Czystka Stalina w Armii Czerwonej. Początki wielkiego terroru ebook

Peter Whitewood

Czystka Stalina w Armii Czerwonej

Początki wielkiego terroru

Tytuł oryginału: The Red Army and the Great Terror: Stalin's Purge of the Soviet Military (Modern War Studies)

Tłumaczenie: Michał Lipa

ISBN: 978-83-283-4588-1

Copyright © 2015 by the University Press of Kansas

The Red Army and the Great Terror: Stalin’s Purge on the Soviet Military has been translated into Polish by arrangement with the University Press of Kansas.

Polish edition copyright © 2019 by Helion SA

All rights reserved.

Fotografia na okładce: © Bettmann/Getty Images

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź towarowymi ich właścicieli.

Autor oraz Helion SA dołożyli wszelkich starań, by zawarte w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Helion SA nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe z wykorzystania informacji zawartych w książce.

HELION SA ul. Kościuszki 1c, 44-100 Gliwice tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63 e-mail: [email protected] WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Podziękowania

Z tą książką wiąże się ogromny dług wdzięczności wobec wielu osób, które przyczyniły się do jej powstania. Szczególnie dziękuję Jamesowi Harrisowi, który zapewniał mi nieustające wsparcie i dzielił się celnymi uwagami krytycznymi od samego początku moich badań. James życzliwie podsuwał mi źródła archiwalne i przeczytał kilka roboczych wersji manuskryptu. Do grona pozostałych osób, które czytały całość lub wybrane fragmenty tej książki i przekazywały mi wartościowe sugestie, należą: Roger Reese, David R. Stone, Stephen Brown i Steven J. Main. Jestem winien podziękowania Markowi B. Smithowi za nasze dyskusje na temat moich badań oraz zachęcanie mnie do rozmyślań nad społeczną historią Armii Czerwonej. Mark Harrison udzielał mi mądrych rad i zmusił mnie do zakwestionowania wielu przyjętych założeń. Wszystkie błędy pozostałe w tekście obciążają wyłącznie mnie.

Jestem wdzięczny za dotację uzyskaną z Royal Historical Society oraz dofinansowanie z Wydziału Historii Uniwersytetu w Leeds, dzięki którym mogłem pojechać do Moskwy i przeprowadzić kwerendę archiwalną. Dziękuję pracownikom Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowego oraz Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historii Społeczno-Politycznej za ich pomoc i cierpliwość. Nie zdołałbym przeprowadzić badań w Moskwie, gdyby nie Irina i Dmitrij, którzy podczas mojego pobytu w rosyjskiej stolicy okazywali mi niezwykłą gościnność.

Druga część rozdziału 6. ukazała się w czasopiśmie „Slavonic and East European Review” pt. „The Purge of the Red Army and the Soviet Mass Operations”. Fragmenty kilku rozdziałów złożyły się na artykuł „Subversion in the Red Army and the Military Purge of 1937 – 1938” opublikowany w „Europe-Asia Studies”.

Na końcu chciałbym wyrazić ogromną wdzięczność dla moich rodziców za ich nieustanne wsparcie podczas moich studiów doktoranckich oraz po ich zakończeniu. Bez nich napisanie tej książki nie byłoby możliwe i to właśnie im ją dedykuję.

Wprowadzenie

Jedenastego czerwca 1937 r. tajny sąd wojskowy skazał na śmierć grupę najbardziej utalentowanych i doświadczonych oficerów Armii Czerwonej. Oskarżono ich o udział w domniemanym spisku wojskowo-faszystowskim, współpracę z nazistami i zamiar obalenia reżimu stalinowskiego. Wszystkich stracono zaraz po procesie. Egzekucje marszałka Michaiła Tuchaczewskiego, Jony Jakira, Ieronima Uborewicza, Borisa Feldmana, Roberta Eidemana, Awgusta Korka, Witalija Primakowa i Witowta Putny wywołały międzynarodowy skandal. Zwłaszcza Tuchaczewski cieszył się dużym uznaniem na świecie. Był bohaterem rosyjskiej wojny domowej i najzdolniejszym strategiem Armii Czerwonej. Po wykryciu domniemanego spisku wojskowego Józef Stalin i dowódca Armii Czerwonej Klimient Woroszyłow zarządzili masową czystkę w siłach zbrojnych. Fala represji szybko zalała zarówno korpus oficerski, jak i szeregi zwykłych żołnierzy. Udział w spisku wojskowo-faszystowskim przypisywano coraz większej liczbie rzekomych konspiratorów. Represje trwały do połowy listopada 1938 r. i drogo kosztowały radziecką armię. W ciągu dwóch lat po uśmierceniu najbardziej utalentowanych oficerów ze służby zwolniono ok. 35 tys. dowódców. Tysiące aresztowano, wielu stracono[1]. Ta „dekapitacja” w latach 1937 – 1938 nadal jest uważana za jedną z głównych przyczyn nieudolności armii po czerwcu 1941 r., kiedy to hitlerowskie Niemcy zaskoczyły Związek Radziecki operacją „Barbarossa”[2]. Czystkę wojskową obwinia się także o pogrzebanie szans na nawiązanie sojuszu Wielkiej Brytanii, Francji i ZSRR przeciwko Hitlerowi w latach poprzedzających wybuch drugiej wojny światowej. Zamach Stalina na Armię Czerwoną sprawił, że na Zachodzie zaczęto postrzegać tego dyktatora jako nieprzewidywalnego sojusznika o poważnie nadszarpniętej sile militarnej[3].

Czystka wojskowa jest punktem zwrotnym w historii wielkiego terroru, jak nazwano falę politycznej przemocy i represji trwających od połowy do późnych lat 30., podczas której ponad 1 mln obywateli radzieckich uwięziono w obozach pracy, a co najmniej 750 tys. stracono. W latach terroru czystka w armii wyznaczyła punkt, w którym rosnąca przemoc, wcześniej wymierzona niemal wyłącznie w starych przeciwników politycznych Stalina, zaczęła dotykać także ludzi niemających takich czarnych plam w życiorysie. Niektórzy, np. Michaił Tuchaczewski, nigdy nie popierali dawnej opozycji politycznej. Czystka wojskowa nie była zatem wyłącznie atakiem na Armię Czerwoną. Jak się przekonamy, pod wieloma istotnymi względami rozszerzyła ona zakres wielkiego terroru.

Zagadką pozostaje powód, dla którego latem 1937 r. Stalin przypuścił bezpardonowy atak na swoje wojsko. Pewne jest jednak to, że w łonie Armii Czerwonej nie było prawdziwej konspiracji. Od dawna wiadomo, że spisek wojskowo-faszystowski nie miał żadnych podstaw w rzeczywistości. Zeznania stanowiące dowody jego istnienia zostały wymuszone przez radziecką policję polityczną przy użyciu przemocy i tortur. Po śmierci Stalina w 1953 r. wiele ofiar czystki wojskowej (oraz innych prominentnych ofiar wielkiego terroru) zrehabilitowano pośmiertnie w okresie destalinizacji za rządów Nikity Chruszczowa[4]. Od 1937 r. podejmowano liczne próby wyjaśnienia ataku Stalina na Armię Czerwoną, ale nie przedstawiono żadnego zadowalającego ani przekonującego wytłumaczenia pozwalającego zrozumieć, dlaczego Stalin zdemolował korpus oficerski tuż przed wybuchem wojny światowej. Najbardziej rozpowszechniona interpretacja głosi, że zarządził starannie zaplanowaną czystkę w Armii Czerwonej w 1937 r. jako kolejny przejaw swojej dominacji za pomocą terroru[5]. To wytłumaczenie jest jednak obarczone oczywistymi, widocznymi na pierwszy rzut oka niekonsekwencjami. Jeżeli głównym celem czystki wojskowej była konsolidacja władzy, Stalin wybrał najgorszy możliwy moment. Jak się przekonamy, z punktu widzenia sowieckiego przywództwa wojna światowa majaczyła na horyzoncie już od połowy lat 30., a przejawem tego przekonania były szybko rosnące wydatki na zbrojenia. Dlaczego Stalin miałby jedną ręką budować, a drugą burzyć? Dlaczego miałby czynnie przygotowywać się do wojny, jednocześnie osłabiając Armię Czerwoną masową redukcją? Czystka wojskowa mogła nie tylko narazić na szwank osobistą władzę Stalina, ale też zagrozić istnieniu Związku Radzieckiego, ponieważ musiałby on przystąpić do przyszłej wojny ze znacznie osłabionymi siłami zbrojnymi. Na pierwszy rzut oka czystka wydaje się więc aktem irracjonalnym, a wyjaśnienie stawiające na czołowym miejscu żądzę większej osobistej władzy Stalina nie jest całkiem zadowalające.

W tej książce przedstawiam zupełnie nowe wyjaśnienie czystki wojskowej. Pokazuję, dlaczego w 1937 r. Stalin uważał, że należy podjąć tak duże ryzyko, i dlaczego nie było to działanie irracjonalne — przynajmniej z punktu widzenia sowieckiego przywództwa. Stalin zapoczątkował falę represji przeciwko Armii Czerwonej nie jako kolejny etap starannie zaplanowanej konsolidacji władzy. Działał raczej w poczuciu słabości i w pośpiechu. W połowie 1937 r., w obliczu nadciągającej wojny, powziął błędne przekonanie o zagrożeniu ze strony własnej armii. Wierzył niesłusznie, że została ona zinfiltrowana przez zagranicznych agentów na wszystkich poziomach hierarchii. Co więcej, ci szpiedzy nie tylko przeniknęli do struktur Armii Czerwonej, ale także, co wynikało z dowodów zebranych przez policję polityczną, zdołali zawiązać spisek wśród członków najwyższego dowództwa. W obliczu tych błędnie rozpoznanych zagrożeń Stalin czuł się zmuszony do rozprawy z armią. Zaaprobował więc wielką czystkę, żeby pozbyć się wywrotowców ukrytych, jak wierzył, w szeregach wojska. Wychodził z założenia, że nie może przystąpić do nadchodzącej wojny z tak bardzo niepewną armią. Kiedy jednak narastająca fala zwolnień ze służby i aresztowań rozlewała się coraz szerzej od czerwca 1937 r., czystka wojskowa, podobnie jak cały wielki terror, wymknęła się spod kontroli władz centralnych. Na początku 1938 r. częściowo tę władzę odzyskano, a w listopadzie czystka ostatecznie dobiegła końca, tak jak i wielki terror, ale ogromnych szkód wyrządzonych w Armii Czerwonej nie dało się już odwrócić. W celu wyjaśnienia, dlaczego przeprowadzono czystkę, trzeba zatem podjąć próbę zrozumienia, jak radzieckie przywództwo mogło tak błędnie ocenić zagrożenie ze strony Armii Czerwonej w 1937 r. i dojść do przekonania, że podjęcie drastycznych działań jest nieuchronne.

Najpierw jednak warto krótko omówić wcześniejsze analizy przyczyn czystki i pokazać, dlaczego większość z nich była nieprzekonująca.

Kiedy tylko w czerwcu 1937 r. podano do publicznej wiadomości informację o straceniu Tuchaczewskiego i grupy najwyższych dowódców sowieckich, zagraniczni obserwatorzy i ówczesna prasa podjęli pierwsze próby wskazania powodów ataku Stalina na Armię Czerwoną. Ze względu jednak na brak dostępu do wiarygodnych informacji ich reakcje, co zrozumiałe, zostały oparte na domysłach. Na przykład „Manchester Guardian” uważał za możliwe, że postępowanie Stalina było reakcją na faktyczny spisek wojskowy w łonie Armii Czerwonej[6]. Teoria ta zyskała w następnych latach większą popularność. Tacy komentatorzy jak dziennikarz „New York Timesa” Walter Duranty, mieszkający w Moskwie przez większą część lat 30., przekonywali później, że w armii rzeczywiście zawiązał się spisek[7]. Wprawdzie Duranty jest uważany za apologetę reżimu stalinowskiego, ale i mniej tendencyjni obserwatorzy, tacy jak amerykański ambasador w Związku Radzieckim Joseph E. Davies, zgadzali się co do tego, że w 1937 r. udaremniono wojskowy zamach stanu[8]. Nie wszyscy jednak byli tak pewni faktów, a ambicja Stalina i jego apetyt na jeszcze większą władzę i kontrolę nad państwem także wskazywano jako możliwe motywy czystki wojskowej[9]. Do takiego wniosku dochodzili autorzy wczesnych prac historycznych poświęconych temu zagadnieniu. W książce opublikowanej w 1938 r. poza granicami ZSRR niemiecki pisarz, komunista i były oficer Armii Czerwonej Erich Wollenberg opisał czystkę wojskową jako kolejny etap eliminowania przez Stalina możliwych zagrożeń dla jego władzy[10]. Ogólnie rzecz biorąc, w pierwszych relacjach dotyczących czystki w Armii Czerwonej pojawiają się wspólne motywy: żądza władzy Stalina, jego skłonność do zabezpieczania tej władzy drastycznymi środkami oraz spekulacje na temat możliwego spisku wojskowego.

Pierwsze interpretacje czystki wojskowej nie zmieniły się aż do lat 60. i 70.; pojawiały się tylko w coraz bardziej rozwiniętej postaci w ogólnych opracowaniach dotyczących wielkiego terroru i Armii Czerwonej. Historycy i politolodzy piszący w czasach zimnej wojny zwykle postrzegali czystkę wojskową w podobnym świetle: jako kolejny etap eskalacji przez Stalina w latach 30. represji politycznych mających mu zapewnić ugruntowanie osobistej władzy i zneutralizowanie możliwych zagrożeń[11]. Co więcej, według części zimnowojennych historyków Stalin postanowił oczyścić wojsko, ponieważ wierzył, że niektórzy członkowie najwyższego dowództwa, zwłaszcza skupieni wokół Tuchaczewskiego, mogą któregoś dnia zablokować dalszy wzrost jego władzy. Armia Czerwona była po prostu kolejną instytucją, którą musiał ujarzmić, jeśli chciał osiągnąć całkowitą dominację. W tym ujęciu czystkę wojskową rozważano w kontekście wzrostu kultu jednostki Stalina oraz nadużywania przez niego władzy[12]. Godne uwagi jest to, że powszechnej wśród zimnowojennych autorów argumentacji dotyczącej przejawianej przez Stalina żądzy nieskrępowanej władzy towarzyszy wąskie traktowanie czystki wojskowej jako „sprawy Tuchaczewskiego”, od nazwiska jej najbardziej znanej ofiary. Takie sformułowanie problemu ogranicza jednak analizę represji w Armii Czerwonej do relacji panujących między Stalinem a elitą wojskową. Ci autorzy skwapliwie wykorzystywali domniemane animozje i rzekome napięcia osobiste między Stalinem a najwyższymi oficerami jako uzasadnienie czystki. Skutkiem takiej koncentracji na kwestiach personalnych było zaniedbywanie poważnego analizowania doświadczeń całego korpusu oficerskiego i szeregowych żołnierzy w okresie wielkiego terroru. W rezultacie nie doczekaliśmy się zadowalającego wyjaśnienia, dlaczego czystka dotknęła całej Armii Czerwonej, a nie tylko najwyższego dowództwa.

Wspólnym mianownikiem wszystkich zimnowojennych relacji dotyczących czystki wojskowej jest historia sfabrykowanego dossier, którego Stalin użył ponoć do oskarżenia wysokich oficerów z zamiarem pozbycia się ich. Ów zbiór zawierał sfałszowane materiały mające pełnić funkcję przekonującego dowodu na to, że grupa najwyższych dowódców Armii Czerwonej przy pomocy Niemców planuje zamach stanu. Istnieje kilka wersji historii o dossier; w niektórych przypadkach nie ma w ogóle mowy o teczce z dokumentami, a jedynie o ustnej dezinformacji. W najbardziej rozpowszechnionym wariancie Stalin osobiście polecił sfabrykować dowody, żeby uzyskać wiarygodny pretekst do wyeliminowania tych oficerów spośród najwyższego dowództwa, którzy w jego przekonaniu stali mu na drodze do zdobycia pełni władzy. Policja polityczna przygotowała zatem niezbędne dokumenty poza granicami Związku Radzieckiego (w celu zwiększenia ich wiarygodności) i przekazała je Stalinowi niezależnymi kanałami[13]. W innej wersji tej historii Stalin padł ofiarą oszustwa niemieckich agentów wywiadu, którzy postanowili sfabrykować dossier i przekazać je Sowietom po to, aby sprowokować Stalina do ataku na własną armię[14]. Głównymi bohaterami większości wariantów tej opowieści są prezydent Czechosłowacji Edvard Beneš, szef niemieckiego wywiadu Reinhard Heydrich i rosyjski „biały” emigrant Nikołaj Skoblin, będący sowieckim podwójnym agentem. Beneš odegrał rolę wybranego przez sowieckie służby pośrednika; prawdopodobnie podstępem skłoniono go do przekazania dezinformacji na temat czerwonoarmijnych oficerów do ambasady radzieckiej w Pradze, skąd powędrowała do Stalina. W różnych wariantach historii przekazanie dezinformacji Benešowi zorganizowali albo funkcjonariusze radzieckiej policji politycznej, albo agenci niemieckiego wywiadu. Sam Beneš wspomina w swoich pamiętnikach, że o planowanym wojskowym zamachu stanu w Związku Radzieckim dowiedział się z drugiej ręki od hrabiego Trauttmannsdorffa, jednego z wysokich oficjeli Hitlera. Trauttmannsdorff miał przypadkiem usłyszeć o tajnych negocjacjach między Hitlerem a Tuchaczewskim i mówić o „antystalinowskiej klice” w Związku Radzieckim[15]. Zadaniem Heydricha była z kolei współpraca z podwójnym agentem Nikołajem Skoblinem przy fabrykowaniu niezbędnych dokumentów, zawierających ponoć autentyczne podpisy obciążanych oficerów[16]. W jednej z wersji historii Skoblin miał przekonywać Heydricha, że wśród wysokich oficerów Armii Czerwonej mówi się o możliwości zorganizowania wojskowego przewrotu. Heydrich zgodził się więc na sfabrykowanie dokumentów i przekazanie ich Sowietom, ponieważ dostrzegł możliwość sprowokowania Stalina do ataku na armię[17].

W historii o dossier nie brakuje intryg i spisków. Gdyby nie to, że Chruszczow potwierdził jego istnienie na początku lat 60., historycy traktowaliby je z dużą rezerwą[18]. W rzeczywistości bez względu na to, jak często ta opowieść pojawia się w pracach historycznych na temat czystki wojskowej i w jaki sposób jest prezentowana, nie ma powodu, aby w nią wierzyć. Jej głównym źródłem są mało wiarygodne wspomnienia różnych osób, często od dawna zdyskredytowanych dezerterów z policji politycznej[19]. Inne ważne materiały potwierdzające istnienie tego zbioru dokumentów, takie jak pamiętniki samego Beneša, także okazały się dość niedokładne[20]. Nic nie wskazuje na to, że historia o dossier ma jakiekolwiek oparcie w rzeczywistości. Pomijając problemy ze wskazaniem istniejących źródeł, nie ma też żadnych innych wiarygodnych dowodów istnienia tego zbioru materiałów. Po otwarciu rosyjskich archiwów na początku lat 90. nie odnaleziono ani jednego dokumentu potwierdzającego tę historię. W dodatku dostępne obecnie materiały archiwalne także nie wskazują na istnienie sfabrykowanego dossier. Na przykład w czerwcu 1937 r., tydzień przed posiedzeniem tajnego sądu wojskowego, który skazał na śmierć grupę Tuchaczewskiego, Stalin spotkał się z najwyższymi oficerami Armii Czerwonej, aby porozmawiać z nimi o dopiero co wykrytym spisku wojskowo-faszystowskim. Obecnie dostępny jest zapis tego spotkania i wiadomo, że w ciągu czterech dni ani razu nie wspomniano o istnieniu jakiegokolwiek dossier zawierającego obciążające dowody. Nie skorzystano z niego także podczas czerwcowego procesu[21]. To dość niezwykłe, jeśli sfabrykowane dossier rzeczywiście było głównym dowodem przeciwko Tuchaczewskiemu i innym oficerom oskarżonym o spisek wojskowy. Dlaczego Stalin zadał sobie tyle trudu, żeby spreparować dowody w celu uwiarygodnienia przyczyn egzekucji najwyższego dowództwa armii, skoro później ich nie opublikował, a być może nawet w ogóle nie użył? To samo można powiedzieć o tych wariantach historii, w których Stalin pada ofiarą intrygi niemieckiego wywiadu. Skoro niemieckie dowody były tak przekonujące, dlaczego pozostający poza podejrzeniami dowódcy Armii Czerwonej nie zostali o nich poinformowani w czerwcu 1937 r.? Wydaje się także, że Stalin wcale nie musiał fabrykować dossier za granicą, a później sprowadzać z powrotem do Związku Radzieckiego. Znacznie łatwiej byłoby oskarżyć oficerów bez żadnych podstaw, tak jak to uczyniono z innymi prominentami, którzy padli ofiarą wielkiego terroru. Krótko mówiąc: słabe źródła i brak dowodów sprawiają, że niewielu historyków traktuje dziś sprawę dossier poważnie.

Pochodzące z okresu zimnej wojny opracowania dotyczące czystki wojskowej ukształtowały się też pod wpływem dominujących wówczas tendencji w historiografii wielkiego terroru. W latach 60. i 70. wielki terror był przedstawiany przez historyków przede wszystkim jako brutalna konsolidacja władzy, a Stalina portretowano jako wytrawnego planistę, metodycznie likwidującego wszystkich, którzy stanęli mu na drodze[22]. Co za tym idzie, czystkę wojskową traktowano po prostu jak kolejny etap owej konsolidacji w jednym z obszarów państwa radzieckiego. Niemniej jednak, o czym się już przekonaliśmy, takie spojrzenie na czystkę wojskową jest problematyczne. Czy w okresie, w którym reżim spodziewał się rychłego wybuchu wojny, Stalin rzeczywiście naraziłby na szwank bezpieczeństwo Związku Radzieckiego, posyłając na śmierć najzdolniejszych dowódców i aresztując tysiące oficerów tylko po to, żeby uzyskać osobistą władzę nad siłami zbrojnymi? Jak mógł dopuścić do awansowania na najwyższe stanowiska w armii ludzi, którym nie do końca ufał, skoro był takim drobiazgowym i ostrożnym planistą? Jeżeli celem Stalina było posiadanie całkowitej kontroli nad wojskiem, dlaczego dał Tuchaczewskiemu tak dużą władzę w Armii Czerwonej? I dlaczego usunął go dopiero w 1937 r., a nie wcześniej?

Poważne wątpliwości co do przyjętych interpretacji czystki wojskowej zaczęły się pojawiać w latach 80. i na początku lat 90., kiedy przystąpiono do publikowania nowych prac na temat wielkiego terroru. Zwłaszcza pewna grupa „rewizjonistycznych” historyków zakwestionowała poziom premedytacji, z jaką dokonywano czystki w Armii Czerwonej. Na przykład badając zdarzenia prowadzące do wytoczenia procesu przed sądem wojskowym w czerwcu 1937 r., niektórzy przekonywali, że bieg spraw nie wskazuje na staranne zaplanowanie przez Stalina egzekucji grupy Tuchaczewskiego. W gruncie rzeczy choć chmury zaczęły się gromadzić nad głową marszałka już na początku maja, Stalin potrzebował kilku tygodni, żeby zdecydować się na działanie. Kiedy w końcu wykonał jakiś ruch, polegał on na usunięciu Tuchaczewskiego ze stanowiska zastępcy ludowego komisarza obrony i powierzeniu mu niezbyt prestiżowego dowództwa Nadwołżańskiego Okręgu Wojskowego[23]. Jak zauważył jeden z historyków, był to dość niezwykły sposób traktowania potencjalnie niebezpiecznego spiskowca[24]. Jeżeli Tuchaczewski uchodził w oczach Stalina za zagrożenie, jeżeli był on już naznaczony i istniały obciążające go dowody, powstrzymywanie się przed natychmiastowym aresztowaniem nie miało zbyt dużego sensu.

Pozbawieni dostępu do wiarygodnych źródeł pierwotnych historycy piszący w latach 80. i na początku lat 90. musieli jednak w większości przypadków ograniczyć się do wskazywania oczywistych luk w zimnowojennych opracowaniach dotyczących czystki wojskowej[25]. Dopiero po ujawnieniu dużej ilości niedostępnych wcześniej dokumentów z rosyjskich archiwów po upadku Związku Radzieckiego możliwe było publikowanie bardziej szczegółowych prac na temat wpływu wielkiego terroru na Armię Czerwoną. Odtajnienie wewnętrznych dokumentów armii, partii komunistycznej i policji politycznej pozwoliło lepiej zrozumieć przebieg represji w Armii Czerwonej w latach 1937 – 1938. Nowsze opracowania pozostawiają jednak jeszcze więcej wątpliwości dotyczących wcześniejszych interpretacji czystki wojskowej, zwłaszcza najbardziej rozpowszechnionego wytłumaczenia sprawy Tuchaczewskiego. Na przykład Roger Reese wykazał, opierając się na ujawnionych materiałach archiwalnych, że zwyczaj dokonywania czystek ugruntował się w Armii Czerwonej w latach 20. i 30. Regularnie przeprowadzane w szeregach sił zbrojnych, miały zwiększać ich spójność ideologiczną poprzez eliminowanie osób uważanych za wrogów klasowych, elementy społecznie szkodliwe albo należące do innych kategorii wywrotowców[26]. Reese przekonywał, że kiedy reżim wezwał obywateli radzieckich do udziału w polowaniu na wrogów ludu w 1937 r., będąca następstwem tego apelu gwałtowna fala denuncjacji szybko zalała Armię Czerwoną, której oficerowie i żołnierze byli już przyzwyczajeni do usuwania ze swoich szeregów wrogów klasowych[27]. Ugruntowana praktyka przeprowadzania czystek wewnętrznych stała się w latach 1937 – 1938 narzędziem masowych denuncjacji. Reese rzucił zatem światło na istotny aspekt reakcji zwykłych żołnierzy na wezwanie reżimu do pozbywania się ukrytych wrogów, pokazując, że czystka wojskowa nie ograniczała się do sprawy Tuchaczewskiego. Reakcje Armii Czerwonej zarówno na cały wielki terror, jak i na spisek wojskowo-faszystowski mają ogromne znaczenie dla zrozumienia, dlaczego przemoc w czasie czystki wojskowej osiągnęła tak wielką skalę.

Inni historycy korzystający z dostępu do ważnych materiałów archiwalnych także wywodzili genezę czystki wojskowej z okresu poprzedzającego 1937 r., odchodząc od upatrywania jej tylko w sprawie Tuchaczewskiego. Oleg Suwienirow udokumentował represje w wojsku od początku lat 30., pokazując, że przed rozstrzygającym rokiem 1937 w Armii Czerwonej zdarzały się aresztowania byłych opozycjonistów politycznych, w szeregach żołnierzy wybuchały masowe protesty przeciwko kolektywizacji rolnictwa, a policja polityczna często demaskowała grupy „kontrrewolucyjne” i domniemanych zagranicznych szpiegów na wszystkich szczeblach hierarchii wojskowej[28]. Co więcej, Suwienirow ujawnił wpływ najważniejszych wydarzeń politycznych lat 30. na Armię Czerwoną. Na przykład ocenił, że po zabójstwie pierwszego sekretarza partii bolszewickiej w Leningradzie Siergieja Kirowa w grudniu 1934 r. w wojsku nastąpiła fala aresztowań, w której czasie zatrzymano dziesiątki albo nawet setki osób[29]. Represje w Armii Czerwonej mogły być skutkiem napięć wewnątrz państwa i pożywką dla gwałtownych fal politycznych represji. Krótko mówiąc: Suwienirow dowiódł, że czystka wojskowa w latach 1937 – 1938 miała dłuższą genezę, a Armia Czerwona była wrażliwa na zmieniające się nurty polityczne w Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików) jeszcze przed wybuchem wielkiego terroru. Nie można zatem ograniczać się do prostej historii sprawy Tuchaczewskiego i sfabrykowanego dossier, lecz trzeba omawiać czystkę wojskową w ogólniejszym kontekście szerokich represji politycznych w latach 30.

Więcej szczegółowych informacji na temat czystki wojskowej uzyskano także z ważnych, niedawno odtajnionych źródeł, takich jak zapis posiedzenia Rady Wojennej z czerwca 1937 r., z którego można się dowiedzieć, w jaki sposób wieść o wykryciu spisku wojskowo-faszystowskiego była rozpowszechniana w szeregach Armii Czerwonej[30]. Uderzające jest to, że wielu uczestników tego zebrania dopiero podczas niego dowiedziało się po raz pierwszy o istnieniu spisku w najwyższym dowództwie. Wielu zgromadzonych oficerów doznało szoku, usłyszawszy, że ich byli towarzysze — ludzie, których uważali za lojalnych oficerów — okazali się niebezpiecznymi spiskowcami. Stalin i dowództwo armii wykorzystali tę okazję do wezwania do czystki w szeregach i zachęcili oficerów do udziału w polowaniu na wrogów, co wywołało falę denuncjacji. Niektórzy z oficerów biorących udział w zebraniu odkryli swoje nazwiska w protokołach z przesłuchań, które im pokazano. Niedługo potem zostali aresztowani[31]. Częściowo odtajnione protokoły z przesłuchań także przyczyniły się do wzrostu naszej wiedzy, pokazując, w jaki sposób policja polityczna łączyła w jedną całość dowody istnienia spisku wojskowego w 1937 r. Proces ten nie był pozbawiony wad oraz sprzeczności, co zadaje kłam twierdzeniu, że w Armii Czerwonej rzeczywiście doszło do zawiązania spójnej konspiracji wojskowej[32]. Ponadto inni historycy wykorzystali nowe materiały archiwalne do zbadania powiązań między dowództwem armii radzieckiej i niemieckiej w latach 20. i 30.[33]. Powiązania te mają szczególne znaczenie. Jednym z głównych zarzutów wobec wysokich dowódców postawionych przed tajnym sądem wojskowym w czerwcu 1937 r. była działalność szpiegowska na rzecz Niemiec. Spisek wojskowo-faszystowski nie miał żadnych rzeczywistych podstaw, ale ustalone relacje między dowódcami niemieckimi i radzieckimi stawiały tych drugich w złym świetle.

Pomimo zwiększonego poziomu szczegółowości informacji na temat czystki wojskowej oraz nowych źródeł archiwalnych nie podano dotąd żadnego wiarygodnego ani przekonującego powodu, dla którego Stalin miałby zaatakować własną armię w okresie, w którym reżim spodziewał się wybuchu wojny. Reese i Suwienirow zbadali dynamikę czystki w wojsku i udowodnili, że fala denuncjacji w szeregach sił zbrojnych nie mogła być w całości kontrolowana przez Stalina, a jej korzenie sięgają lat poprzedzających 1937 r., ale żaden z nich nie wyjaśnił, dlaczego Stalin w ogóle zdecydował się na przeprowadzenie czystki[34]. Również inne nowsze prace nie tłumaczą w przekonujący sposób powodów jej zainicjowania i przedstawiają tradycyjne argumenty dotyczące przejawianej przez Stalina chęci otoczenia się lojalnymi dowódcami i przypuszczonego z premedytacją ataku na Armię Czerwoną[35]. Większość najnowszych opracowań na ogół nie przedstawia żadnych konkretnych sądów na temat motywów czystki albo zawiera jedynie aluzje do żądzy władzy Stalina i podejmowanych przez niego prób zniszczenia ewentualnej opozycji. Wobec powyższego okazuje się, że pomimo dostępności nowych materiałów archiwalnych od zakończenia zimnej wojny nie dokonano zbyt dużego postępu w wyjaśnianiu powodów skrajnie brutalnego ataku Stalina na armię w 1937 r. Nieliczne interpretacje odbiegające od tradycyjnych opracowań zimnowojennych są w dużym stopniu niekompletne. Na przykład jeden z historyków przekonywał, że Stalin zarządził czystkę wojskową, ponieważ grupa wysokich oficerów z Tuchaczewskim na czele chciała zmusić do ustąpienia naczelnego dowódcę Armii Czerwonej Klimienta Woroszyłowa[36]. Była ona najwyraźniej niezadowolona z kierunku, w jakim podążała armia, i obwiniała o to Woroszyłowa, co Stalin uważał za zagrożenie. Napięcia w łonie elity wojskowej są tu przedstawiane jako dowód istnienia możliwego spisku. Nawet jeśli spisek wojskowo-faszystowski nie miał realnych podstaw i nie było planów przeprowadzenia tak poważnej akcji jak zamach stanu, grupa oficerów pragnących usunięcia Woroszyłowa z naczelnego dowództwa Armii Czerwonej miała wykonywać jakieś zakulisowe posunięcia, by do tego doprowadzić. Duża część przemawiających za tym dowodów ma jednak charakter poszlakowy. Jest też spora różnica między niechęcią grupy wysokich rangą dowódców do przełożonego a faktycznym spiskowaniem w celu usunięcia go ze stanowiska[37]. Jak się przekonamy, Tuchaczewski z pewnością miał złe relacje z Woroszyłowem, a o jego nielojalności krążyły plotki. Nic jednak nie sugeruje, że ktokolwiek podejmował zorganizowane próby pozbycia się Woroszyłowa z dowództwa armii. Co więcej, knowaniami przeciwko Woroszyłowowi nie sposób wyjaśnić objęcia czystką 35 tys. oficerów zamiast małej grupy konspiratorów planujących obalenie przełożonego.

Niewielki postęp w wyjaśnianiu motywów dokonanej przez Stalina czystki w Armii Czerwonej wynika z rzadkiego sięgania przez autorów poprzednich prac do badań dotyczących wielkiego terroru prowadzonych od czasu otwarcia rosyjskich archiwów[38]. Dostęp do wcześniej utajnionych źródeł archiwalnych doprowadził w ciągu ostatnich 20 lat do zmiany kształtu debaty na temat początków wielkiego terroru i sił kryjących się za przemocą państwa w okresie stalinowskim. Od czasu odtajnienia rosyjskich archiwów na początku lat 90. interpretacje wielkiego terroru dominujące w latach powojennych i wpływające bezpośrednio na badania dotyczące czystki wojskowej okazały się zbyt wąskie i niekompletne. W latach 50. i 60. historycy zwykle patrzyli na wielki terror z perspektywy historii politycznej i przedstawiali Stalina w różny sposób: jako przywódcę korzystającego z państwowego aparatu przymusu w celu przezwyciężenia oporu przeciwko rewolucyjnym zmianom, jako tyrana wykorzystującego ten aparat do umacniania swojej władzy w Związku Radzieckim albo po prostu jako nadużywającego go paranoika. Niektórzy historycy i politolodzy uważali przemoc państwa za nieodłączną cechę samego systemu radzieckiego, lecz większość piszących w tamtych latach miała skłonność do skupiania się wyłącznie na rzekomych intencjach oraz indywidualnych działaniach Stalina w czasie wielkiego terroru, kosztem analizy szerzej rozumianego społeczeństwa sowieckiego[39].

Jeszcze przed otwarciem rosyjskich archiwów ta dominująca zimnowojenna narracja została jednak zakwestionowana przez rewizjonistycznych historyków badających wcześniej zaniedbywane aspekty wielkiego terroru. W szczególności zmniejszyli oni nacisk kładziony na analizowanie najwyższych kręgów politycznych i zaczęli się przyglądać szerszemu społeczeństwu w formującym się systemie stalinowskim[40]. W latach 90. coraz większa liczba historyków zaczęła negować wcześniejszy sposób przedstawiania wielkiego terroru, pokazując, że fala przemocy politycznej w latach 1937 – 1938 była o wiele bardziej złożonym zjawiskiem niż kierowane odgórnie represje państwa. Na przykład badania prowadzone od początku lat 90. uwydatniły szereg napięć społecznych, które skłaniały zwykłych obywateli w ZSRR do aktywnego uczestniczenia w wielkim terrorze i wzajemnego denuncjowania się władzom, czy to ze strachu, lojalności, czy złośliwości. Napięcia te były tak silne, że wielki terror nabierał rozpędu sam z siebie, a władze zaczęły tracić nad nim kontrolę[41]. Inni historycy przedstawili nowe interpretacje głównej przyczyny przemocy, podważając przyjęty pogląd, że głównym czynnikiem było odczuwane przez Stalina pragnienie większej władzy i osobistej kontroli nad armią. Zanim udostępniono rosyjskie archiwa, John Archibald Getty przekonywał, że bezpośrednią przyczyną wielkiego terroru były napięte relacje między przywódcami partii na szczeblu centralnym a działaczami regionalnymi oraz próby przywołania lokalnych elit do porządku w 1937 r. Co ważne, Getty przedstawiał wielki terror jako reakcję na utratę kontroli, a nie starannie zaplanowany proces[42]. Inni badacze także zwracali uwagę na znaczenie wewnętrznych nacisków systemowych i zmagania partii z państwem oraz elity z robotnikami, które skłoniły ostatecznie reżim do sięgnięcia po represje jako sposób zarządzania systemem[43].

W części tej książki reakcja szeregowych żołnierzy Armii Czerwonej na domniemany spisek wojskowo-faszystowski będzie poddana analizie w podobnym stylu. Zostanie dowiedzione, że choć siły zbrojne miały większe poczucie hierarchii i dyscypliny niż ogół społeczeństwa, odpowiedź czerwonoarmistów na pilne wezwanie reżimu do demaskowania ukrytych wrogów w latach 1937 – 1938 spowodowała równie duży zamęt i dezorientację w szeregach wojska co wśród ludności cywilnej. Podobnie jak ogólnie rozumiany wielki terror, czystka wojskowa w końcu sama nabrała rozpędu[44]. Zbadane zostaną również napięcia między dowództwem armii a korpusem oficerskim. Wiele wskazuje na to, że w latach poprzedzających okres wielkiego terroru niektórzy oficerowie opierali się częstym wezwaniom do poszukiwania wrogów w swoich jednostkach. Jak się przekonamy, część dowódców miała żywotny interes w uchylaniu się od wykonywania rozkazów, podobnie jak krnąbrni regionalni przywódcy partyjni, których Stalin próbował czasem zmusić do posłuchu.

Zamiast jednak przekonywać, że Stalin zainicjował czystkę wojskową w ramach wysiłków mających na celu usprawnienie zarządzania dysfunkcjonalnym systemem sowieckim (albo że była ona nieprzewidzianą konsekwencją tychże), książka przedstawia argumenty świadczące o tym, że Stalin zaatakował Armię Czerwoną, ponieważ powziął błędne mniemanie o poważnym zagrożeniu dla bezpieczeństwa. Wyjaśnia, dlaczego uwierzył w poważne niebezpieczeństwo grożące mu ze strony wojska i jak doszedł do przekonania, że nie ma innego wyboru niż rozpętanie masowych represji. Dokonana w niej analiza czystki wojskowej nawiązuje do nowszych rozważań dotyczących wpływu ideologii bolszewickiej na korzystanie z aparatu przemocy państwa oraz tego, jak postrzeganie świata przez radzieckie przywództwo przekładało się na fundamentalnie błędne rozumienie zagrożenia. W ten sposób ta książka przyczyni się do ujawnienia motywów kryjących się za szeroko rozumianym wielkim terrorem. Istotnie, choć zimnowojenne opracowania na temat wielkiego terroru są obecnie uważane za upraszczające, nadal nie ma wśród badaczy ostatecznej zgody co do pobudek Stalina oraz tego, dlaczego tak często sięgał po państwowy aparat przemocy. Wprawdzie nowe dokumenty archiwalne umożliwiły formułowanie bardziej zniuansowanych interpretacji wydarzeń z lat 30., ale jednocześnie zrodziły wiele pytań, na które nie znaleziono jeszcze odpowiedzi. Nowe kierunki badań sowieckiej kultury i społeczeństwa, polityki zagranicznej oraz wpływu ideologii i wywiadu na zachowanie reżimu wzbudziły kolejne spory dotyczące tego, dlaczego i w jakim celu zapoczątkowano wielki terror, bez rozstrzygania poprzednich.

Wpływ ideologii bolszewickiej na postrzeganie świata przez reżim ma zasadnicze znaczenie dla niniejszej analizy czystki wojskowej. Nowe dokumenty archiwalne, takie jak prywatna korespondencja między Stalinem a członkami jego najbliższego otoczenia, unaoczniły już siłę ideologii w wyższych kręgach partii komunistycznej. Stalin często posługiwał się językiem marksistowskim poza publicznymi wystąpieniami i w korespondencji prywatnej. Teraz już wiadomo, że nie ograniczał się do ukrywania żądzy władzy za retoryką marksistowską[45]. Stalin patrzył na świat oczami Marksa i wydaje się, że był ideologicznie mocno zaangażowany[46]. Historycy zbadali już, jaki wpływ na politykę wewnętrzną reżimu miała ideologia, zwłaszcza jako siła napędowa przemocy politycznej[47]. Inni przyjrzeli się ideologicznej wrogości reżimu wobec kapitalizmu, a mianowicie głęboko zakorzenionemu przekonaniu, że cały świat kapitalistyczny uczestniczy w spisku mającym na celu zniszczenie Związku Radzieckiego, oraz wpływowi tego przekonania na kształtowanie się aparatu represji państwa[48]. Podobnie James Harris przekonywał, że obawy sowieckiego przywództwa co do kapitalistycznego oblężenia ZSRR, połączone z zalewem niedokładnych lub źle rozumianych informacji wywiadowczych, były źródłem utrzymującego się przez niemal cały okres międzywojenny przeświadczenia, że zbliża się kolejna wielka wojna. Stalin często wyrażał niepokój z powodu domniemanej penetracji kraju przez zagranicznych agentów przygotowujących akty sabotażu, a to przekonanie było jeszcze wzmacniane przez regularne aresztowania rzekomych szpiegów i kontrrewolucjonistów dokonywane przez policję polityczną. U podstaw wielkiego terroru leżało uporczywe i błędne przeświadczenie o nieustającym zagrożeniu[49].

Ta książka zawiera dalszą analizę ideologii bolszewickiej i sposobu postrzegania zagrożeń przez reżim, będącą elementem badania poglądów Stalina na bezpieczeństwo Armii Czerwonej. Przyjmując za punkt wyjścia rewolucję rosyjską, wykaże, że reżim bolszewików od samego początku miał niełatwe relacje ze stałą armią. Utrzymywanie tradycyjnych sił zbrojnych (zamiast bardziej odpowiedniej z ideologicznego punktu widzenia milicji ludowej) było niezgodne z bolszewickimi zasadami rewolucji i stanowiło źródło napięcia w stosunkach między władzą cywilną a wojskiem. Obok tej ideologicznej wrogości w latach 20. i 30. istniało również przekonanie, że Armia Czerwona jest oczywistym celem infiltracji zagranicznych agentów i krajowych kontrrewolucjonistów. Wojsko było uważane za podatne na taką penetrację, a ponadto obarczone niepokojącymi deficytami w zakresie bezpieczeństwa, które według reżimu mogły być wykorzystane przez wrogo nastawione kraje kapitalistyczne. Waga tych zagrożeń była jednak niezmiennie wyolbrzymiana. Reżim stalinowski widział wokół Armii Czerwonej więcej zagrożeń, niż faktycznie istniało. Uchwycenie rozdźwięku między tym wyobrażeniem a rzeczywistością ma kolosalne znaczenie dla zrozumienia, dlaczego Stalin dokonał czystki w armii w 1937 r. Istotnie, do tego roku owa rozbieżność stała się tak wielka, że stworzyła idealne warunki dla wybuchu lęku przed szpiegami w szeregach i zdemaskowania przez policję polityczną „spisku wojskowego” na najwyższym szczeblu dowództwa. Jak się przekonamy, niewiele wskazuje na bagatelizowanie tego zagrożenia przez Stalina. Radykalna czystka w armii była jedyną możliwą reakcją. W tym ujęciu zarządzenie jej przez Stalina było skutkiem słabości i dezorientacji, a nie siły i pewności siebie. Nawet jeśli wierzył, że prawdopodobieństwo wybuchu wojny rośnie z każdym dniem, musiał oczyścić szeregi organizacji, której najbardziej potrzebował, ponieważ mylnie uważał Armię Czerwoną za zagrożenie dla swojej władzy i bezpieczeństwa reżimu. Choć Stalin bez wątpienia chciał utrwalić władzę — i to pragnienie pozostaje ważnym motywem zrealizowania czystki wojskowej i zaprowadzenia szeroko rozumianego wielkiego terroru — koniecznie trzeba zrozumieć, dlaczego uważał, że jest ona zachwiana.

Nowe dokumenty z rosyjskich archiwów umożliwiły też zbadanie radzieckich operacji masowych, prowadzonych od lata 1937 r. do jesieni roku następnego, podczas których dokonano ponad 1 mln aresztowań i prawie 700 tys. egzekucji[50]. Nie tylko pochłonęły one większość ofiar wielkiego terroru, ale też dotknęły w największym stopniu zwykłych ludzi, a nie elit politycznych[51]. To zupełnie inny obraz niż przedstawiany w zimnowojennych pracach poświęconych wielkiemu terrorowi, w których skupiano się zwykle na represjach w łonie elity partii komunistycznej i trzech niesławnych, pokazowych procesach moskiewskich zorganizowanych w latach 1936 – 1938. W rzeczywistości przeważającą część ofiar wielkiego terroru stanowili zwykli chłopi, robotnicy i osoby innej narodowości niż rosyjska. Chociaż jednak nikt nie kwestionuje tego, że Stalin zarządził masowe represje, nadal brakuje jasności co do jego pobudek. Niektórzy historycy przekonują, że chciał wewnętrznie umocnić Związek Radziecki w obliczu nadciągającej wojny światowej, a to wymagało wyeliminowania z populacji wszystkich niepewnych grup[52]. Znaczenie przewidywanej przyszłej wojny jako czynnika, który doprowadził do wybuchu terroru, jest jednak kwestionowane, przede wszystkim dlatego, że w rzeczywistości latem 1937 r. ZSRR nie stał w obliczu żadnego palącego kryzysu międzynarodowego. W innych wytłumaczeniach operacji masowych kładzie się nacisk na czynniki wewnętrzne, przytaczając np. argument, że reżim obawiał się znacznego wzrostu opozycji antysowieckiej na wsi w pierwszej połowie 1937 r., co było uważane za groźne w kontekście nadchodzących wyborów powszechnych do Rady Najwyższej zaplanowanych na ten rok. Narastał niepokój, że elementy antysowieckie wpłyną na wyniki elekcji. W tym ujęciu Stalin, przekonawszy się o zagrożeniu stwarzanym przez liczne niepewne grupy w społeczeństwie, postanowił zarządzić latem masowe represje, żeby wewnętrznie umocnić reżim[53].

Ta książka przedstawia nowe wyjaśnienie operacji masowych, w którym pogodzone zostaną powyższe sprzeczne interpretacje. Czystka wojskowa zaczęła się w czerwcu 1937 r., kilka tygodni przed pierwszą operacją masową. Jak się przekonamy, przyczyną czystki było błędne przekonanie władz reżimu, że Armia Czerwona jest głęboko spenetrowana przez zagraniczną agenturę. Sowieccy przywódcy wierzyli, że latem 1937 r. odkryli „piątą kolumnę” w Armii Czerwonej. Po zarządzeniu czystki wojskowej Stalin przeszedł do oczyszczania społeczeństwa, sankcjonując masowe represje. Skoro wierzył, że obcy agenci przeniknęli do sił zbrojnych, to czy mógł mieć pewność, że inne, mniej odpowiedzialne grupy społeczne nie są tak samo skażone albo poddane manipulacji obcych potęg? Ważną motywacją dla przeprowadzenia operacji masowych była więc obawa o przyszłość, ale to bardziej bezpośrednie zagrożenie ze strony domniemanej piątej kolumny w armii stało się sygnałem do zapoczątkowania czystki wojskowej w czerwcu 1937 r. i rozpoczęcia masowych represji kilka tygodni później. W tym ujęciu jest mało prawdopodobne, że operacje masowe zaplanowano z dużym wyprzedzeniem; wydają się one raczej bezwarunkową reakcją na gwałtowny, lecz pozbawiony podstaw strach, że piąta kolumna przeniknęła nie tylko do szeregów Armii Czerwonej. Operacje masowe były raczej wyrazem poczucia niepewności reżimu niż przejścia na wyższy poziom totalitarnej kontroli[54]. Czystka wojskowa była czymś więcej niż jednym z wątków wielkiego terroru. Przyczyniła się do gwałtownego zwiększenia skali i zakresu przemocy politycznej.

Aby zrozumieć czystkę wojskową z lat 1937 – 1938, trzeba zacząć od rewolucji rosyjskiej w 1917 r. Obawy o bezpieczeństwo Armii Czerwonej nie pojawiły się nagle w 1937 r.; ich korzenie sięgają dwóch dekad wstecz. Zidentyfikowane zagrożenia związane z bezpieczeństwem sił zbrojnych zmieniały się i ewoluowały przez ponad 20 lat, zanim w końcu osiągnęły apogeum w połowie 1937 r. Rozdział1. dotyczy zatem powstania Armii Czerwonej i pierwszych lat jej funkcjonowania, od momentu utworzenia w 1918 r. i przez cały okres wojny domowej. Pokazuje, że kierownictwo partii bolszewickiej i policja polityczna od początku uważały nowo powstałą armię za cel ataków różnych wrogich sił. Co więcej, Armia Czerwona była nękana licznymi powstaniami i rebeliami w niższych szeregach, co rodziło wątpliwości odnośnie do niezawodności zwykłych żołnierzy. Rozdział2. dotyczy okresu po wojnie domowej, aż do początku lat 30., i pokazuje, że nawet pomimo zakończenia jej zwycięstwem bolszewików postrzegane zagrożenia dla Armii Czerwonej nadal były źródłem poważnych obaw co do jej wewnętrznego bezpieczeństwa. W tym czasie zwiększał się szczególnie rozdźwięk między rzeczywistością a wyobrażeniem na temat tych zagrożeń. Rozdział3. jest poświęcony okresowi kryzysu w Armii Czerwonej, podczas którego policja polityczna ogłosiła na początku lat 30. wykrycie spisku w dowództwie sił zbrojnych, a jednocześnie w szeregach wojska dochodziło do protestów przeciwko kolektywizacji wsi. Rozdział4. obejmuje okres od początku do połowy lat 30., wskazując na spadek poziomu represji w Armii Czerwonej, a jednocześnie zwracając uwagę na kilka nierozwiązanych problemów z jej polityczną wiarygodnością. Rozdział5. opisuje szczegółowo długi łańcuch wydarzeń, ciągnący się od lata 1936 r. do rozpoczęcia czystki wojskowej w czerwcu 1937 r. Rozdział6., ostatni, pokazuje chaotyczne następstwa czystki wojskowej i dowodzi, że zwiększyła ona skalę wielkiego terroru, stanowiąc katalizator dla masowych represji.