wynn, Matt Zwo­lin­ski oraz ano­ni­mo­wi re­cen­zen­ci – wszy­scy oni od­po­wie­dzie­li na moje za­py­ta­nia. Bez ich po­mo­cy książ­ka nie wy­glą­da­ła­by tak, jak wy­glą­da. Je­stem szcze­gól­nie wdzięcz­ny Ale­xo­wi Ta­bar­ro­ko­wi i Ti­mo­wi Har­for­do­wi za wgląd or­ga­ni­za­cyj­ny, Ro­ber­to­wi Plo­mi­no­wi za sło­wa otu­chy, Bil­lo­wi Dic­ken­so­wi i Ju­dith Har­ris za me­ry­to­rycz­ną kry­ty­kę, Da­vi­do­wi Gor­do­no­wi za roz­sąd­ną ko­rek­tę, a Mat­to­wi Zwo­lin­skie­mu za pod­ty­tuł.

Nie­za­leż­nie jed­nak od tego, jak bar­dzo roz­wi­nie się in­ter­net, ni­g­dy nie za­stą­pi spo­tka­nia przy lun­chu. Kie­dy wpa­da mi do gło­wy nowy po­mysł, po­trze­bu­ję omó­wić go twa­rzą w twarz przy po­sił­ku. Na szczę­ście mam wie­lu od­da­nych ko­le­gów, któ­rzy zwy­kle mi to umoż­li­wia­ją, zwłasz­cza Ro­bin Han­son, Ga­rett Jo­nes, John Nye – no i oczy­wi­ście Ty­ler i Alex.

Nie­mniej jed­nak mój naj­więk­szy dług in­te­lek­tu­al­ny za­cią­gną­łem u my­śli­cie­li, któ­rych spo­tka­łem za­le­d­wie kil­ka razy lub na­wet nie zo­ba­czy­łem w ogó­le. Shel­don Rich­man za­in­te­re­so­wał mnie kwe­stia­mi po­pu­la­cyj­ny­mi pra­wie dwa­dzie­ścia lat temu, kie­dy pro­wa­dził pro­gram dla sta­ży­stów w Cato In­sti­tu­te. Książ­ka The Nur­tu­re As­sump­tion, au­tor­stwa Ju­dith Har­ris, po­de­rwa­ła mnie z do­gma­tycz­ne­go le­tar­gu na­rzu­co­ne­go przez dy­le­mat „geny czy śro­do­wi­sko”, dzię­ki cze­mu zro­zu­mia­łem, że spra­wa nie jest wy­łącz­nie kwe­stią aka­de­mic­ką. Bill Dic­kens był pierw­szym eko­no­mi­stą, ja­kie­go zna­łem, któ­ry po­waż­nie pod­cho­dził do ge­ne­ty­ki czło­wie­ka i za­wsze wie­dział, o czym mówi. Książ­ka Le­no­re Ske­na­zy – Free-Ran­ge Kids [pol. Dzie­ci z wol­ne­go wy­bie­gu] – po­ka­za­ła, jak mą­dra i pięk­nie na­pi­sa­na może być książ­ka o wy­cho­wy­wa­niu dzie­ci. Naj­ser­decz­niej­sze po­dzię­ko­wa­nia kie­ru­ję jed­nak do zmar­łe­go Ju­lia­na Si­mo­na, któ­ry otwo­rzył mi oczy na do­bro­dziej­stwa wy­ni­ka­ją­ce ze wzro­stu po­pu­la­cji. Ze wszyst­kich tych, któ­rych już ni­g­dy nie spo­tkam, za nim wła­śnie tę­sk­nię naj­bar­dziej.

Wstęp

A nade wszyst­ko: zo­stań wier­ny so­bie.

Ham­let

Nie żyję na tym świe­cie spe­cjal­nie dłu­go, a zdą­ży­łem za­uwa­żyć, że li­czeb­ność prze­cięt­nej ro­dzi­ny w USA dra­stycz­nie spa­dła. Współ­cze­śnie, ko­bie­ty po czter­dzie­st­ce mają zwy­kle tyl­ko jed­no dziec­ko lub na­wet w ogó­le nie mają dzie­ci, to dwa razy mniej niż za­le­d­wie trzy­dzie­ści lat temu. Du­żych ro­dzin prak­tycz­nie już nie ma. W 1976 roku 20 pro­cent ko­biet po czter­dzie­st­ce mia­ło pię­cio­ro lub w`ię­cej dzie­ci. W 2006 roku było ich mniej niż 4 pro­cent.

Je­śli po­pro­si­my na­szych roz­mów­ców o wy­mie­nie­nie po­wo­dów, dla któ­rych nie mamy tylu dzie­ci co kie­dyś, od­po­wie­dzi by­wa­ją bar­dzo róż­ne. „Nie stać już nas na duże ro­dzi­ny”, „Ko­bie­ty wresz­cie mogą ro­bić te­raz praw­dzi­we ka­rie­ry”, „Dzie­ci nie są nam już po­trzeb­ne, by wspie­ra­ły nas w pra­cy na roli”, „Ko­bie­ty chcą żyć tak, jak męż­czyź­ni”, „Ame­ry­ka­nie utra­ci­li wia­rę w Boga”. Na­to­miast w Ate­nach Gre­cy ob­wi­nia­ją za ten stan rze­czy za­nie­czysz­cze­nie po­wie­trza.

Co cie­ka­we, na­wet je­śli za­da­my to py­ta­nie w bar­dziej oso­bi­sty spo­sób, kon­kret­nej oso­bie, oka­zu­je się, że i tu­taj od­po­wie­dzi są bar­dzo po­dob­ne. Na py­ta­nie: „Dla­cze­go ty nie masz tylu dzie­ci, w po­rów­na­niu z ludź­mi z prze­szło­ści?” – za­rów­no męż­czyź­ni, jak i ko­bie­ty prze­łą­cza­ją się na „tryb na­rze­ka­nia”. Ja­kie dają na to od­po­wie­dzi? „Dzie­ci to du­uuużo pra­cy”, „Wy­obraź so­bie te wszyst­kie brud­ne pie­lu­chy i nie­prze­spa­ne noce”, a na­wet „Chy­ba ży­czysz mi śmier­ci!”.

Szcze­rze mó­wiąc (z całą bru­tal­no­ścią), nie­chęt­nie de­cy­du­je­my się na po­sia­da­nie więk­szej licz­by dzie­ci, po­nie­waż uwa­ża­my, że do­zna­wa­ny dys­kom­fort prze­wyż­sza ewen­tu­al­ne ko­rzy­ści. Kie­dy lu­dzie po­rów­nu­ją mi­nu­sy zwią­za­ne z ko­lej­nym dziec­kiem, z plu­sa­mi, któ­re przy­nio­sło­by im dziec­ko, w osta­tecz­nym roz­ra­chun­ku do­cho­dzą do wnio­sku, że po pro­stu nie war­to. Jak ujął to Bill Cos­by: „Po­wo­dem, dla któ­re­go mamy pię­cio­ro dzie­ci, jest to, że nie chce­my mieć sze­ścior­ga”.

Moż­na to śmia­ło na­zwać bar­dzo ego­istycz­nym po­dej­ściem do ży­cia. Jak moż­na sku­piać się wy­łącz­nie na tym, czy ko­lej­ne dziec­ko uczy­ni cię szczę­śliw­szym? A co z sa­mym dziec­kiem? O ile two­je dziec­ko nie bę­dzie mia­ło na­praw­dę wiel­kie­go pe­cha, pra­wie na pew­no bę­dzie szczę­śli­we i to z sa­me­go fak­tu, że żyje. A czy nie jest tak z tobą? Mó­wi­my tu o two­im dziec­ku. Je­śli już mu­sisz się tro­chę uniesz­czę­śli­wić, aby dać przy­szłe­mu sy­no­wi lub cór­ce dar ży­cia, to czy nie war­to?

Py­ta­nie jest po­waż­ne, ale uchy­lę się te­raz od od­po­wie­dzi. Choć ak­cep­tu­ję po­gląd pro­na­ta­li­stów, że na­le­ży za­chę­cać do więk­szej licz­by dzie­ci, po­nie­waż czy­nią one świat lep­szym, o tyle prze­ko­ny­wa­nie in­nych, by po­świę­ci­li swo­je szczę­ście dla do­bra świa­ta, wy­da­je się da­rem­ne. Gło­sze­nie ka­zań pięt­nu­ją­cych ego­izm jest za­zwy­czaj tak samo sku­tecz­ne, jak przy­sło­wio­wa roz­mo­wa dzia­da z ob­ra­zem. Kie­dy lu­dzie ana­li­zu­ją plu­sy i mi­nu­sy po­sia­da­nia ko­lej­ne­go dziec­ka, ab­so­lut­nie nie będę ich kry­ty­ko­wać za sam fakt pod­ję­cia ta­kie­go roz­wa­ża­nia.

Jed­ną z głów­nych tez tej książ­ki jest fakt, że ro­dzi­ce – za­rów­no obec­ni, jak i po­ten­cjal­ni – zu­peł­nie przy­pad­ko­wo prze­nie­śli punkt cięż­ko­ści dys­ku­sji na nie­ko­rzyść po­sia­da­nia dzie­ci. Mo­że­my być pew­ni, że dą­że­nie do szczę­ścia i chęć po­sia­da­nia dzie­ci (a przy­naj­mniej więk­szej ich licz­by) to dwie rze­czy zu­peł­nie nie do po­go­dze­nia, ale w in­te­re­sie prze­cięt­ne­go czło­wie­ka leży po­sia­da­nie więk­szej licz­by dzie­ci. To praw­da – lu­dzie nie mają wy­star­cza­ją­co dużo dzie­ci – dla wła­snej wy­go­dy. Po­ten­cjal­ni ro­dzi­ce mu­szą wszyst­ko do­brze prze­my­śleć, za­nim ewen­tu­al­nie po­dej­mą po­waż­ną de­cy­zję o nie­po­sia­da­niu dzie­ci. A ci, któ­rzy już mają dzie­ci, mu­szą prze­my­śleć wszyst­ko jesz­cze raz, za­nim po­dej­mą de­cy­zję, że ich ro­dzi­na jed­nak nie po­więk­szy się o ko­lej­ne dziec­ko.

Moja teo­ria nie jest jed­nak­że uni­wer­sal­na. Nie twier­dzę, że każ­dy po­wi­nien mieć dużo dzie­ci, ale uwa­żam, że prze­cięt­ny czło­wiek po­wi­nien mieć ich wię­cej. Ale wię­cej niż ile? Wię­cej niż pla­no­wał ich mieć. Je­śli miesz­kasz w ma­leń­kim miesz­ka­niu w cen­trum mia­sta i uwiel­biasz sza­lo­ne wa­ka­cje za gra­ni­cą, może to ozna­czać, że zde­cy­du­jesz się na jed­no dziec­ko, za­miast pier­wot­nie za­kła­da­nej bez­dziet­no­ści. Je­śli miesz­kasz na pod­miej­skim osie­dlu dom­ków jed­no­ro­dzin­nych i uwiel­biasz par­ki roz­ryw­ki, może to ozna­czać pię­cio­ro dzie­ci, za­miast pier­wot­nie pla­no­wa­nej trój­ki. Moja rola tu­taj po­le­ga tyl­ko na prze­ka­zy­wa­niu in­for­ma­cji, a nie na kie­ro­wa­niu two­im ży­ciem.

Ist­nie­je cał­kiem wie­le ego­istycz­nych po­wo­dów, któ­re po­mo­gą ci zde­cy­do­wać się na po­sia­da­nie więk­szej licz­by dzie­ci, ale po­zwól, że wy­mie­nię tu­taj czte­ry naj­waż­niej­sze:

– Po pierw­sze, ro­dzi­ce mogą na­praw­dę po­pra­wić swo­ją ja­kość ży­cia, bez szko­dy dla swo­ich dzie­ci. To geny, a nie wy­cho­wa­nie, od­po­wia­da­ją za więk­szość po­do­bieństw we­wnątrz ro­dzi­ny, dla­te­go też ro­dzi­ce mogą spo­koj­nie dać so­bie tro­chę wię­cej luzu.

– Po dru­gie, ro­dzi­ce mar­twią się o wie­le za dużo, niż po­win­ni. Po­mi­mo strasz­nych hi­sto­rii, któ­ry­mi bom­bar­du­ją nas me­dia, dzie­ci są dziś o wie­le bez­piecz­niej­sze niż w „siel­skich la­tach 50.” (XX wie­ku).

– Po trze­cie, wie­le ko­rzy­ści pły­ną­cych z po­sia­da­nia dzie­ci po­ja­wia się w póź­niej­szym okre­sie ży­cia. Dzie­ci rze­czy­wi­ście wy­ma­ga­ją wy­so­kich na­kła­dów po­cząt­ko­wych, ale roz­sąd­ni ro­dzi­ce wie­dzą, że bra­ki snu w po­cząt­ko­wym okre­sie za­owo­cu­ją całą masą ko­rzy­ści, któ­re będą da­wa­ły im ra­dość przez całe ży­cie – w tym rów­nież wnu­ki.

– Po czwar­te i ostat­nie, in­te­res wła­sny i al­tru­izm zmie­rza­ją w tym sa­mym kie­run­ku. Ro­dzi­ce, któ­rzy de­cy­du­ją się na ko­lej­ne dziec­ko, spra­wia­ją, że świat sta­je się lep­szy. Ozna­cza to, że moż­na z czy­stym su­mie­niem kro­czyć ścież­ką do­brze prze­my­śla­ne­go ego­izmu.

Ro­dzi­ce mogą na­praw­dę po­pra­wić swo­ją ja­kość ży­cia, bez szko­dy dla swo­ich dzie­ci

Dru­gie dziec­ko za­wsze pod­ko­pu­je wia­rę ro­dzi­ców w ich moc kształ­to­wa­nia swo­ich dzie­ci, ale książ­ki o wy­cho­wa­niu dzie­ci prze­mil­cza­ją ten pro­blem, po­nie­waż ich od­bior­ca­mi są oso­by, któ­re wła­śnie się sta­ły albo nie­ba­wem sta­ną się ro­dzi­ca­mi po raz pierw­szy.

Ste­ve Sa­iler, The Na­tu­re of Nur­tu­re

Kie­dy za­sta­na­wia­my się, czy może war­to zde­cy­do­wać się na jesz­cze jed­no dziec­ko, czę­sto w na­szej wy­obraź­ni po­ja­wia­ją się licz­ne ob­ra­zy nie­szczę­ścia do­zna­wa­ne­go przez ro­dzi­ców. Każ­de po­ko­le­nie ro­dzi­ców praw­do­po­dob­nie po­strze­ga sie­bie jako wy­jąt­ko­wo od­da­nych, ale rze­tel­ne ba­da­nia po­twier­dza­ją, że za­sad­ni­czo wszy­scy ro­dzi­ce pod­cho­dzą do wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci z du­żym za­an­ga­żo­wa­niem przez cały czas tego pro­ce­su. Kie­dyś mamy, któ­re nie pra­co­wa­ły za­wo­do­wo i zaj­mo­wa­ły się do­mem, po pro­stu mó­wi­ły swo­im dzie­ciom, by te wy­szły z domu się po­ba­wić. Obec­nie mamy, ale też ta­tu­sio­wie bez prze­rwy to­wa­rzy­szą swo­im po­cie­chom – w cha­rak­te­rze nad­zor­ców lub słu­żą­cych. Kie­dy my­śli­my o wpły­wie dziec­ka na na­sze ży­cie, au­to­ma­tycz­nie wy­obra­ża­my so­bie spar­tań­ski roz­kład dnia ty­po­wy dla współ­cze­snych ro­dzi­ców. Mu­si­my zre­zy­gno­wać z na­szych za­in­te­re­so­wań i wie­czo­rów poza do­mem, mu­si­my pod­po­rząd­ko­wać na­sze ży­cie za­ję­ciom dzie­ci, a przy tym mu­si­my jesz­cze go­to­wać, sprzą­tać i w ogó­le zaj­mo­wać się dzieć­mi.

Gdy dzie­ci uspra­wie­dli­wia­ją swo­je nie­mą­dre za­cho­wa­nie wy­mów­ką, że wszyst­kie inne dzie­ci też tak ro­bią, ro­dzi­ce za­zwy­czaj pró­bu­ją wska­zać im błąd w ich po­stę­po­wa­niu. Nie­wie­lu z nas za­uwa­ża, że po­wta­rza­jąc ten sam spo­sób po­stę­po­wa­nia z dzieć­mi, tak jak ro­bią to inni ro­dzi­ce z tego sa­me­go po­ko­le­nia, po­peł­nia­my do­kład­nie ten sam błąd. Współ­cze­śni ty­po­wi ro­dzi­ce re­zy­gnu­ją ze swo­jej nie­za­leż­no­ści i wol­ne­go cza­su na rzecz swo­ich dzie­ci. Ale ty na­dal masz wy­bór! Gdy­by wszy­scy inni ro­dzi­ce ska­ka­li z Mo­stu Bro­okliń­skie­go, czy ty też byś to zro­bił?

Pro­po­no­wa­nia prze­ze mnie al­ter­na­ty­wa nie po­le­ga by­naj­mniej na za­nie­dby­wa­niu dzie­ci. Prze­ciw­nie, spę­dzam z mo­imi dzieć­mi wię­cej cza­su, niż więk­szość ro­dzi­ców. Kie­dy moi sy­no­wie byli w wie­ku nie­mow­lę­cym, ja by­łem tą oso­bą, któ­ra mia­ła „noc­ne dy­żu­ry”. Te­raz też, co­dzien­nie ba­wię się z moim naj­młod­szym dziec­kiem. Moi star­si sy­no­wie i ja dzie­li­my wie­le wspól­nych za­in­te­re­so­wań – lu­bi­my zwłasz­cza gry i ko­mik­sy. Ale więk­szość ro­dzi­ców nie po­dzie­la mo­je­go en­tu­zja­zmu do dzie­cię­cych za­baw, w po­rząd­ku. Bo prze­cież na sza­cu­nek za­słu­gu­ją róż­no­rod­ne sty­le ro­dzi­ciel­stwa. Nie­któ­rzy ro­dzi­ce za­peł­nia­ją cały wol­ny czas swo­ich dzie­ci za­ję­cia­mi prak­tycz­ny­mi czy też do­dat­ko­wy­mi czyn­no­ścia­mi. Bywa, że jest to do­bre po­dej­ście, ale nie jest to prze­cież je­dy­ny do­bry styl wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci. Tak samo do­bre mogą być inne, bar­dziej zre­lak­so­wa­ne sty­le wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci, jak po­zwa­la­nie dzie­ciom na oglą­da­nie Simp­so­nów w cza­sie, gdy ty re­zer­wu­jesz so­bie co­dzien­ną go­dzi­nę „cza­su dla sie­bie”.

Czy ro­dzi­ce nie na­ra­ża­ją przy­szło­ści swo­ich dzie­ci, gdy po­zwa­la­ją, by Ho­mer i Mar­ge1 też mie­li swój ak­tyw­ny udział w wy­cho­wy­wa­niu two­ich dzie­ci? Tego typu wy­rzu­ty su­mie­nia prze­śla­du­ją wie­lu ro­dzi­ców, szcze­gól­nie wte­dy, gdy są już tak bar­dzo zmę­cze­ni, że oczy same im się za­my­ka­ją. Na szczę­ście, tego ro­dza­ju my­śli są zde­cy­do­wa­ne prze­ja­skra­wio­ne. Na­wet gdy­by rze­czy­wi­ście ist­nia­ła jed­no­znacz­na za­leż­ność po­mię­dzy ak­tu­al­nie po­strze­ga­nym po­zio­mem szczę­ścia przez ro­dzi­ców a osią­gnię­cia­mi ich dzie­ci w przy­szło­ści, nie ma naj­mniej­sze­go po­wo­du, by ro­dzi­ce an­ga­żo­wa­li się w wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci po­nad mia­rę. Ro­dzi­ce też się li­czą i nie ma ni­cze­go złe­go w chę­ci za­war­cia zdro­we­go kom­pro­mi­su.

W każ­dym ra­zie obo­wią­zek przed­kła­da­nia przy­szło­ści swo­ich dzie­ci po­nad wła­sne szczę­ście oso­bi­ste ma o wie­le mniej­sze skut­ki, niż mo­gło­by się wy­da­wać. Ba­da­nia nad dzieć­mi ad­op­to­wa­ny­mi i bliź­nię­ta­mi do­star­cza­ją moc­nych do­wo­dów na to, że ro­dzi­ce w nie­wiel­kim stop­niu wy­wie­ra­ją wpływ na suk­ce­sy osią­ga­ne przez swo­je dzie­ci w przy­szło­ści. Nie­za­leż­nie od tego, czy ro­dzi­ce „we­zmą na luz i od­pusz­czą” – bądź czy też po­dwo­ją swo­je za­an­ga­żo­wa­nie w wy­cho­wa­nie dzie­ci – sku­tek jest taki, że w obu gru­pach osią­gnię­cia dzie­ci w przy­szło­ści będą mniej wię­cej na ta­kim sa­mym po­zio­mie.

Za­nim od­rzu­cisz tę tezę jako sza­lo­ną, wy­obraź so­bie, że ad­op­tu­jesz dziew­czyn­kę i wy­cho­wu­jesz ją aż do osią­gnię­cia przez nią do­ro­sło­ści. Jak my­ślisz, do kogo bę­dzie bar­dziej po­dob­na, gdy skoń­czy szko­łę śred­nią? Do jej bio­lo­gicz­nych ro­dzi­ców, czy też do cie­bie? Nie mam na my­śli tyl­ko po­do­bień­stwa fi­zycz­ne­go; mó­wię rów­nież o in­te­li­gen­cji, oso­bo­wo­ści, osią­gnię­ciach, sys­te­mach war­to­ści itd. Czy na­praw­dę ocze­ku­jesz tego, że two­ja ad­op­to­wa­na cór­ka bę­dzie mia­ła wię­cej wspól­ne­go z tobą, niż z ob­cy­mi ludź­mi, któ­rzy ją spło­dzi­li?

Wła­ści­wie to nie mu­sisz wy­obra­żać so­bie tego sce­na­riu­sza. Już wcze­śniej zro­bi­li to inni – i to nie­je­den raz. Cała ar­mia ba­da­czy po­rów­ny­wa­ła ad­op­to­wa­ne dzie­ci do ich bio­lo­gicz­nych ro­dzin oraz ro­dzin ad­op­cyj­nych tych dzie­ci. Ba­da­cze stwier­dzi­li, że kie­dy ad­op­to­wa­ne dzie­ci są jesz­cze małe, przy­po­mi­na­ją za­rów­no ro­dzi­nę ad­op­cyj­ną, czy­li oso­by, któ­re wi­du­ją na co dzień, jak i ro­dzi­nę bio­lo­gicz­ną, czy­li oso­by, któ­rych ni­g­dy nie po­zna­ły. Jed­nak­że, gdy ad­op­to­wa­ne dzie­ci do­ra­sta­ją, w hi­sto­rii tej wy­stę­pu­je za­ska­ku­ją­cy zwrot: po­do­bień­stwo do ro­dzi­ny bio­lo­gicz­nej po­zo­sta­je, ale po­do­bień­stwo do ro­dzi­ny ad­op­cyj­nej w więk­szo­ści przy­pad­ków za­ni­ka. W ba­da­niach po­rów­nu­ją­cych bliź­nię­ta jed­no­ja­jo­we i dwu­ja­jo­we za­ob­ser­wo­wa­no do­kład­nie to samo.

Wnio­sek: ła­two jest zmie­nić dziec­ko, ale trud­no jest po­wstrzy­mać je przed od­wró­ce­niem tej zmia­ny. Za­miast po­strze­gać dzie­ci jako o grud­ki gli­ny, któ­re ro­dzi­ce mogą w naj­róż­niej­szy spo­sób for­mo­wać, po­win­ni­śmy ra­czej po­rów­ny­wać je do pla­sti­ku, któ­ry wy­gi­na się w od­po­wie­dzi na na­cisk i po­wra­ca do pier­wot­ne­go kształ­tu, gdy na­cisk ustą­pi.

W dal­szej czę­ści książ­ki zaj­mie­my się szcze­gó­ło­wo ba­da­nia­mi nad dzieć­mi ad­op­to­wa­ny­mi i bliź­nię­ta­mi. Na ra­zie po­wiem tyl­ko, że wy­ni­ki tych ba­dań są zgod­ne z mo­imi do­świad­cze­nia­mi jako ojca. Kie­dy wy­sy­łam moje dzie­ci „do kąta”, prze­pra­sza­ją za swo­je prze­wi­nie­nia i ich za­cho­wa­nie rze­czy­wi­ście ule­ga po­pra­wie – choć nie na dłu­go. Po kil­ku go­dzi­nach, dniach lub ty­go­dniach moi sy­no­wie zno­wu za­czy­na­ją do­ka­zy­wać, tak jak wcze­śniej i oczy­wi­ście wra­ca­ją do kąta. Tak so­bie za­tem my­ślę: je­śli nie mogę zmie­nić tego, co moi sy­no­wie będą ro­bić w przy­szłym mie­sią­cu, jak mogę ocze­ki­wać, że mogę w ja­kiś spo­sób zmie­nić to, co będą ro­bić, gdy już do­ro­sną?

Nie­za­leż­nie od two­ich do­świad­czeń, za­łóż­my hi­po­te­tycz­nie, że wy­ni­ki ba­dań nad dzieć­mi ad­op­to­wa­ny­mi i bliź­nię­ta­mi są rze­tel­ne. W ta­kim kon­tek­ście – w ka­te­go­riach czy­sto ego­istycz­nych – po­sia­da­nie dzie­ci jest o wie­le lep­szym roz­wią­za­niem, niż się wy­da­je na pierw­szy rzut oka. Je­śli gi­gan­tycz­na in­we­sty­cja ro­dzi­ciel­ska jest je­dy­nym spo­so­bem, by z dziec­ka ufor­mo­wać kie­dyś nor­mal­ne­go do­ro­słe­go, na­rze­ka­nie na do­dat­ko­wą pra­cę zwią­za­ną z po­sia­da­niem ko­lej­ne­go dziec­ka jest czymś cał­ko­wi­cie na­tu­ral­nym. Je­śli jed­nak uświa­do­mi­my so­bie fakt, że two­je dziec­ko jest prak­tycz­nie „ska­za­ne” na to, by stać się kie­dyś zu­peł­nie nor­mal­nym do­ro­słym (nie­za­leż­nie od two­ich wy­sił­ków), może po­wi­nie­neś okieł­znać swój fa­ta­lizm, zwłasz­cza je­śli je­steś za­do­wo­lo­ny z tego, jak do tej pory wy­glą­da­ło ży­cie w two­jej ro­dzi­nie. Ist­nie­je duże praw­do­po­do­bień­stwo, że two­je dzie­ci bez­pro­ble­mo­wo odzie­dzi­czą twój in­te­lekt, będą mia­ły tę samą, wro­dzo­ną mo­ty­wa­cję do osią­gnięć, twój urok i – oczy­wi­ście – two­ją skrom­ność.

Wnio­sek: ro­dzi­ce mogą so­bie na­praw­dę od­pu­ścić i to bez po­czu­cia winy. Dzie­ci kosz­tu­ją o wie­le mniej, niż wszyst­kie te na­kła­dy po­no­szo­ne przez więk­szość ro­dzi­ców, a to dla­te­go, że ro­dzi­ce mają ten­den­cję do wy­da­wa­nia nad­mier­nych kwot pie­nię­dzy na swo­je dzie­ci. Moż­na pro­wa­dzić nie­za­leż­ne ży­cie i na­dal być god­nym po­dzi­wu ro­dzi­cem. Za­nim więc po­dej­miesz de­cy­zję o re­zy­gna­cji z ko­lej­ne­go dziec­ka, po­wi­nie­neś jesz­cze raz prze­my­śleć swo­ją de­cy­zję, bo je­steś to so­bie po pro­stu wi­nien. Je­śli two­je po­świę­ce­nie oka­że się tyl­ko cząst­ką tego wszyst­kie­go, co wcze­śniej so­bie wy­obra­ża­łeś, to ko­lej­ne dziec­ko może oka­zać się na­praw­dę do­brym in­te­re­sem.

Ro­dzi­ce mar­twią się o wie­le wię­cej, niż po­win­ni

Mo­żesz po­wie­dzieć, że praw­dzi­wym sen­sem ro­dzi­ciel­stwa nie jest zmia­na tego, co dzie­ci będą ro­bi­ły, gdy będą do­ro­słe, ale za­pew­nie­nie, że osią­gną do­ro­słość bez więk­szych po­tknięć. Jed­nym z naj­trud­niej­szych aspek­tów wy­cho­wy­wa­nia dzie­ci jest oba­wa, że dziec­ku sta­nie się coś strasz­ne­go. Do­nie­sie­nia me­dial­ne peł­ne są hi­sto­rii o ro­dzi­cach, któ­rzy nie zdo­ła­li uchro­nić swo­ich dzie­ci przed nie­bez­pie­czeń­stwa­mi tego świa­ta – jest tych hi­sto­rii tak dużo, że każ­dy z nas może na­ba­wić się ner­wi­cy.

Na szczę­ście do­nie­sie­nia me­dial­ne to jed­no, a praw­dzi­we ży­cie to dru­gie. W wia­do­mo­ściach, któ­ry­mi je­ste­śmy nie­ustan­nie kar­mie­ni, świat prak­tycz­nie zmie­rza ku za­gła­dzie. Na­wet (a może zwłasz­cza) nie­win­ne dzie­ci nie są już bez­piecz­ne. W praw­dzi­wym ży­ciu jed­nak spra­wy wy­glą­da­ją o wie­le le­piej. Dzie­ci po­ni­żej pią­te­go roku ży­cia są dziś pra­wie pięć razy bar­dziej bez­piecz­ne, niż były w sie­lan­ko­wych la­tach 50. XX wie­ku. Na­to­miast dzie­ci z prze­dzia­łu od pię­ciu do czter­na­stu lat są pra­wie czte­ro­krot­nie bez­piecz­niej­sze. W la­tach 50. ubie­głe­go wie­ku spo­łe­czeń­stwo ame­ry­kań­skie osią­gnę­ło mi­strzo­stwo w po­ka­zy­wa­niu ob­ra­zu bez­piecz­ne­go dzie­ciń­stwa. Współ­cze­sne spo­łe­czeń­stwo ame­ry­kań­skie rze­czy­wi­ście urze­czy­wist­nia to ma­rze­nie. Aby po­zo­ry zga­dza­ły się z rze­czy­wi­sto­ścią, więk­szość z nas musi je­dy­nie wy­łą­czyć te­le­wi­zor i wyj­rzeć przez okno.

Gdy­by dzie­ci były w tak wiel­kim nie­bez­pie­czeń­stwie, jak to so­bie wy­obra­ża więk­szość ro­dzi­ców, nie­chęć do po­sia­da­nia ko­lej­ne­go dziec­ka – lub w ogó­le ja­kich­kol­wiek dzie­ci – by­ła­by cał­ko­wi­cie zro­zu­mia­ła. Sta­nę­li­by­śmy przed wy­bo­rem mię­dzy dzieć­mi a spo­ko­jem du­cha, a każ­de do­dat­ko­we dziec­ko ozna­cza­ło­by ko­lej­ną tra­ge­dię, któ­ra może wy­da­rzyć się w każ­dej chwi­li. Na szczę­ście ży­je­my w szczę­śliw­szych cza­sach. Na­szym głów­nym wy­zwa­niem nie jest za­pew­nie­nie bez­pie­czeń­stwa na­szym dzie­ciom, ale do­ce­nie­nie tego, jak bar­dzo są one te­raz bez­piecz­ne. Je­śli od­rzu­ci­my te wszyst­kie prze­sad­ne oba­wy, zro­zu­mie­my, że ak­tu­al­nie ży­je­my we wspa­nia­łych cza­sach, by zde­cy­do­wać się na dzie­ci.

Wie­le ko­rzy­ści pły­ną­cych z po­sia­da­nia dzie­ci po­ja­wia się w póź­niej­szym okre­sie ży­cia

Kie­dy lu­dzie roz­wa­ża­ją plu­sy i mi­nu­sy zwią­za­ne z de­cy­zją o ko­lej­nym dziec­ku, na­der czę­sto do­sta­ją pew­ne­go ro­dza­ju krót­ko­wzrocz­no­ści. Sta­ją się krót­ko­wi­dza­mi, w sen­sie po­znaw­czym, po­nie­waż wi­dzą wy­raź­nie tyl­ko to, co znaj­du­je się tuż przed ich no­sem. Kie­dy mó­wię o krót­ko­wzrocz­no­ści, nie mam na my­śli oczy­wi­ście wady wzro­ku. Mó­wię o nie­pra­wi­dło­wym po­strze­ga­niu rze­czy­wi­sto­ści: prze­sad­nym sku­pia­niu się na krót­ko­ter­mi­no­wych kosz­tach zwią­za­nych z wy­cho­wy­wa­niem dzie­ci i cał­ko­wi­tym igno­ro­wa­niu szer­szej per­spek­ty­wy.

Krót­ko­ter­mi­no­we kosz­ty zwią­za­ne z wy­cho­wy­wa­niem dzieć­mi są oczy­wi­ste. Kie­dy dzie­ci są małe, ozna­cza to rze­czy­wi­ście spo­ro wy­sił­ku. Je­śli zwle­kasz za­ło­że­niem ro­dzi­ny do trzy­dziest­ki, pa­mię­taj, że bio­lo­gia stop­nio­wo ogra­ni­cza prze­dział cza­so­wy prze­zna­czo­ny na de­cy­zję o po­sia­da­niu dzie­ci i ich wy­cho­wa­nie. Kie­dy więc ro­dzi­ce za­sta­na­wia­ją się, czy zde­cy­do­wać się na ko­lej­ne dziec­ko, za­czy­na­ją wszyst­ko po­strze­gać przez pry­zmat cięż­kiej pra­cy. W wy­pad­ku, je­śli będą mie­li prze­czu­cie, iż czu­ją się (już) zbyt bar­dzo zmę­cze­ni po­mi­mo tego, że są jesz­cze wy­star­cza­ją­co mło­dzi, by mieć jesz­cze wię­cej dzie­ci, moż­na ocze­ki­wać, że ro­dzi­ce ma­ją­cy dwój­kę dzie­ci (lub na­wet jed­no!) praw­do­po­dob­nie nie zde­cy­du­ją się na ko­lej­ne.

Nie­ste­ty, kie­dy po domu bie­ga para ma­lu­chów, tra­ci się z oczu szer­szą per­spek­ty­wę. A mia­no­wi­cie to, że two­je dzie­ci prze­cież kie­dyś do­ro­sną. Dzi­siej­sze po­czu­cie, że je­steś „za­ro­bio­ny po uszy”, na pew­no się zmie­ni. Gdy two­je dzie­ci osią­gną wiek na­sto­let­ni, bę­dzie ci żal, że nie mają dla cie­bie wię­cej cza­su. Kie­dy się wy­pro­wa­dzą, wy­cho­wa­na przez cie­bie trój­ka dzie­ci oka­że się na­praw­dę nie­licz­na. Bę­dziesz ocze­ki­wa­ła częst­szych te­le­fo­nów i wi­zyt, a tak­że i wnu­ków, o ile je­steś jesz­cze na tyle mło­da, by się nimi cie­szyć.

Cho­dzi mi o to, że „naj­lep­sza licz­ba dzie­ci” dla cie­bie zmie­nia się z cza­sem. Kie­dy je­steś ro­dzi­cem ma­łych dzie­ci, dwój­ka wy­da­je ci się cał­ko­wi­cie wy­star­cza­ją­ca. Bywa, że w głę­bi ser­ca mó­wisz: „Je­stem zbyt ego­istycz­ny, by mieć ich wię­cej”. Ale kto osta­tecz­nie sko­rzy­sta na tym, gdy prze­kro­czysz swo­ją stre­fę kom­for­tu i zde­cy­du­jesz się na ko­lej­ne dziec­ko, a może na­wet na dwo­je? Ty. W wie­ku trzy­dzie­stu lat czwór­ka dzie­ci to nie lada wy­zwa­nie. Po sześć­dzie­siąt­ce hi­sto­ria się od­wra­ca. Na tym eta­pie każ­de z czwor­ga two­ich dzie­ci – i wszyst­kie wnu­ki, któ­re ci da­dzą – za­pew­nią ci dużo szczę­ścia.

Je­śli je­steś nie tyl­ko ego­istycz­ny, ale i je­steś w tym fak­tycz­nie do­bry, z pew­no­ścią uwzględ­nisz wspo­mnia­ne dłu­go­ter­mi­no­we ko­rzy­ści, gdy bę­dziesz po­dej­mo­wał de­cy­zję o po­sia­da­niu dzie­ci. Nie zro­zum mnie źle, nie pró­bu­ję Ci wmó­wić, że po­wi­nie­neś uniesz­czę­śli­wiać się za mło­du, aby na eme­ry­tu­rze cie­szyć się gro­mad­ką dzie­ci i wnu­ków. Ozna­cza to, że po­wi­nie­neś uwzględ­nić w swo­ich de­cy­zjach kon­se­kwen­cje two­ich wy­bo­rów na całe ży­cie, a na­stęp­nie zna­leźć zło­ty śro­dek.

Kie­dy ro­bisz za­ku­py spo­żyw­cze, ku­pu­jesz tyle, żeby wy­star­czy­ło do na­stęp­nej wi­zy­ty w skle­pie. Nie wy­cho­dzisz ze skle­pu z pu­sty­mi rę­ka­mi, bo zja­dłeś nie­daw­no duży obiad. Tak samo, kie­dy de­cy­du­jesz, ile chcesz mieć dzie­ci, po­wi­nie­neś mieć ich tyle, żeby było ich od­po­wied­nio dużo, gdy osią­gniesz czter­dziest­kę, sześć­dzie­siąt­kę, a na­wet osiem­dzie­siąt­kę. Nie po­wi­nie­neś od­rzu­cać my­śli o po­sia­da­niu dzie­ci tyl­ko dla­te­go, że twój dwu­la­tek te­raz nie daje ci spać. Wa­run­ko­wa­nie swo­ich dłu­go­fa­lo­wych de­cy­zji od krót­ko­trwa­łe­go nie­za­do­wo­le­nia nie ma sen­su.

In­te­res wła­sny i al­tru­izm zmie­rza­ją w tym sa­mym kie­run­ku

Po­goń za wła­snym in­te­re­sem nie za­wsze jest do­brą rze­czą. Na­wet gdy­bym miał nie­zbi­te do­wo­dy na to, że prze­stęp­stwo po­pła­ca, na pew­no nie na­pi­sał­bym książ­ki za­ty­tu­ło­wa­nej Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby kraść wię­cej pie­nię­dzy. Kra­dzież daje ko­rzyść zło­dzie­jom, ale ozna­cza stra­ty dla wszyst­kich in­nych. Czy po­sia­da­nie dzie­ci moż­na po­strze­gać w ten sam spo­sób?

Nie. Po­mi­mo po­wszech­nych obaw o prze­lud­nie­nie, wię­cej lu­dzi spra­wia, że świat sta­je się lep­szy. Licz­ba lud­no­ści i stan­dard ży­cia wzra­sta­ją rów­no­le­gle, od wie­ków i to nie jest przy­pa­dek. Nowe po­my­sły, od iPho­ne’ów po ge­ne­tycz­nie mo­dy­fi­ko­wa­ne upra­wy, to głów­ne źró­dła na­sze­go nie­prze­rwa­ne­go bo­ga­ce­nia się. Źró­dłem no­wych po­my­słów są bez wąt­pie­nia lu­dzie (i ich kre­atyw­ne ta­len­ty), któ­rzy do­ko­nu­ją od­kryć oraz pła­cą­cy za nie klien­ci, któ­rzy wy­na­gra­dza­ją ich osią­gnię­cia. Wię­cej ta­len­tów plus wię­cej klien­tów ozna­cza wię­cej po­my­słów i więk­szy po­stęp.

Więk­sze po­pu­la­cje to tak­że więk­sze moż­li­wo­ści wy­bo­ru. Pra­wie nikt nie chce miesz­kać na od­lu­dziu, bo nie ma tam nic do ro­bo­ty. Lu­dzie za­zwy­czaj wolą miesz­kać w po­bli­żu in­nych lu­dzi. Mogą nie lu­bić tłu­mów, ale wy­bie­ra­ją tłu­my, skle­py, re­stau­ra­cje i cho­dze­nie do pra­cy, za­miast wspa­nia­łej izo­la­cji. Moż­na by po­my­śleć, że kil­ka­set ty­się­cy są­sia­dów po­zwo­li­ło­by za­spo­ko­ić wszel­kie po­trze­by, ja­kie mógł­by mieć czło­wiek, ale w ta­kim ra­zie, dla­cze­go mi­lio­ny no­wo­jor­czy­ków pła­cą ol­brzy­mie pie­nią­dze za miesz­ka­nie obok mi­lio­nów in­nych no­wo­jor­czy­ków?

Dziet­ność ma rów­nież za­sad­ni­cze zna­cze­nie dla na­szych sys­te­mów eme­ry­tal­nych. Pro­gra­my ta­kie jak So­cial Se­cu­ri­ty [Ubez­pie­cze­nia Spo­łecz­ne] i Me­di­ca­re [Sys­tem Opie­ki Zdro­wot­nej] to pi­ra­mi­dy fi­nan­so­we: tak dłu­go, jak na każ­de­go eme­ry­ta przy­pa­da od­po­wied­nio wie­lu mło­dych pra­cow­ni­ków, ni­skie skład­ki będą w sta­nie sfi­nan­so­wać wy­so­kie świad­cze­nia eme­ry­tal­ne. Jed­nak w mia­rę sta­rze­nia się spo­łe­czeństw, pi­ra­mi­da sta­je się co­raz cięż­sza u góry i za­czy­na się chwiać. W 1940 roku w USA na jed­ne­go eme­ry­ta przy­pa­da­ło pra­wie dzie­się­ciu pra­cow­ni­ków, te­raz jest ich oko­ło pię­ciu, a za pięt­na­ście lat licz­ba ta spad­nie do trzech. Ro­dzi­ce, któ­rzy mają wię­cej dzie­ci, nie tyl­ko wy­świad­cza­ją przy­słu­gę przy­szłym eme­ry­tom, ale tak­że spra­wia­ją, że ob­cią­że­nia po­dat­ko­we i eme­ry­tal­ne przy­szłych pra­cow­ni­ków sta­ną się nie­co bar­dziej zno­śne.

Wpływ dziet­no­ści na śro­do­wi­sko jest bar­dziej zróż­ni­co­wa­ny, ale wa­run­ki są dużo lep­sze, niż się wy­da­je. Nie bra­ku­je nam żyw­no­ści, pa­li­wa ani in­nych su­row­ców. Po­mi­mo nie­po­wo­dzeń i wy­jąt­ków, nie­prze­rwa­nie od po­nad stu lat za­so­by sta­ją się co­raz tań­sze. Ja­kość po­wie­trza i wody rów­nież ule­gła po­pra­wie w ostat­nich de­ka­dach, po­mi­mo du­że­go wzro­stu lud­no­ści. Trze­ba przy­znać, że nie wszyst­kie wia­do­mo­ści są rów­nie do­bre, na przy­kład emi­sja dwu­tlen­ku wę­gla wciąż ro­śnie. Ale bio­rąc pod uwa­gę wszyst­kie ko­rzy­ści wy­ni­ka­ją­ce z ro­sną­ce­go po­zio­mu za­lud­nie­nia, ogra­ni­cza­nie licz­by lu­dzi na świe­cie by­ło­by dra­koń­skim kro­kiem. Za­nie­po­ko­je­ni tym sta­nem rze­czy oby­wa­te­le po­win­ni ra­czej skło­nić się ku eko­lo­gicz­nym środ­kom, któ­re nie będą ne­ga­tyw­nie wpły­wa­ły na licz­bę lud­no­ści. Prze­ko­na­my się w dal­szej czę­ści książ­ki, że moż­na to wszyst­ko osią­gnąć oraz że nie jest to na­wet tak trud­ne, jak się wy­da­je.

Dla kogo prze­zna­czo­na jest ta książ­ka

Kie­dy mó­wię, że pi­szę książ­kę za­ty­tu­ło­wa­ną Ego­istycz­ne po­wo­dy, żeby mieć wię­cej dzie­ci, naj­częst­szą re­ak­cją jest uwa­ga: „No chy­ba cho­dzi o to, że to one za­opie­ku­ją się nami na sta­rość, praw­da?”. No i wła­śnie te­raz nad­szedł chy­ba naj­lep­szy mo­ment na de­men­ti: wca­le nie o to mi cho­dzi. Tak na­praw­dę, wąt­pię, by ar­gu­ment o „opie­ce na sta­rość” był kie­dy­kol­wiek do­brym po­wo­dem kie­ru­ją­cym nas w kie­run­ku po­sia­da­nia dzie­ci. Mi­łość ma ten­den­cję do kie­ro­wa­nia się w dół, ku ko­lej­nym po­ko­le­niom. Zgod­nie ze sta­rym po­wie­dze­niem: „Je­den ro­dzic może za­opie­ko­wać się pię­cior­giem dzie­ci, ale pię­cio­ro dzie­ci nie jest w sta­nie za­jąć się jed­nym ro­dzi­cem”. W każ­dym ra­zie ist­nie­ją bar­dziej opła­cal­ne spo­so­by za­pew­nie­nia so­bie opie­ki na sta­rość niż za­kła­da­nie licz­nej ro­dzi­ny. W tra­dy­cyj­nej spo­łecz­no­ści rol­ni­czej mo­żesz wy­ko­rzy­stać pie­nią­dze, któ­re wy­dał­byś na dzie­ci, na przy­kład na za­kup zie­mi, by w od­po­wied­nim cza­sie, gdy bę­dziesz już go­to­wy do przej­ścia na eme­ry­tu­rę, sprze­dać lub wy­na­jąć swo­je go­spo­dar­stwo. We współ­cze­snym świe­cie mo­żesz to ogar­nąć sam i w do­dat­ku znacz­nie ła­twiej. Za­in­we­stuj w fun­dusz eme­ry­tal­ny lub kup ren­tę do­ży­wot­nią, i po krzy­ku.

Szcze­gól­nie od­da­ne lub od­no­szą­ce suk­ce­sy dziec­ko może stać się wy­so­ko­do­cho­do­wą in­we­sty­cją, ale szan­sa, że tak się aku­rat sta­nie, jest mało praw­do­po­dob­na. Je­dy­nym obie­cu­ją­cym spo­so­bem na spro­sta­nie wy­zwa­niu: „Co ja z tego będę miał?” jest od­wo­ła­nie się do we­wnętrz­nych lub „kon­sump­cyj­nych” ko­rzy­ści pły­ną­cych z po­sia­da­nia dzie­ci. Je­śli ktoś cię za­py­ta: „Dla­cze­go po­wi­nie­nem ku­pić te­le­wi­zor o wy­so­kiej roz­dziel­czo­ści?”, nie po­wiesz mu prze­cież, że te­le­wi­zor HD za­pew­ni mu utrzy­ma­nie na sta­rość. Mó­wisz mu, że jego te­le­wi­zor HD da mu roz­ryw­kę wyż­szej ja­ko­ści, w lep­szej roz­dziel­czo­ści i ogól­nie po­pra­wi kom­fort oglą­da­nia pro­gra­mu. Idąc tym sa­mym tro­pem, je­śli ktoś za­py­ta: „Co mi da po­sia­da­nie dzie­ci?”, tak­że tu­taj mu­sisz pod­kre­ślić po­zy­tyw­ne ce­chy dzie­ci: są mega słod­kie; są za­baw­ne; wy­glą­da­ją jak ty; mają po­ło­wę two­ich ge­nów; no i że po­sia­da­nie dzie­ci to część koła ży­cia.

Je­śli nie prze­ma­wia­ją do cie­bie żad­ne po­zy­tyw­ne ce­chy dzie­ci, to praw­do­po­dob­nie nie masz żad­nych ego­istycz­nych po­wo­dów, aby zde­cy­do­wać się na więk­szą ich licz­bę lub w ogó­le na ja­kie­kol­wiek dzie­ci. Je­śli nie lu­bisz oglą­dać te­le­wi­zji, to gad­ka o wspa­nia­łej ja­ko­ści ob­ra­zu i dźwię­ku w HDTV bę­dzie cał­ko­wi­tą stra­tą cza­su. Idąc tym sa­mym tro­pem, je­śli okre­śle­nia „mój syn” i „moja cór­ka” nie wzbu­dza­ją w to­bie po­zy­tyw­nych ener­gii, to ża­den z mo­ich ar­gu­men­tów cię nie prze­ko­na. Klient nie kupi pro­duk­tu, je­śli nie bę­dzie prze­ko­na­ny co do jego pod­sta­wo­wych za­let.

I to też jest w po­rząd­ku. Nie pró­bu­ję prze­ko­nać wszyst­kich do po­więk­sza­nia swo­ich ro­dzin. Pró­bu­ję prze­ko­nać tych, któ­rzy są choć tro­chę za­in­te­re­so­wa­ni ro­dzi­ciel­stwem, że po­win­ni mieć wię­cej dzie­ci, niż pier­wot­nie pla­no­wa­li. To cał­kiem duża gru­pa od­bior­ców. Oko­ło 80 pro­cent Ame­ry­ka­nów w wie­ku dwu­dzie­stu pię­ciu lat i star­szych ma dzie­ci. Na­wet wśród osób bez­dziet­nych z wy­bo­ru, spo­ra część z nich ni­g­dy nie zde­cy­du­je się na dzie­ci, po­nie­waż ich zda­niem by­ło­by to zbyt duże wy­zwa­nie, a nie dla­te­go, że sama myśl o dzie­ciach w ogó­le ich nie ru­sza. Tak dłu­go, jak na­le­żysz do tej ogrom­nej więk­szo­ści, w któ­rej za­kwi­tło ziar­no pra­gnie­nia po­sia­da­nia po­tom­stwa, bę­dzie­my mie­li o czym mó­wić.

Po­dej­mo­wa­nie wła­ści­wych de­cy­zji oso­bi­stych

De­cy­zja o po­sia­da­niu dziec­ka to z pew­no­ścią jed­na z naj­bar­dziej oso­bi­stych de­cy­zji w ży­ciu czło­wie­ka. To, że ma ona cha­rak­ter oso­bi­sty, nie ozna­cza jed­nak, że nie­za­leż­nie od tego, jaką de­cy­zję po­dej­miesz, bę­dzie to dla cie­bie od­po­wied­nia de­cy­zja. Wspól­na zgo­da part­ne­rów na po­sia­da­nie dzie­ci to zło­żo­ny pro­ces, a jej kon­se­kwen­cje bar­dzo ła­two jest źle oce­nić. Je­śli po­dej­mu­je­cie tę de­cy­zję z nad­mier­nym po­śpie­chem, wła­ści­wie oszu­ku­je­cie tyl­ko sa­mych sie­bie.

Z ego­istycz­ne­go punk­tu, dzie­ci mają wady i za­le­ty. Choć w dzi­siej­szych cza­sach le­piej nam wy­cho­dzi wy­li­cza­nie wad. Książ­ka Do I Want to Be a Mom? [Czy chcę być mamą?] za­wie­ra roz­dział, któ­re­go za­ło­że­niem jest wy­mie­nie­nie wszel­kich moż­li­wych po­wo­dów, żeby nie zde­cy­do­wać się na dziec­ko – od „Czy będę mo­gła w ogó­le się wy­spać?” po „Czy w ogó­le po­ko­cham moje dziec­ko? Czy moje dziec­ko po­ko­cha mnie?”. Na­wet zu­peł­nie obcy lu­dzie chęt­nie sku­pia­ją się na złych stro­nach po­sia­da­nia dziec­ka – ostrze­ga­jąc nas, że „Two­je ży­cie się bar­dzo zmie­ni”. Inni spoj­rzą na cie­bie z po­li­to­wa­niem i za­py­ta­ją: „Czy w ogó­le je­steś w sta­nie się wy­sy­pać?”.

Tak więc, wady po­sia­da­nia dzie­ci mamy już omó­wio­ne. Je­śli jed­nak cho­dzi o za­le­ty, to mu­si­my się jesz­cze spo­ro na­uczyć. Wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci jest stre­su­ją­ce, ale spo­ro z tego stre­su jest zu­peł­nie nie­po­trzeb­ne. Ro­dzi­ce mogą mieć o wie­le lep­sze ży­cie bez szko­dy dla swo­ich dzie­ci i bez wy­sta­wia­nia ich na nie­bez­pie­czeń­stwo. W każ­dym ra­zie nie po­wi­nie­neś po­zwo­lić, aby ulot­ny stres wy­ni­ka­ją­cy z po­ja­wie­nia się ko­lej­ne­go dziec­ka zdo­mi­no­wał two­ją de­cy­zję. Wie­le ko­rzy­ści wy­ni­ka­ją­cych z po­sia­da­nia dzie­ci po­ja­wia się w póź­niej­szym okre­sie. Je­śli je­steś mą­drym ego­istą, nie do­pu­ścisz do tego, aby kil­ka mie­się­cy wsta­wa­nia w nocy sta­nę­ło mię­dzy tobą a two­ją przy­szło­ścią jako ro­dzi­ca i dziad­ka.

Kie­dy przed­sta­wiam swo­je ra­cje na rzecz zwięk­sze­nia dziet­no­ści, lu­dzie cza­sa­mi za­da­ją mi ta­kie py­ta­nie: „Czy ty w ogó­le masz dzie­ci?”. Sama myśl, że za chę­cią po­sia­da­nia więk­szej licz­by dzie­ci, może stać ego­izm, jest tak sza­lo­na, że za­sta­na­wia­ją się, czy cza­sem nie wy­my­ślam swo­ich tez gdzieś w od­osob­nie­niu. Praw­da jest taka, że mam trzech sy­nów: parę sied­mio­let­nich iden­tycz­nych bliź­nia­ków i naj­młod­sze pa­ro­mie­sięcz­ne nie­mow­lę. Za­nim jesz­cze zo­sta­łem oj­cem, spo­ro już wie­dzia­łem na te­mat ba­dań, na któ­rych opar­ta zo­sta­ła ta książ­ka. Jed­nak do­pie­ro gdy w na­szym domu po­ja­wi­ły się bliź­nię­ta, zda­łem so­bie spra­wę z prak­tycz­ne­go zna­cze­nia wy­ni­ków tych ba­dań.

O ile wy­ni­ki ba­dań się nie mylą, wie­lu przy­szłych ro­dzi­ców po­peł­nia ol­brzy­mi błąd. Tra­cą szan­sę na ko­lej­ne dziec­ko, któ­re – gdy­by po­ja­wi­ło się na świe­cie – znacz­nie wzbo­ga­ci­ło­by ich ży­cie. To na­praw­dę smut­ne. Po­zo­sta­je je­dy­nie pod­jąć de­cy­zję o nie­po­sia­da­niu dziec­ka, któ­re ne­ga­tyw­nie wpły­nę­ło­by na two­je ży­cie. Z dru­giej stro­ny, war­to za­uwa­żyć, że li­czą się ci lu­dzie, któ­rzy się uro­dzi­li i na­praw­dę ist­nie­ją, a nie ci, któ­rzy mo­gli­by żyć, ale nie żyją. Za­tem od­mó­wie­nie daru ży­cia dziec­ku, któ­re mo­gło­by uczy­nić two­je ży­cie lep­szym, to tra­gicz­nie stra­co­na szan­sa.

1 Ty też je­steś waż­ny: zdro­wo­roz­sąd­ko­wy prze­wod­nik po szczę­śliw­szym ro­dzi­ciel­stwie

Nie spró­bo­wa­li­śmy jesz­cze ni­cze­go, a już skoń­czy­ły się nam po­my­sły!

Mat­ka, bit­nicz­ka Neda Flan­der­sa z se­ria­lu Simp­so­no­wie

Gdy tyl­ko ogło­sisz, że za­mie­rzasz zo­stać ro­dzi­cem, roz­pę­tu­je się ist­ne sza­leń­stwo. Mili zna­jo­mi mó­wią z uśmie­chem: „No cóż, wa­sze ży­cie się zmie­ni”, a ci mniej – będą przy­wo­ły­wa­li ob­ra­zy brud­nych pie­luch i opi­sy­wa­li bez­sen­ne noce. Pa­mię­tam, jak spa­ce­ru­jąc po par­ku z żoną i na­szy­mi dzieć­mi bliź­nia­ka­mi, usły­sze­li­śmy, jak mi­ja­ją­ca nas bie­gacz­ka po­wie­dzia­ła do swo­jej przy­ja­ciół­ki ta­kie oto sło­wa: „No tak. To już zde­cy­do­wa­nie wy­star­czy, żeby się za­strze­lić”.

Za­sad­ni­czo dzie­ci są bar­dzo słod­kie, a lu­dzie po­wierz­chow­ni. Jed­nak wie­lu z nas ha­sło „dziec­ko”, od­bie­ra jako wy­raz: „nie­szczę­ście”. Wca­le nie cho­dzi tyl­ko o to, że wie­rzy­my, iż dzie­ci uniesz­czę­śli­wia­ją swo­ich ro­dzi­ców. Po­strze­ga­my ro­dzi­ciel­ski trud jako coś, cze­go nie da się unik­nąć: Je­śli zo­sta­niesz ro­dzi­cem, mu­sisz po­że­gnać się ze swo­ją nie­za­leż­no­ścią i wol­nym cza­sem, a po­go­dzić się z osiem­na­sto­ma la­ta­mi cięż­kiej pra­cy.

Po­pu­lar­ne wy­obra­że­nia są w więk­szo­ści błęd­ne. Współ­cze­śni ty­po­wi ro­dzi­ce przyj­mu­ją na sie­bie tak wie­le obo­wiąz­ków, że spra­wia­ją wra­że­nie cho­dzą­cych nie­szczęść, ale tak wca­le nie jest. Nie­któ­re wy­ni­ki ba­dań su­ge­ru­ją, że dzie­ci rze­czy­wi­ście spra­wia­ją, iż ro­dzi­ce są nie­co mniej za­do­wo­le­ni ze swo­je­go ży­cia, ale na­wet to za­le­ży od tego, w jaki spo­sób sfor­mu­łu­jesz py­ta­nie w an­kie­cie ba­daw­czej. Ogól­nie rzecz bio­rąc, ro­dzi­ce mają się cał­kiem nie­źle. W każ­dym ra­zie, kie­dy już zro­zu­miesz, jak wie­le tru­du wrzu­ci­li so­bie na bar­ki współ­cze­śni ro­dzi­ce, to wska­za­nie im spo­so­bów na osią­gnię­cie wię­cej szczę­ścia oka­że się czymś na­praw­dę pro­stym.

Ro­dzi­ce: jak so­bie ra­dzą?

Hra­bia Olaf po­tarł ręce w taki spo­sób, jak gdy­by za­miast nie­mow­lę­cia trzy­mał w nich coś wiel­ce obrzy­dli­we­go.

Le­mo­ny Snic­ket, Se­ria nie­for­tun­nych zda­rzeń: Przy­kry po­czą­tek

Czy po­sia­da­nie dzie­ci jest dla cie­bie czymś do­brym? Pro­sta, czę­sto po­wta­rza­na od­po­wiedź brzmi: „Musi być, ina­czej lu­dzie nie de­cy­do­wa­li się na dzie­ci”. Kie­dy jed­nak de­cy­du­jesz się na kon­kret­ną licz­bę dzie­ci, taka od­po­wiedź prze­sta­je być po­moc­na. Lu­dzie po­peł­nia­ją błę­dy. Nie­któ­re z ich wy­bo­rów przy­no­szą im nie­szczę­ście i żal. Je­śli chcesz spraw­dzić, jak ra­dzą so­bie ro­dzi­ce, mu­sisz po­waż­nie po­trak­to­wać wpływ błę­du ludz­kie­go. Mo­że­my tu­taj wy­mie­nić trzy pod­sta­wo­we czyn­ni­ki: ba­da­nia sa­tys­fak­cji klien­ta, ba­da­nia ogól­ne­go po­czu­cia szczę­ścia i ba­da­nia chwi­lo­we­go po­czu­cia szczę­ścia.

Sa­tys­fak­cja klien­ta

Aby do­wie­dzieć się, czy kon­su­ment ocze­ku­je, że spodo­ba mu się dany pro­dukt, wy­star­czy tyl­ko się do­wie­dzieć, czy go ku­pił. Aby na­to­miast do­wie­dzieć się, czy kon­su­men­to­wi na­praw­dę po­do­ba się za­ku­pio­ny to­war, mu­sisz do­wie­dzieć się, ża­łu­je za­ku­pu. Gdy zde­cy­du­jesz pójść do no­wej re­stau­ra­cji, sko­rzy­stać z usług in­ne­go me­cha­ni­ka lub po­dej­miesz de­cy­zję o pod­ra­so­wa­niu swo­je­go kom­pu­te­ra, trud­no jest nie wziąć pod uwa­gę swo­ich do­świad­czeń kon­su­menc­kich. Za­nim za­tem pój­dziesz do no­wej re­stau­ra­cji lub sko­rzy­stasz z usług no­we­go me­cha­ni­ka bądź in­for­ma­ty­ka, war­to spraw­dzić za­do­wo­le­nie klien­tów ta­kich jak ty.

Jak to w prak­ty­ce wy­glą­da? Czy ro­dzi­ce czu­ją, że ich dzie­ci były do­brą in­we­sty­cją, czy są­dzą, że de­cy­zja o po­sia­da­niu dzie­ci była złym po­su­nię­ciem? Wspo­mnia­na książ­ka Do I Want to Be a Mom? zło­wiesz­czo ostrze­ga, że de­cy­zja o po­sia­da­niu dziec­ka z „nie­od­po­wied­nich po­wo­dów” „może spo­wo­do­wać do­ży­wot­nie roz­cza­ro­wa­nie – za­rów­no sobą, jak i swo­im dziec­kiem”. W 1976 roku „News­day” zle­cił prze­pro­wa­dze­nie ba­dań an­kie­to­wych na ten te­mat i stwier­dził, że tzw. żal ku­pu­ją­ce­go jest bar­dzo rzad­ki. Na py­ta­nie: „Gdy­byś mógł prze­żyć swo­je ży­cie raz jesz­cze – czy zde­cy­do­wał­byś się na dzie­ci?”, aż 91 pro­cent ro­dzi­ców od­po­wie­dzia­ło, że pod­ję­ło­by raz jesz­cze taką samą de­cy­zję. Je­dy­nie 7 pro­cent od­po­wie­dzia­ło, że tym ra­zem wy­bra­li­by ży­cie bez­dziet­ne.

Moż­na by opro­te­sto­wać te wy­ni­ki, mó­wiąc, że lu­dzie po pro­stu ra­cjo­na­li­zu­ją każ­dą pod­ję­tą de­cy­zję, ale pew­ne do­sko­na­le opra­co­wa­ne ba­da­nia wy­ka­zu­ją, że żal z po­wo­du nie­zde­cy­do­wa­nia się na po­sia­da­nie dzie­ci jest czymś po­wszech­nym. W 2003 roku In­sty­tut Gal­lu­pa za­py­tał bez­dziet­nych do­ro­słych w wie­ku po­wy­żej lat czter­dzie­stu: „Gdy­byś mógł cof­nąć czas – to ile miał­byś dzie­ci? A może nie zde­cy­do­wał­byś się na nie wca­le?”. Po­nad dwie trze­cie osób bez­dziet­nych (z wy­bo­ru) przy­zna­ło, że ża­łu­je swo­jej wcze­śniej­szej de­cy­zji.

Wnio­sek: więk­szość ro­dzi­ców de­kla­ru­je, że cie­szy się z każ­de­go po­sia­da­ne­go przez sie­bie dziec­ka. To część ma­gii wią­żą­cej się z po­sia­da­niem dzie­ci. Na­wet ro­dzi­ce nie­pla­no­wa­nych dzie­ci czę­sto wy­zna­ją: „Nie wy­obra­żam so­bie bez nich ży­cia”. Ma­gia wy­ni­ka­ją­ca z nie­po­sia­da­nia dzie­ci jest na­to­miast nie­uchwyt­na. Oso­by bez­dziet­ne z ła­two­ścią wy­obra­ża­ją so­bie, że są ro­dzi­ca­mi i za­nim skoń­czą czter­dziest­kę, więk­szość z nich pre­fe­ru­je jed­nak tę fan­ta­zję od rze­czy­wi­sto­ści.

Po­czu­cie ogól­ne­go szczę­ścia

Na ska­li mie­rzą­cej po­czu­cie sa­tys­fak­cji klien­ta, wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci wy­pa­da cał­kiem do­brze. Nie­wie­lu ro­dzi­ców „wno­si o zwrot pie­nię­dzy”, a więk­szość osób bez­dziet­nych ża­łu­je, że nie „do­ko­na­ła za­ku­pu”, gdy mia­ła oka­zję. Ale sa­tys­fak­cja klien­ta to nie wszyst­ko. Jest jesz­cze szczę­ście, czy­li po­czu­cie za­do­wo­le­nia ze swo­je­go ży­cia. Kto za­tem jest szczę­śliw­szy: lu­dzie z dzieć­mi, czy może bez­dziet­ni?

Je­śli wśród two­ich zna­jo­mych są za­do­wo­le­ni z ży­cia ro­dzi­ce, to cza­sem kusi nas, by stwier­dzić, że to pro­sta dro­ga do szczę­ścia. Je­śli twój są­siad ma wy­bu­cho­wy tem­pe­ra­ment, a po domu bie­ga gru­pa urwi­sów, to nie­ła­two jest uwie­rzyć w ubar­wio­ną gad­kę o ra­do­ściach wy­ni­ka­ją­cych z ży­cia ro­dzin­ne­go. Aby wy­zwo­lić się z po­strze­ga­nia rze­czy­wi­sto­ści przez pry­zmat na­szych ma­łych świa­tów, mu­si­my od­nieść się do sta­ty­styk. Jak­kol­wiek dziw­nie to brzmi, na­le­ży­cie opra­co­wa­ne an­kie­ty ba­daw­cze od dzie­się­cio­le­ci za­da­ją naj­róż­niej­szym lu­dziom na­stę­pu­ją­ce py­ta­nie: „Jak bar­dzo je­steś szczę­śli­wy?”.

Na po­zór lu­dzie ma­ją­cy dzie­ci są rze­czy­wi­ście szczę­śliw­si niż oso­by bez­dziet­ne. Jed­nak po bliż­szym przyj­rze­niu się, wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci oka­zu­je się nie­co… przy­gnę­bia­ją­ce. Oso­by ma­ją­ce dzie­ci są czę­ściej star­si, mają męża/żonę i czę­ściej cho­dzą do ko­ścio­ła. Wszyst­kie te trzy ce­chy – wiek, po­zo­sta­wa­nie w mał­żeń­stwie oraz cho­dze­nie do ko­ścio­ła – to ele­men­ty wy­ni­ka­ją­ce z więk­sze­go po­czu­cia szczę­ścia. Po od­nie­sie­niu osią­gnię­tych wy­ni­ków do in­nych zmien­nych oka­zu­je się, że po­czu­cie szczę­ścia spa­da wraz ze wzro­stem licz­by dzie­ci. „Nie­szczę­śli­wy” efekt po­sia­da­nia dzie­ci oka­zu­je się cał­kiem przy­tła­cza­ją­cy: mo­żesz ana­li­zo­wać te wszyst­kie dane mie­sią­ca­mi, a twój kom­pu­ter upar­cie bę­dzie ci po­wta­rzał, że po­czu­cie szczę­ścia i licz­ba po­tom­stwa nie idą w pa­rze.

Za­nim jed­nak przy­łą­czysz się do chó­ru osób wiesz­czą­cych, że „dzie­ci ro­bią z nas oso­by nie­szczę­śli­we”, war­to bli­żej przyj­rzeć się licz­bom. Ne­ga­tyw­ny wpływ dzie­ci na po­czu­cie szczę­ścia jest sil­ny, choć nie­wiel­ki. Zgod­nie z wy­ni­ka­mi no­to­wa­ny­mi w Ge­ne­ral So­cial Su­rvey, tj. sze­ro­ko za­kro­jo­nym, trwa­ją­cym dzie­siąt­ki lat ba­da­niu Ame­ry­ka­nów, każ­de dziec­ko spra­wia, że praw­do­po­do­bień­stwo okre­śle­nia sie­bie jako „bar­dzo szczę­śli­we­go” spa­da o oko­ło 1 punkt pro­cen­to­wy. Róż­ni­ca jest re­al­na, choć po­trze­ba ja­kie­goś „sta­ty­stycz­ne­go mi­kro­sko­pu”, by ją wy­kryć. Z dru­giej stro­ny, oso­by po­zo­sta­ją­ce w związ­ku mał­żeń­skim są o 18 punk­tów pro­cen­to­wych bar­dziej skłon­ne do opi­sy­wa­nia sie­bie jako bar­dzo szczę­śli­wych. Je­śli masz żonę/męża i w do­dat­ku masz dzie­ci, ozna­cza to, że two­je szan­se na szczę­ście są znacz­nie wyż­sze niż w przy­pad­ku osób nie­po­zo­sta­ją­cych w związ­ku mał­żeń­skim i bez­dziet­nych. Zbyt do­słow­ne po­dej­ście do wy­ni­ków tych sta­ty­styk mo­gło­by su­ge­ro­wać, że aby dane mał­żeń­stwo de­kla­ro­wa­ło po­ziom szczę­ścia na po­zio­mie niż­szym niż bez­dziet­ni sin­gle, mu­sia­ło­by w domu mieć gro­mad­kę zło­żo­ną z kil­ka­na­ścior­ga dzie­ci.

Ko­lej­nym cie­ka­wym wnio­skiem wy­ni­ka­ją­cym z ba­dań było to, że za ob­ni­że­nie się po­czu­cia szczę­ścia ro­dzi­ców „od­po­wie­dzial­ne” jest dziec­ko nu­mer je­den. Je­śli po­rów­na­my dwie „mniej wię­cej ta­kie same” oso­by, z któ­rych jed­na ma jed­no dziec­ko, a dru­ga nie ma dzie­ci wca­le, wy­ni­ki su­ge­ru­ją, że u oso­by bez­dziet­nej de­kla­ro­wa­nie po­czu­cia szczę­ścia bę­dzie o 5,6 punk­tu pro­cen­to­we­go więk­sze, niż w przy­pad­ku oso­by z jed­nym dziec­kiem. Co cie­ka­we, kie­dy już masz dziec­ko, po­więk­sza­nie ro­dzi­ny oka­zu­je się prak­tycz­nie bez­bo­le­sne. Za każ­dym ra­zem, gdy ro­dzi­ce in­sta­lu­ją w ro­dzin­nym sa­mo­cho­dzie ko­lej­ny fo­te­lik dla dziec­ka, ich szan­se na by­cie bar­dzo szczę­śli­wy­mi spa­da­ją o le­d­wie za­uwa­żal­ne 0,6 punk­tu pro­cen­to­we­go. Oczy­wi­ście, wraz z po­ja­wie­niem się pierw­sze­go dziec­ka, lu­dzie dra­stycz­nie mu­szą zmie­nić spo­sób, w jaki do­tych­czas żyli. Tra­cą swo­ją pry­wat­ność i prze­sta­ją wy­cho­dzić w so­bot­nie wie­czo­ry. Kie­dy jed­nak po­ja­wia­ją się ko­lej­ne dzie­ci, oka­zu­je się, że styl ży­cia ro­dzi­ców po­zo­sta­je mniej wię­cej taki sam.

W fil­mie Sa­ved!1 cię­żar­na na­sto­lat­ka o imie­niu Mary do­wia­du­je się, że rak i cią­ża mają po­dob­ne ob­ja­wy i wte­dy w jej oczach po­ja­wia się na­dzie­ja. „Pro­szę, niech to bę­dzie rak, pro­szę, niech to bę­dzie rak!” – bła­ga go­rącz­ko­wo. Kie­dy ba­da­cze po­czu­cia szczę­ścia mó­wią o dzie­ciach, czę­sto ich wy­po­wie­dzi brzmią tak, jak Mary. W swo­jej książ­ce Gross Na­tio­nal Hap­pi­ness Ar­thur Bro­oks, obec­nie pre­zes Ame­ri­can En­ter­pri­se In­sti­tu­te, tak so­bie żar­tu­je: „Jest wie­le rze­czy w ży­ciu ro­dzi­ca, któ­re przy­no­szą wiel­ką ra­dość. Na przy­kład spę­dza­nie cza­su z dala od swo­ich dzie­ci”. Kie­dy spoj­rzy­my na wy­ni­ki ba­dań, oka­zu­je się, że ob­raz nie jest wca­le taki po­nu­ry. Je­śli po­rów­nasz dwie za­sad­ni­czo iden­tycz­ne oso­by, ale tyl­ko jed­na z nich ma dzie­ci, moż­na za­kła­dać, że ta bez­dziet­na bę­dzie je­dy­nie odro­bi­nę szczę­śliw­sza.

Chwi­lo­we szczę­ście

Czy moż­na za­tem wie­rzyć w de­kla­ro­wa­ne przez lu­dzi po­czu­cie wła­sne­go szczę­ścia? W przy­pad­ku tak abs­trak­cyj­ne­go py­ta­nia, od­po­wie­dzi mogą bar­dziej od­zwier­cie­dlać to, jak po­win­ni­śmy się czuć, niż to, jak czu­je­my się na­praw­dę. Aby unik­nąć tego pro­ble­mu, nie­któ­rzy ba­da­cze po­czu­cia szczę­ścia zmie­nia­ją me­to­dę ba­daw­czą: za­miast py­tać ba­da­nych o ich ogól­ne sa­mo­po­czu­cie, py­ta­ją ich o to, jak spę­dzi­li dzień i jak każ­da z wy­ko­ny­wa­nych przez nich czyn­no­ści w tym dniu wpły­nę­ła na ich sa­mo­po­czu­cie. Za­tem jak w tym kon­tek­ście wy­pa­da wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci?

Opra­co­wa­nie naj­bar­dziej zna­nej pra­cy z tej dzie­dzi­ny, tj. ba­da­nia pra­cu­ją­cych ma­tek prze­pro­wa­dzo­ne­go przez lau­re­ata Na­gro­dy No­bla Da­nie­la Kah­ne­ma­na i współ­pra­cow­ni­ków, uka­za­ło się w cza­so­pi­śmie „Scien­ce” w 2004 roku. We­dług do­nie­sień z dru­giej ręki, Kah­ne­man i współ­pra­cow­ni­cy od­kry­li, że zaj­mo­wa­nie się dzieć­mi jest za­sad­ni­czo oce­nia­ne jako naj­mniej atrak­cyj­na czyn­ność wy­ko­ny­wa­na w cią­gu dnia. Ar­ty­kuł w „Time” stwier­dził, że „czyn­no­ści zwią­za­ne z wy­cho­wy­wa­niem dzie­ci są po­strze­ga­ne na niż­szym po­zio­mie atrak­cyj­no­ści, niż pra­ce do­mo­we [typu sprzą­ta­nie czy go­to­wa­nie]”. Z ko­lei „Eco­no­mist” tak to pod­su­mo­wał:

Kie­dy ba­da­cze za­py­ta­li ro­dzi­ców, co spra­wia im przy­jem­ność, oka­zu­je się, że ci wolą ro­bić za­sad­ni­czo co­kol­wiek, byle tyl­ko nie zaj­mo­wać się dzieć­mi. Je­dze­nie, za­ku­py, ćwi­cze­nia fi­zycz­ne, go­to­wa­nie, mo­dli­twa i oglą­da­nie te­le­wi­zji zo­sta­ły oce­nio­ne jako przy­jem­niej­sze od pil­no­wa­nia dzie­ci...

Oka­zu­je się, że po­pu­lar­ne stresz­cze­nia ory­gi­nal­ne­go ar­ty­ku­łu oka­zu­ją się bar­dzo my­lą­ce. Oto jak mat­ki fak­tycz­nie oce­ni­ły swo­je za­do­wo­le­nie z czyn­no­ści wy­ko­ny­wa­nych w cią­gu dnia w ska­li od 0 („wca­le”) do 6 („bar­dzo”).

Je­śli cho­dzi o ba­da­czy po­czu­cia szczę­ścia, Ar­thur Bro­oks jest bar­dzo pro­dzie­cię­cy. Jed­nak na­wet on ana­li­zu­je te wy­ni­ki i do­cho­dzi do wnio­sku, że w przy­pad­ku ko­biet „pra­wie wszyst­ko wy­da­je się im da­wać wię­cej szczę­ścia