WEJŚCIE
Ci, którzy zostali z drugiego plutonu, wylegują się w rozrytym pociskami
okopie za liniami frontu i drzemią.
– Dziwny typ pocisków… – odzywa się nagle Jupp.
– Dlaczego dziwny? – pyta Ferdinand Kosole, podnosząc się na łokciu.
– No to posłuchaj! – odpowiada Jupp.
Kosole przykłada dłoń do głowy za uchem i nasłuchuje. My również łowimy
docierające do nas odgłosy nocy. Nie słychać jednak nic oprócz głuchego
dudnienia artylerii i wysokich, ćwierkających dźwięków przelatujących
pocisków. Do tego dochodzi z prawej strony terkotanie karabinów
maszynowych i od czasu do czasu krzyk. Ale to znamy od lat, z tego
powodu nie trzeba już specjalnie otwierać ust.
Kosole przygląda się Juppowi z powątpiewaniem.
– W tym momencie właśnie się skończyło – broni się tamten zmieszany.
Kosole jeszcze raz mierzy go badawczym spojrzeniem. Ale ponieważ Jupp
zachowuje spokój, odwraca się i tylko mruczy:
– Kiszki ci marsza grają, dlatego wydaje ci się, że słyszysz pociski.
Powinieneś raczej uderzyć w kimono. – To mówiąc, uklepuje z ziemi
podgłówek i ostrożnie wyciąga nogi w taki sposób, żeby buty nie
ześlizgnęły się do wody. – A w domu, mówię ci, czeka żona i dwuosobowe
łóżko – mruczy już z zamkniętymi oczami.
– W którym leży pewnie jakiś gach – dopowiada Jupp ze swojego kąta.
Kosole otwiera jedno oko i spogląda na niego z ukosa. Wygląda, jakby
jednak jeszcze zamierzał wstać, lecz w końcu tylko burczy:
– Nie radziłbym jej brać sobie gacha, ty głupku z Nadrenii.
I w chwilę później chrapie już w najlepsze.
Jupp daje mi ręką znak, żebym wspiął się na drugą stronę, do niego.
Przechodzę nad butami Adolfa Bethkego i siadam obok. Jupp ostrożnie
przygląda się chrapiącemu i zauważa z goryczą:
– Coś takiego nie ma pojęcia o wykształceniu, mówię ci.
Jupp był przed wojną pisarzem w kancelarii adwokackiej w Kolonii. Mimo
że już od trzech lat służy na froncie, zachował wrażliwość i, co
ciekawe, przywiązuje wagę do tego, żeby i tutaj pamiętać, że jest
człowiekiem wykształconym. Co to ma dokładnie znaczyć, tego nie wie
naturalnie nawet on; ale ze wszystkiego, co kiedyś słyszał, akurat słowo
„wykształcenie” pozostało mu w pamięci i uczepił się go jak ostatniej
deski ratunku. Każdy tutaj ma coś takiego, jeden żonę, drugi firmę,
trzeci buty, Valentin Laher wódkę, a za Tjadenem chodzi bób kraszony
słoniną: jeszcze raz chciałby najeść się go do syta. Kosolego natomiast
bardzo łatwo rozdrażnić słowem „wykształcenie”. Jakimś sposobem kojarzy
je z pojęciem „stojący kołnierzyk” i to mu wystarcza. Nawet teraz to
działa. Nie przerywając chrapania, rzuca krótkie zdanie:
– Pieprzony pisarczyk!
Jupp z rezygnacją kręci głową. Przez chwilę siedzimy w milczeniu ciasno
obok siebie, żeby się ogrzać. Noc jest wilgotna i chłodna, przeciągają
chmury, a czasami pada z nich deszcz. Bierzemy wtedy pałatki, na których
siedzimy, i rozwieszamy je nad głowami.
Na horyzoncie błyska ogień u wylotów dział artylerii. Trudno się oprzeć
wrażeniu, że tam musi być mniej zimno, tak przytulnie wszystko wygląda.
Rakiety wspinają się na niebo ponad rozbłyskami artylerii niczym
kolorowe i srebrne kwiaty. Duży czerwony księżyc płynie w mglistym
powietrzu nad ruinami w oddali.
– Wierzysz, że mamy wrócić do domu? – odzywa się szeptem Jupp.
Wzruszam ramionami.
– Podobno tak mówią…
Jupp oddycha głośno.
– Ciepły pokój i kanapa, i wyjście wieczorem – potrafisz jeszcze to
sobie wyobrazić?
– Na ostatnim urlopie przymierzałem cywilne ubranie – odpowiadam w zamyśleniu – ale jest na mnie o wiele za małe; musiałbym mieć nowe
rzeczy.
Jak dziwnie to wszystko brzmi teraz: cywilne ubranie, kanapa, wieczór…
Dziwne myśli przychodzą wtedy człowiekowi do głowy – jak czarna kawa,
kiedy czasem za bardzo miała smak blachy i rdzy menażki i człowiek,
krztusząc się, rzygał po wypiciu gorącego płynu.
Zamyślony Jupp dłubie w nosie.
– Mówię ci, wystawy… i kawiarnie… i kobitki.
– Ech, stary, ciesz się, jeśli uda ci się w ogóle wydostać z tego gówna
– mówię, chuchając w zimne dłonie.
– Masz rację. – Jupp naciąga pałatkę na chude, zgarbione plecy. – A co
będziesz robił, kiedy się stąd wydostaniesz?
– Ja? – odpowiadam ze śmiechem. – Pewnie będę musiał wrócić do szkoły.
Ja i Willy, i Albert… i nawet Ludwig, ten tam za nami.
To mówiąc, pokazuję do tyłu, gdzie przed rozwalonym przez pociski
schronem leży ktoś przykryty dwoma płaszczami.
– A niech to! Chyba tego nie zrobicie? – pyta Jupp.
– Nie wiem. Pewnie będziemy musieli – mówię i ogarnia mnie wściekłość,
sam nie wiem dlaczego.
Pod płaszczami coś się rusza. Blada, szczupła twarz podnosi się, jęcząc
cicho. Leży tam mój kolega ze szkoły, porucznik Ludwig Breyer, dowódca
naszego plutonu. Od tygodni ma krwawą biegunkę, to na pewno czerwonka,
ale nie chce wracać do lazaretu. Woli zostać tutaj z nami, bo wszyscy
czekamy na to, że nastanie pokój, i wtedy moglibyśmy od razu zabrać go z sobą. Lazarety są przepełnione, nikt porządnie nie troszczy się tam o człowieka, a kiedy już ktoś wyląduje na takim łóżku, to od razu jakby
był trochę bardziej martwy. Dookoła zdychają ludzie, a to zaraźliwe,
jeśli człowiek leży sam między nimi, ani się obejrzy, i jego śmierć też
dosięga. Max Weil, nasz sanitariusz, załatwił Breyerowi coś w rodzaju
płynnego gipsu, i Breyer go łyka, żeby wycementować sobie jelita i móc
się znowu na czymś oprzeć. Mimo to dwadzieścia, trzydzieści razy na
dzień spuszcza spodnie.
I teraz też musi na stronę. Pomagam mu zniknąć za rogiem, gdzie
przykuca.
Jupp kiwa na mnie.
– Słyszysz, znów się zaczyna!
– Co takiego?
– Pociski takie jak poprzednio.
Kosole poruszył się i ziewa. Po chwili się podnosi, przygląda wymownie
swojej ciężkiej pięści, zerka na Juppa i oświadcza:
– Człowieku, jeśli znowu wystrychnąłeś nas na dudka, to możesz wysłać
swoje kości do domu w worku na buraki.
Nasłuchujemy. Syki i gwizdy poruszających się po niewidzialnych torach
granatów przerywa dziwny, ochrypły, przeciągły dźwięk, tak osobliwy i nowy, że czuję gęsią skórkę.
– Granaty gazowe! – woła Willy Homeyer, podrywając się z ziemi.
Zachowujemy czujność i wszyscy wsłuchujemy się w napięciu.
Wessling pokazuje w górę.
– To dzikie gęsi!
Na tle mętnych szarych chmur przeciąga ciemna kreska, klin. Jego
wierzchołek zwrócony jest w stronę księżyca, kiedy przecina czerwoną
tarczę, wyraźnie widać czarne cienie, trójkąt utworzony z wielu
skrzydeł, klucz ptaków znikający w oddali z żałosnym, obcym, dzikim
wołaniem.
– A one odlatują – warczy Willy. – Psiakrew, gdyby człowiek mógł tak
odfrunąć! Dwa skrzydła i odjazd!
Heinrich Wessling patrzy za odlatującymi gęsiami.
– Teraz to już jak nic będzie zima – stwierdza powoli.
Jako rolnik wie, co mówi.
Osłabiony i smutny Ludwig Breyer opiera się o skarpę i bąka niewyraźnie:
– Pierwszy raz widzę gęsi.
Najbardziej jednak momentalnie ożywił się Kosole. Zwraca się do
Wesslinga, żeby mu rzecz jeszcze raz wyjaśnił, po czym pyta przede
wszystkim, czy takie dzikie gęsi są wielkości tuczonych.
– Mniej więcej – odpowiada Wessling.
– Coś podobnego – Kosolemu aż żuchwy chodzą z podniecenia – w takim
razie tam w górze fruwa w tej chwili piętnaście, dwadzieścia doskonałych
pieczeni!
Ponownie tuż nad nami daje się słyszeć szum, znów w nasze czaszki uderza
jak jastrząb ochrypły, gardłowy krzyk ptaków, a łopot skrzydeł łączy się
z przeciągającym klangorem i uderzeniami nasilającego się wiatru w nagłe, gwałtowne pojęcie wolności i życia.
Wtem huk wystrzału. Kosole opuszcza giwerę i usilnie przeszukuje
wzrokiem niebo. Mierzył w sam środek klucza. Obok niego stoi Tjaden,
gotów popędzić niczym pies myśliwski, kiedy gęś spadnie na ziemię. Ale
stado w zwartym szyku leci dalej.
– Szkoda – stwierdza Adolf Bethke – to byłby pierwszy rozsądny strzał na
tej zafajdanej wojnie.
Zawiedziony Kosole ciska karabin na ziemię.
– Gdyby mieć chociaż parę nabojów śrutowych!
Pogrąża się w melancholii i fantazjuje, ile to różnych rzeczy można by
wtedy zrobić. Mimo woli wykonuje ruchy żujące.
– No pewnie – potwierdza Jupp, który go obserwował – z musem jabłkowym i pieczonymi ziemniakami, co?
Kosole posyła mu jadowite spojrzenie.
– Zamknij się, pisarczyku!
– Powinieneś był zostać lotnikiem – zauważa Jupp, szczerząc zęby w uśmiechu – bo mógłbyś je teraz złapać w sieć.
– Dupek! – odpowiada Kosole, kończąc rozmowę, i rzuca się z powrotem na
ziemię, żeby spać.
To zresztą najlepsze, co można zrobić. Deszcz się nasila. Siadamy
plecami do siebie i narzucamy pałatki. Niczym ciemne kupki ziemi
siedzimy tak w swoim okopie. Ziemia, mundur, a pod spodem trochę życia.
Budzi mnie natarczywy szept.
– Naprzód… naprzód!
– Co się dzieje? – pytam zaspany.
– Mamy się przesunąć do przodu – mruczy w odpowiedzi Kosole i zbiera
swoje rzeczy.
– Właśnie stamtąd przyszliśmy – mówię zdziwiony.
– To jakaś bzdura – słyszę głos wściekającego się Wesslinga – przecież
wojna się skończyła.
– Jazda, naprzód!
To Heel we własnej osobie, dowódca kompanii, nas popędza.
Zniecierpliwiony biegnie przez okop. Ludwig Breyer jest już na nogach.
– Nie ma rady, musimy wyjść – mówi zrezygnowanym głosem i zabiera kilka
granatów ręcznych.
Adolf Bethke spogląda na niego.
– Ty, Ludwigu, powinieneś zostać tutaj. Z czerwonką nie możesz się pchać
do przodu.
Breyer kręci głową.
Skrzypią pasy, szczękają karabiny i z ziemi podnosi się nagle znowu
blady zapach śmierci. Mieliśmy nadzieję, że uciekliśmy przed nią raz na
zawsze, przed nami wzbiła się bowiem w górę jak rakieta myśl o pokoju, i choć jeszcześmy weń nie uwierzyli i jeszcze go nie pojęli, to sama
nadzieja wystarczyła przecież, żeby w ciągu niewielu minut, jakich
potrzeba do opowiedzenia plotki, zmienić nas bardziej niż przez
dwadzieścia poprzednich miesięcy. Jeden rok wojny odkładał się
dotychczas na drugi, jeden rok beznadziei łączył się z drugim, a kiedy
człowiek zliczył potem czas, dziwił się prawie po równi, że upłynęło go
już tak dużo albo że tak mało. Teraz jednak, kiedy stało się wiadome, że
lada dzień może nastać pokój, każda godzina waży tysiąc razy więcej, a każda minuta w ogniu wydaje się nam niemal cięższa i dłuższa niż cały
czas poprzedni.
Wiatr miauczy w resztkach przedpiersi, przesuwające się szybko chmury
zasłaniają księżyc. Światło i cień zmieniają się bez przerwy. Idziemy
blisko jeden za drugim, grupa cieni, żałosny drugi pluton, wycięty w pień z wyjątkiem paru ludzi – cała kompania nie ma już nawet stanu
liczbowego normalnego plutonu – ale ta reszta jest przesiana. Z czternastu zostało nam tu nawet jeszcze trzech starych ludzi: Bethke,
Wessling i Kosole, którzy wszystko znają od podszewki i czasem
opowiadają o pierwszych miesiącach wojny z ruchomymi frontami, jakby to
było w dawnych wiekach.
Każdy wyszukuje sobie na zajmowanej przez nas pozycji swój kąt, swoją
dziurę. Niewiele się dzieje, rakiety sygnalizacyjne, karabiny maszynowe,
szczury. Willy podrzuca jednego w górę dobrze wymierzonym kopniakiem, po
czym przepoławia go w powietrzu ciosem saperki.
Padają pojedyncze strzały. Z prawej strony słychać z daleka odgłos
wybuchających granatów ręcznych.
– Miejmy nadzieję, że tu nadal będzie spokojnie – mówi Wessling.
– Byłoby głupio oberwać teraz jeszcze w czapę… – Willy kręci głową.
– Kto ma pecha, złamie palec, gdy będzie dłubał w nosie – burczy
Valentin.
Ludwig leży na pałatce. Naprawdę powinien był zostać na tyłach. Max Weil
daje mu do zażycia parę tabletek. Valentin przekonuje go, że napiłby się
wódki. Ledderhose próbuje opowiedzieć świński dowcip. Nikt go nie
słucha. Wylegujemy się. Czas płynie dalej.
Nagle wzdrygam się i unoszę głowę. Widzę, że i Bethke już się poderwał
gwałtownie. Nawet Tjaden się ożywia. Wieloletni instynkt podpowiada coś,
nikt jeszcze nie wie, co, ale na pewno dzieje się coś niezwykłego.
Ostrożnie wychylamy głowy i nasłuchujemy, mrużąc oczy w wąskie szparki,
żeby przeniknąć zapadający zmierzch. Wszyscy się obudzili, wszyscy mają
zmysły napięte do ostateczności, wszystkie mięśnie gotowe na przyjęcie
tego nieznanego, nadchodzącego, które może oznaczać tylko
niebezpieczeństwo. Cicho szurają po ziemi granaty ręczne, z którymi
czołga się naprzód Willy – on potrafi nimi rzucać najdalej. Leżymy
przytuleni do ziemi jak koty. Odkrywam obok siebie Ludwiga Breyera. W jego stężałych rysach nie ma już ani śladu choroby. Ma ten sam co
wszyscy tutaj zimny, trupi wyraz twarzy, oblicze człowieka z okopów.
Zamroziło je szalone napięcie, tak niezwykłe jest wrażenie, jakie
przekazała nam podświadomość na długo przed tym, jak rozpoznały je nasze
zmysły.
Mgła unosi się i faluje. I nagle czuję, co postawiło nas wszystkich w stan najwyższego alarmu. Po prostu tylko zrobiło się cicho. Zupełnie
cicho.
Nie ma żadnych kaemów, żadnego ostrzału, żadnych wybuchów; żadnego
gwizdu pocisków, nic, absolutnie nic, żadnego wystrzału, żadnego krzyku.
Po prostu jest cicho, całkowicie cicho.
Patrzymy na siebie, nie możemy tego pojąć. Po raz pierwszy odkąd
jesteśmy na wojnie, panuje taka cisza. Niespokojnie węszymy, chcąc się
dowiedzieć, co to ma znaczyć. Może niepostrzeżenie zbliża się gaz? Ale
wiatr jest niekorzystny i by go przepędził. Czy będzie atak? A gdyby
nawet był, cisza zdradziłaby go przedwcześnie. W ogóle co się dzieje?
Granat w mojej ręce jest wilgotny, tak mocno pocę się z podniecenia.
Wydaje się, że nerwy gotowe się pozrywać. Pięć minut. Dziesięć minut.
– Już kwadrans – woła Valentin Laher.
We mgle jego głos rozbrzmiewa pusto, jakby pochodził z grobu. W dalszym
ciągu nic się nie dzieje, żadnego ataku, żadnych ściemniających się
nagle, skaczących cieni… Dłonie rozluźniają się i zaciskają mocniej. To
już nie do wytrzymania! Tak bardzo przywykliśmy do hałasu frontowego, iż
mamy wrażenie, że teraz, kiedy nagle przestał na nas ciążyć, będziemy
musieli pęknąć i ulecieć w niebo jak przekłute balony.
– Człowieku, przyjmij to do wiadomości, jest pokój – odzywa się nagle
Willy, co działa na wszystkich jak bomba.
Mięśnie twarzy rozluźniają się, ruchy stają się bezcelowe i niepewne.
Pokój? Patrzymy na siebie z niedowierzaniem. Wypuszczam z rąk granaty.
Pokój? Bethke ma w oczach taki wyraz, jakby jego twarz miała się za
chwilę rozpaść. Pokój? Wessling stoi nieruchomo jak drzewo, a gdy się
obraca ku nam i pokazuje twarz, wygląda tak, jakby chciał od razu ruszyć
dalej i iść do domu.
Nagle – ledwośmy to zauważyli w zamęcie podniecenia – skończyło się
milczenie, znów głucho huczą wystrzały i już z daleka terkocze jak
dzięcioł jakiś kaem. Uspokajamy się, prawie uradowani, że znów słyszymy
swojskie odgłosy śmierci.
Przez cały dzień panuje spokój. W nocy mamy cofnąć się kawałek, jak
zdarzało się to już nieraz. Ale tamci nie postępują po prostu za nami,
tylko atakują. Nim się spostrzegliśmy, jesteśmy pod ciężkim ostrzałem. W szarości za nami wytryskują czerwone fontanny. U nas na razie spokojnie.
Willy i Tjaden znajdują przypadkiem konserwę mięsną i natychmiast ją
pałaszują. Inni leżą w ukryciu i czekają. Wszystkie te miesiące
sprawiły, że są wypaleni, niemal zobojętniali, dopóki nie mogą się
bronić.
Dowódca kompanii przeczołgał się do naszego leja.
– Macie wszystko? – pyta, przekrzykując hałas.
– Za mało amunicji – odkrzykuje Bethke.
Heel wzrusza ramionami i przez ramię podaje Bethkemu papierosa. Ten, nie
oglądając się, kiwa głową.
– Musi być i tak – woła Heel i przeskakuje do następnego leja.
Doskonale wie, że tak też będzie dobrze. Każdy z tych starych żołnierzy
mógłby być jak on dowódcą kompanii.
Robi się ciemno. Dostajemy się pod ostrzał. Nie bardzo mamy się za czym
schować. Rękami i saperkami wygrzebujemy w leju otwory na głowy. Leżymy
tak mocno wciśnięci w ziemię, obok mnie Albert Trosske i Adolf Bethke.
Dwadzieścia metrów dalej uderzenie ciężkiego pocisku. Otwieramy szeroko
pyski, kiedy nadlatuje, żeby nam nie rozerwało bębenków w uszach, ale i bez tego jesteśmy na wpół ogłuszeni, ziemia i błoto pryskają nam w oczy,
a przeklęty dym z prochu i siarki drapie w gardle. Spada deszcz
odłamków. Jeden z nas na pewno oberwał, bo przez nasz lej razem z gorącym odłamkiem pocisku przelatuje urwana ręka, tuż obok głowy
Bethkego.
Przyskakuje do nas Heel, pod hełmem blady jak ściana w rozbłysku
eksplozji.
– Pożar – dyszy – trafienie bezpośrednie, nic nie zostało!
Znowu huk, świst, ryk, deszcz błota i żelaza, w powietrzu łoskot, ziemia
drży. Potem podnosi się zasłona, odsuwa do tyłu i w tej samej chwili
podnoszą się z ziemi ludzie, spaleni, czarni, z granatami w ręku, czujni
i gotowi.
– Powoli z powrotem – woła Heel.
Przeciwnik atakuje na lewo od nas. Toczy się zażarty bój o nasze gniazdo
ogniowe w leju. Szczeka kaem. Widać rozbłyski wybuchów granatów
ręcznych. Nagle kaem milknie – zaciął się. Gniazdo natychmiast zostaje
zaatakowane z flanki. Jeszcze parę minut i będzie odcięte. Heel to
widzi.
– Cholera jasna! – Wyskakuje na skarpę. – Naprzód!
Za nim leci amunicja, a chwilę później Willy, Bethke i Heel leżą już w odpowiedniej odległości do rzutu i rzucają, Heel znowu wyskakuje – w takich momentach jest szalony, istny szatan. Ale udaje się, ci w leju
nabierają otuchy, kaem wraca do życia, połączenie odzyskane, wspólnie
wycofujemy się i docieramy do betonowej bryły za nami. Poszło tak
szybko, że Amerykanie w ogóle nie zauważyli opróżnienia gniazda. W opuszczonym leju nadal rozbłyskują detonacje.
Uspokaja się. Boję się o Ludwiga. Ale jest z nami. Po chwili podczołguje
się do mnie Bethke.
– Wessling?
– Co z Wesslingiem? Gdzie Wessling? – Wołanie nagle ginie w przetaczającym się głucho pomruku dział dalekosiężnych. – Wessling…
Wessling…
Zjawia się Heel.
– Co jest?
– Nie ma Wesslinga.
Tjaden leżał obok niego podczas odwrotu, potem już go jednak nie
widział.
– Gdzie? – pyta Kosole.
Tjaden pokazuje.
– Psiakrew…!
Kosole patrzy na Bethkego. Bethke na Kosolego. Obaj wiedzą, że być może
to nasz ostatni bój. Nie wahają się ani chwili.
– Wszystko jedno – mruczy Bethke.
– Jazda – prycha Kosole.
Znikają w ciemności. Heel wyskakuje w ślad za nimi.
Ludwig przygotowuje wszystko do natychmiastowego natarcia, gdyby tych
trzech zostało zaatakowanych. Na razie panuje spokój. Jednak nagle
pojawiają się błyski wybuchów granatów ręcznych. Między nimi słychać
trzask rewolwerowych strzałów. Natychmiast wyskakujemy do przodu, Ludwig
jako pierwszy – lecz wtedy pojawiają się zlane potem twarze Bethkego i Kosolego, którzy wloką za sobą kogoś na pałatce.
Heel? To pojękujący Wessling. A Heel? Powstrzymuje tamtych, to on
strzelał z rewolweru; zaraz potem wraca.
– Cała banda w leju załatwiona – krzyczy – a do tego dwóch z rewolweru.
– Następnie wpatruje się w Wesslinga. – No i co jest?
Ten nie odpowiada. Brzuch ma otwarty szeroko jak sklep rzeźniczy. Nie
można zobaczyć, jak głęboko sięga rana. Zostaje prowizorycznie
opatrzona. Wessling jęczy, że chce wody, ale jej nie dostaje. Rannym w brzuch nie wolno nic pić. Potem domaga się koców. Jest mu zimno, stracił
dużo krwi.
Łącznik przynosi rozkaz, że mamy się wycofać jeszcze dalej. Wesslinga
zabieramy na razie na pałatce, przez którą przetykamy do niesienia
karabin, dopóki nie znajdziemy noszy. Ostrożnie posuwamy się po omacku
jeden za drugim. Stopniowo się rozjaśnia. Srebrna mgła spowija krzaki.
Opuszczamy strefę walki. Sądziliśmy już, że jest po wszystkim, gdy z cichym świstem nadlatuje pocisk i uderza, a odgłos wybuchu odbija się
echem. Ludwig Breyer bez słowa podwija rękaw. Dostał postrzał w ramię.
Weil go opatruje.
Wycofujemy się. Wycofujemy.
Powietrze jest łagodne jak wino. To nie listopad, to marzec. Niebo
bladobłękitne i przejrzyste. W przydrożnych kałużach odbija się słońce.
Idziemy topolową aleją. Po obu stronach drogi stoją drzewa, wysokie i prawie nietknięte, tylko gdzieniegdzie któregoś brakuje. Ta okolica była
wcześniej zapleczem, nie została tak zniszczona jak te kilometry terenu
przed nią, które oddawaliśmy wrogowi dzień po dniu, metr po metrze.
Słońce świeci na brązową pałatkę, a gdy idziemy żółtymi alejami, bez
przerwy unoszą się nad nią szybujące w powietrzu liście; niektóre
wpadają do środka.
W lazarecie nie ma już miejsca. Wielu rannych leży na zewnątrz. Na razie
zostawiamy przed drzwiami także Wesslinga. Grupka rannych w ramię z białymi opatrunkami ustawia się do wymarszu. Lazaret ma być
zlikwidowany. Między rannymi biega lekarz, bada nowo przybyłych.
Mężczyznę, któremu nienaturalnie odgięta w kolanie noga zwisa
bezwładnie, każe od razu wnieść do środka. Wessling, tylko opatrzony,
zostaje na zewnątrz.
Budzi się z drzemki i patrzy za lekarzem.
– A on czemu odchodzi?
– Na pewno wróci – odpowiadam.
– Ale ja muszę się tam dostać, muszę być operowany. – Nagle popada w okropne podniecenie, obmacuje opatrunek. – To trzeba przecież
natychmiast zszyć.
Próbujemy go uspokoić. Jest cały zielony i poci się ze strachu.
– Adolfie, pobiegnij za nim, niech tu przyjdzie.
Bethke waha się chwilę. Na oczach Wesslinga nie może zachować się
inaczej, choć wie, że to nie ma sensu. Widzę, jak rozmawia z lekarzem.
Wessling patrzy za nim, dopóki się da, kiedy próbuje wykręcić głowę,
wygląda to okropnie.
Bethke wraca tak, żeby Wessling go nie widział, kręci głową i pokazuje
palcami jedynkę, a oprócz tego powtarza bezgłośnie, samym ruchem warg:
Jed-na go-dzi-na…
Przybieramy na twarze pełen ufności wyraz, ale kto oszuka umierającego
chłopa! Kiedy Bethke mówi mu, że zoperują go później, najpierw trzeba
ranę trochę podleczyć, Wessling wie już wszystko. Przez chwilę milczy,
by w końcu wydyszeć cicho:
– Tak, wy tu stoicie i jesteście cali – i wrócicie do domu – a ja –
cztery lata i coś takiego – cztery lata – i coś takiego…
– Przecież zaraz cię wezmą do lazaretu, Heinrich – pociesza go Bethke.
Tamten wykonuje wzbraniający gest.
– Dajcie spokój.
Od tej chwili niewiele się odzywa. Nie chce też, żeby go wniesiono do
środka, woli zostać na zewnątrz. Lazaret położony jest na małej
pochyłości. Widać stąd ciągnącą się daleko aleję, którą przyszliśmy.
Jest kolorowa i złota. A ziemia leży tak cicho, miękko i bezpiecznie,
widać nawet pola uprawne, małe, brązowe, rozorane spłachcie, tuż obok
lazaretu. Kiedy wiatr unosi woń krwi i ropy, czuć cierpki zapach świeżej
roli. Dal jest sina i wszystko tchnie wielkim spokojem, spojrzenie stąd
nie sięga bowiem frontu. Front znajduje się na prawo.
Wessling leży cicho. Przygląda się wszystkiemu bardzo dokładnie.
Spojrzenie ma uważne i czyste. Jest rolnikiem i zna się na krajobrazie
jeszcze lepiej i inaczej niż my. Wie, że musi się zbierać. Dlatego nie
chce już niczego uronić i nie odwraca oczu od tego widoku. Robi się
bledszy z minuty na minutę. W końcu wykonuje ręką ruch w moim kierunku i szepcze:
– Ernst…
Pochylam się nad nim, zbliżając ucho do jego ust.
– Wyjmij moje rzeczy – mówi.
– Masz jeszcze czas, Heinrich…
– Nie, nie. No już.
Rozkładam je przed nim. Portfel z wytartego już tu i ówdzie płótna, nóż,
zegarek, pieniądze – powoli już to znamy. W portfelu luźno włożone
zdjęcie jego żony.
– Pokaż – mówi.
Wyjmuję zdjęcie i trzymam tak, żeby widział. Wyrazista opalona twarz.
Przygląda się jej, a po chwili szepcze:
– Tego wszystkiego już nie będzie… – Wargi mu drżą. W końcu odwraca
głowę. – Zabierz to – mówi. Nie wiem, o co mu chodzi, ale nie chcę go
dłużej męczyć pytaniami, dlatego chowam rzeczy do kieszeni. – To zanieś
jej…
Patrzy na mnie dziwnie szeroko otwartymi oczami, mruczy coś, kręci głową
i jęczy. Usilnie próbuję jeszcze coś zrozumieć, lecz z jego ust wydobywa
się już tylko bulgotanie; Wessling wyciąga się, oddycha coraz ciężej i wolniej, z przerwami, oddech chwilami zanika – z piersi wydobywa się
jeszcze jedno bardzo głębokie westchnienie – i oczy nagle matowieją,
jakby oślepł, i nie żyje.
Następnego ranka po raz ostatni siedzimy w okopach. Prawie już nie
dochodzi do wymiany ognia. Wojna się skończyła. Za godzinę mamy się
wycofać. Nigdy więcej nie będziemy musieli tu przychodzić. Kiedy
odejdziemy, to na zawsze.
Niszczymy, co trzeba zniszczyć. Naprawdę niewiele. Parę ziemianek. Potem
przychodzi rozkaz odwrotu.
Dziwny jest ten moment. Stoimy w szeregu i patrzymy przed siebie. Nad
ziemią unoszą się lekkie opary mgły. Wyraźnie widać linie lejów i okopów. To wprawdzie tylko ostatnia linia frontu, bo to tutaj należy do
stanowisk odwodowych, ale jednak wciąż jeszcze strefa ogniowa. Ile razy
szliśmy do boju przez ten przykop, ile razy w niewielu przezeń wracali.
Przed nami rozciąga się szary monotonny krajobraz: w oddali reszta
lasku, parę kikutów drzew, ruiny wioski, wśród nich wysoki pojedynczy
mur, który się jakoś uchował.
– Tak – odzywa się w zamyśleniu Bethke – i człowiek siedział w tym
cztery lata.
– Ano siedział, psiakrew – przytakuje Kosole. – A teraz po prostu
koniec.
– Hm, hm. – Willy Homeyer opiera się o przedpiersie. – Jakie to dziwne,
nie…
Stoimy i gapimy się. Sina dal, resztki lasu, wzgórza, linia na
horyzoncie przed nami, to był okropny świat i ciężkie życie. A teraz
jakby nigdy nic zostaje za nami, wystarczy, że zaczniemy stawiać stopy,
a będzie zostawać w tyle, krok po kroku, i za godzinę zniknie, jakby go
nigdy nie było. Czy ktoś potrafi to pojąć?
Stoimy tak i powinniśmy się śmiać i zarykiwać z uciechy – a mimo to
czujemy, że nas mdli w żołądku, jakbyśmy zjedli miotłę i zbierało nam
się na wymioty.
Nikt nie mówi nic sensownego. Wymęczony Ludwig Breyer opiera się o skraj
okopu i unosi rękę, jakby naprzeciwko stał człowiek, któremu chce
pomachać.
Zjawia się Heel.
– Pewnie nie możecie się rozstać, co? Tak, teraz przyjdzie to gówno.
Ledderhose patrzy na niego ze zdziwieniem.
– Przecież teraz przyjdzie pokój.
– No właśnie, to gówno – potwierdza Heel i rusza dalej z taką miną,
jakby umarła mu matka.
– Brakuje mu Pour le Mérite – wyjaśnia Ledderhose.
– Ach, stul pysk – ścina go Albert Trosske.
– No, to ruszmy się – mówi Bethke, ale i on nadal stoi w miejscu.
– Leży tu paru naszych – wtrąca Ludwig.
– Tak: Brandt, Müller, Kat, Haie, Bäumer, Bertinck…
– Sandkuhl, Meinders, obaj Terbrüggenowie, Hugo, Bernhard…
– Człowieku, przestań…
Leży tam wielu z nas, ale do tej pory nie odczuwaliśmy tego w ten
sposób. Wszak pozostawaliśmy razem, oni w grobach, my w okopach,
oddzieleni od siebie zaledwie paroma garściami ziemi. Oni nas tylko
trochę wyprzedzali, bo codziennie nas ubywało, a ich przybywało – a często nie wiedzieliśmy, czy już należymy do nich, czy jeszcze nie. Ale
czasem pociski wyrzucały ich z powrotem do nas, rozpadające się kości,
resztki mundurów, gnijące, mokre, już zamienione w ziemię głowy, które w huraganowym ogniu jeszcze raz wracały do bitwy z zasypanych ziemianek.
Nie baliśmy się ich, byliśmy im bliscy. Ale teraz odchodzimy, by wrócić
do życia, a oni muszą zostać tutaj.
Ludwig, którego ojciec zginął na tym odcinku, wysmarkuje nos przez palce
i odwraca się. Powoli ruszamy za nim. Zatrzymujemy się jednak jeszcze
kilka razy i oglądamy za siebie. I znów zamieramy w bezruchu, i nagle
czujemy, że siedzi nam w piersi to, co przed nami, to piekło grozy, ten
poszarpany kawałek ziemi usiany lejami, że – gdyby to nie była taka
cholerna bzdura i nie zbierałoby się nam na wymioty – że wygląda on
prawie tak, jakby stał się nam swojski niczym bolesna, okropna ojczyzna,
a my po prostu należymy do niej.
Kręcimy głowami, kiedy nachodzą nas takie myśli – ale czy to za sprawą
pozostających tutaj straconych lat, czy za sprawą leżących tutaj
kolegów, czy za sprawą całej tej nędzy, którą kryje tutejsza ziemia –
ściska nas taki żal, że chce nam się płakać.
A potem wreszcie rozpoczynamy marsz.
Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki
Tytuł oryginału: Der Weg zurück
DER WEG ZURUECK © 1931 by the Estate of the late Paulette Remarque
All rights reserved
Copyright © for the Polish e-book edition by REBIS Publishing House Ltd., Poznań 2012, 2021
Informacja o zabezpieczeniach
W celu ochrony autorskich praw majątkowych przed prawnie niedozwolonym utrwalaniem, zwielokrotnianiem i rozpowszechnianiem każdy egzemplarz książki został cyfrowo zabezpieczony. Usuwanie lub zmiana zabezpieczeń stanowi naruszenie prawa.
Redaktor: Katarzyna Raźniewska
Opracowanie graficzne serii i projekt okładki: Zbigniew Mielnik
Fotografia na okładce
© Hulton-Deutsch Collection/Corbis/Getty Images Poland
Wydanie II e-book (opracowane na podstawie wydania książkowego: Droga powrotna, wyd. I w tym tłumaczeniu, dodruk, Poznań 2022)
ISBN 978-83-7818-093-7
Dom Wydawniczy REBIS Sp. z o.o.
ul. Żmigrodzka 41/49, 60-171 Poznań
tel. 61-867-47-08, 61-867-81-40
e-mail: [email protected]
www.rebis.com.pl
Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer
