Chopin w Brytanii ebook

Fryderyk Chopin (1810–1849). Portret autorstwa Stanisława Stattlera na podstawie (zniszczonego) obrazu Ary’ego Scheffera, ok. 1847

Wprowadzenie. Paryż, lata 30. XIX wiekuProlog

W 1831 roku, po powstaniu listopadowym, które wybuchło w poprzednim roku, Chopin przybył do Paryża. Podróżował przez Wiedeń i nie było mu już nigdy dane powrócić do kraju swych narodzin. Paryż miał się stać jego domem na resztę życia. Politycznie rzecz biorąc, oznaczało to egzystencję w mieście między dwiema rewolucjami: tą z lipca 1830, która uczyniła Ludwika Filipa królem Francji (tak zwaną monarchią lipcową), i rewolucją lutową 1848, prowadzącą do Drugiej Republiki pod panowaniem Napoleona III. Właśnie ta druga rewolucja częściowo przyczyniła się do siedmiomiesięcznej wizyty Chopina w Anglii, a później w Szkocji w 1848 roku.

Ową wizytę oraz, w mniejszym stopniu, dwa tygodnie, które spędził w Londynie w 1837 roku, należałoby rozpatrywać w kontekście życia paryskiego – zarówno przed rokiem 1848, jak też w odniesieniu do jedenastu miesięcy między powrotem Chopina do Paryża w listopadzie 1848 a jego śmiercią w październiku 1849 roku. Urok, jaki kompozytor roztaczał w Wielkiej Brytanii, zależał bezpośrednio od specyficznych okoliczności jego paryskiego życia: od związków z członkami polskiej wspólnoty na emigracji, zwłaszcza w kręgu Hôtel Lambert; od lekcji gry fortepianowej udzielanych uczennicom spośród brytyjskiej arystokracji; od przyjaźni z czołowymi pianistami i muzykami, z którymi koncertował; od miłości do opery i znajomości z twórcami operowymi oraz ze słynnymi śpiewakami i śpiewaczkami, takimi jak Alboni, Mario i Viardot występującymi w paryskiej operze i Théâtre­-Italien. Trzeba do tego dodać przedkładanie domowych matinées musicales nad publiczne koncerty, bliską znajomość z Camille’em Pleyelem i kontakt z jego wytwórnią fortepianów, powiązania z malarzem Arym Schefferem i patronami sztuk, niektórymi z Anglii, wreszcie – pogarszający się stan zdrowia i zainteresowanie homeopatią podzielane z innymi osobami z jego kręgu. Wszystkie te czynniki odegrały ważną rolę, kiedy Chopin odważył się przemierzyć kanał La Manche.

Wizyty Chopina w Anglii i Szkocji były znaczące pod innym względem, wiadomo bowiem, że w tamtym czasie niemal zaprzestał tworzenia. W roku 1848 jego zwyczaj spędzania lata na komponowaniu w Nohant, wiejskiej posiadłości George Sand, należał już do przeszłości, podobnie jak jego bliski związek z pisarką[4].

Paryż pod rządami Ludwika Filipa, jaki zastał Chopin, stanowił – od strony kulturalnej – centrum intelektualnego fermentu i muzyczną stolicę Europy. Wirtuozi gromadzili się tam i występowali regularnie na publicznych koncertach, a ich triumfy odnotowywano w powszechnie czytanych czasopismach. Dochodziły do tego wspaniałości opery, szybki rozwój wydawnictw muzycznych i wytwórni instrumentów[5]. Wszystko to następowało na tle wielkiej przemiany urbanistycznej[6].

W latach 1815–1848 populacja Paryża wzrosła z 700 tysię­cy do prawie miliona. Począwszy od lat 20., z inicjatywy archi­tektów, bankierów i inwestorów finansowych powstały nowe dzielnice miasta: kwartał La Fayette skupiony wokół rue Saint­-Vincent­-de­-Paul, gdzie wzniesiono później kościół pod takim wezwaniem; kwartały François Ier i Saint­-Georges wokół kościoła Notre Dame de Lorette; kwartał Beaujon, blisko Pól Elizejskich, a także kwartał de l’Europe po stronie dawnych Ogrodów Tivoli.

Budownictwo kontynuowane w okresie monarchii lipcowej było jeszcze rozleglejsze. Z inicjatywy hrabiego de Rambuteau, prefekta Sekwany pod rządami Ludwika Filipa, w latach 1833–1848 podjęto szeroki program wielkich przedsięwzięć urbanistycznych. Ukończono sto nowych ulic, a bulwary pomiędzy placem Bastille i placem Concorde zostały wyrównane i poszerzone. Szczególną uwagę poświęcono chodnikom, oświetleniu gazowemu i nowo sadzonym drzewom; podobnie znaczenie zyskały fontanny, których liczba wzrosła w mieście od jedynie 146 w 1830 roku do ponad 2 tysięcy w 1848. Rambuteau kontynuował politykę wznoszenia prestiżowych obiektów, w tym Łuku Triumfalnego (1836), kościoła św. Magdaleny (1842) i Palais d’Orsay. Doprowadził również do powiększenia Hôtel de Ville, rozbudowy Pól Elizejskich i placu Concorde. Wielki wpływ na miasto miała również budowa kolei, która doprowadziła do powstania dworców kolejowych: Gare Saint­-Lazare (1842), pierwszego Gare du Nord (1845), a następnie Gare de l’Est i Gare de Lyon. Do roku 1848 do wykonania pozostawało tylko powiązanie wszystkich tych stacji. Tym samym przygotowano scenę dla grands projets barona Haussmanna w czasie Drugiego Cesarstwa[7].

Podczas pobytu w Paryżu Chopin mieszkał w zaskakująco bliskiej odległości od Comédie­-Française, Opery, Opéra­-Comique i Théâtre­-Italien. Jego pierwsze mieszkanie w latach 1831–1832 znajdowało się przy boulevard Pois­son­nière 27, okazałej, zadrzewionej ulicy biegnącej pomiędzy bulwarami Montmartre na za­chód i de Bonne Nouvelle na wschód. Później przenosił się na krótko pod różne inne adresy: cité Bergère 4 (1832–1833), nr 5 (1833–1836), następnie rue de la Chaussée d’Antin 38 (1836–1839), rue Tronchet 5 (1839–1841) i rue Pigalle 16 (1841–1842). Wreszcie – na blisko siedem lat, od sierpnia 1842 do maja 1849 roku – zamieszkał w pobliżu George Sand (obecnie square d’Orléans 9)[8]. Lato i jesień 1849 zastały go przy rue de Chaillot 74, a potem zajmował mieszkanie przy placu Vendôme 12, gdzie zmarł[9].

Po przybyciu do Paryża Chopin nawiązał kontakt z tamtejszą polską wspólnotą, której przewodziła rodzina Czartoryskich. Książę Adam Jerzy, mąż stanu, przywódca Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego (1830) i Rządu Narodowego (1831), zmuszony był schronić się ze swą rodziną we Francji w 1831 roku, kiedy Rosja zmiażdżyła państwo polskie (il. W.1), i został czołowym przedstawicielem Królestwa Polskiego na uchodźstwie. Książę Adam i jego żona księżna Anna prowadzili międzynarodową kampanię na rzecz przywrócenia polskiej suwerenności. Czartoryscy, oprócz podejmowania gości na poziomie odpowiadającym ich pozycji społecznej, wykorzystywali okazję do bogacenia się na giełdzie paryskiej, by pozyskać finanse na aktywność polityczną księcia[10]. Pod swą egidą Czartoryscy zapewniali francuskim i polskim muzykom, łącznie z Chopinem, udział w wieczorach towarzyskich[11].

Chopin uczestniczył w działaniach Czartoryskich, które miały na celu gromadzenie funduszy; bywał na wielu ich soirées i grał niekiedy na koncertach organizowanych dla Polaków na uchodźstwie. Siłą rzeczy Chopin przyciągał do siebie polskich muzyków[12]. Pośród jego przyjaciół z czasów warszawskich w Paryżu mieszkali: Julian Fontana, pianista i kompozytor, kolega z Liceum Warszawskiego, który przeniósł się do Paryża w 1832 roku; Wojciech Grzymała, krytyk i literat, a także Jan Matuszyński, również kolega ze wspomnianego liceum (Chopin był świadkiem na jego ślubie 21 grudnia 1836 roku[13]). Wśród znanych Chopinowi polskich postaci o orientacji mesjanistycznej rezydowali tam Julian Ursyn Niemcewicz, Juliusz Słowacki i Adam Mickiewicz, który zajmował wysoką pozycję w Towarzystwie Literackim Polskim w Paryżu[14]. Chopin został członkiem tego towarzystwa w 1833 roku, jednak jego relacje z nim wydają się ambiwalentne[15].

Jak podkreśliła Halina Goldberg, Chopin

Takim „narodowym” celom służyły zwłaszcza mazurki i polonezy Chopina. Jest to sprawą złożoną, jednak niektórzy mogliby powiedzieć: „Słuchanie Chopina wydaje się – w pewnym sensie – «słuchaniem Polski»”[17]. W istocie bowiem, kiedy wyraził to „Musical Times”, Chopin był dla Polski tym, kim Dvořák dla Czech, a Grieg dla Norwegii. Wszyscy byli „patrio­tami w muzyce, ucieleśnieniem muzycznych instynktów swych narodów”[18].

Wśród innych polskich przyjaciół Chopina w Paryżu byli malarze Leon Kapliński i Teofil Kwiatkowski oraz dwaj literaci, których wierszy użył Chopin w pieśniach opublikowanych już po jego śmierci, w 1857 roku, jako opus posthume 74: hrabia Zygmunt Krasiński i Stefan Witwicki[19]. O ile słowa Krasińskiego zostały użyte jedynie w pieśni nr 9 (Melodia), o tyle wiersze Wit­wickiego wykorzystał Chopin w nie mniej niż dziesięciu opracowaniach[20]. Poznany przezeń w Warszawie Witwicki był jednym z tych przyjaciół, którzy zachęcali Chopina do stworzenia polskiej opery narodowej[21]. Mickiewicz ze swej strony dostarczył ujęć dla Chopinowskich ballad, nie tworzył jednak tekstów do jego oryginalnych pieśni[22].

il. W.1. Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770–1861). Rycina A. Duncana na podstawie portretu L. Rubia, 1831

Polską wspólnotę artystyczną połączył w swym dziele malarz holenderskiego pochodzenia Ary Scheffer (galeria 1). Jakkolwiek jednym z najbardziej podziwianych portretów Chopina jest ten namalowany przez Scheffera około 1847 roku (obecnie w Dordrechts Museum)[23], to relacja kompozytora z nim pozostaje ogólnie nieodnotowana[24]. Scheffer spędził praktycznie cały okres swej kariery w Paryżu, gdzie miał wielu przyjaciół wśród muzyków i polskich emigrantów, i został obywatelem francuskim w 1850 roku[25]. Od 1822 roku udzielał lekcji rysunku dzieciom Ludwika Filipa, diuka d’Orléans. Kiedy zaś Ludwik Filip objął tron w wyniku rewolucji lutowej 1830 roku, Scheffer znalazł się na „wpływowej pozycji”[26]. Szczytowy punkt jego kariery przypadł na okres monarchii lipcowej (1830–1848). Malo­wał wówczas portrety rodziny królewskiej i innych notabli, jednak jego największym sukcesem były obrazy o tematyce lite­rackiej i religijnej, takie jak Francesca da Rimini (1835) oraz Saint Augustine et Saint Monique (1845). Ten drugi obraz, wielce popularny za życia Scheffera, często jawi się współczesnym oczom jako sentymentalny i ckliwy.

W 1933 roku Léopold Wellisz opublikował książkę pt. Les amis romantiques: Ary Scheffer et ses amis polonais zawierającą dwadzieścia pięć reprodukcji obrazów tego malarza. Dotyczy ona w szczególności przyjaciela Chopina, Zygmunta Krasińskiego, którego Gabriel Sarrazin opisał w przedmowie do tej książki jako „le poète anonyme de la Pologne” [anonimowy poeta polski]. Krasiński, który – wraz z Mickiewiczem i Słowackim – tworzył polską triadę poetów „mesjanistycznych”, znany był głównie jako autor tragedii: Nie­-Boskiej komedii (1835) i Irydiona (1836), a także wierszy: Przedświtu (1843) i Psalmów przyszłości (1845). Oprócz portretów samego Krasińskiego (1850), jego żony hrabiny (1845) oraz kochanki, hrabiny Delfiny Potockiej, Scheffer malował innych Polaków, na przykład księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, a także muzyków: Gounoda, Rossiniego i Pauline Viardot, uczennicę Chopina Camille Dubois oraz Franza Liszta[27]. Wśród jego brytyjskich modeli znaleźli się: Dickens, Julia Schwabe i lord Torphichen – szwagier Jane Stirling, która odegrała rolę siły sprawczej w kwestii wizyty Chopina w Wielkiej Brytanii w 1848 roku i która wraz ze swą siostrą Katherine Erskine okresowo odwiedzała Paryż. Postać samej Stirling była obiektem licznych portretów. Pozowała Schefferowi do obrazów o tematyce religijnej, w szczególności do dzieła Christus consolator (1837)[28]. Prawdopodobnie zamówiła u niego dwa – jeśli nie trzy – portrety Chopina i niewykluczone, że wisiały one po śmierci kompozytora w Calder House, wiejskiej siedzibie lorda Torphichena nieopodal Edynburga. W 1857 roku, w czasie trwania Exhibition of Art Treasures w Manchesterze, Scheffer przebywał przez trzy tygodnie u Julii Schwabe w Crumpsall House, później zaś tamtego roku odwiedził jej dom w Walii, w Glyn Garth, w hrabstwie Anglesey[29].

Ary Scheffer i Jean­-Auguste­-Dominique Ingres byli wśród tych malarzy, których Charles Hallé spotkał po przybyciu do Paryża z Darmstadtu w roku 1836. Hallé odnotował w swej autobiografii, że Ingres, z którym grał sonaty skrzypcowe Mozarta, był „namiętnym miłośnikiem muzyki. Pasję tę – pisał – podzielali niemal wszyscy wielcy malarze, z którymi miałem kontakt, podczas gdy wśród poetów i literatów wielbiciele muzyki stanowili raczej wyjątek”. Na temat Ary’ego Scheffera odno­tował:

Pracownia (atelier) Scheffera stanowiła część jego domu przy rue Chaptal 16, znanego później jako L’Hôtel Scheffer­-Renan, obecnie – Musée de la Vie romantique, w którym przechowywane są fascynujące pamiątki po George Sand, łącznie z jej portretem autorstwa Scheffera. Dla Charlesa Hallégo życie w Paryżu

Dawało to efekt upajający. „Paryż – pisał Hallé – był de facto tym, czym Wagner pragnął uczynić Bayreuth: centrum cywilizacji i taką plejadą znakomitości, która, jak sądzę, nigdy się już nie zebrała”[31].

il. W.2. Harriet Grote z d. Lewin (1792–1878). Litografia Charlesa George’a Lewisa wykonana przez Jérémiego Grafa na podstawie portretu Charlesa Landseera, ok. 1840

Z Schefferem i Chopinem przyjaźniła się Harriet Grote, żona George’a Grote’a, bankiera, historyka i radykalnego polityka, autora dwunastotomowej History of Greece (1846–1856) (il. W.2). Chopin poznał ją w Paryżu, w domu Charlotte Marliani, żony hiszpańskiego konsula i przyjaciółki George Sand[32]. Świa­de­ctwem bliskiej przyjaźni Grote z Schefferem pozostaje napisana przez nią biografia malarza pt. Memoir of the life of Ary Scheffer (1860). Lady Eastlake w książce Mrs Grote: A sketch przytacza swą ocenę Scheffera: „Jego nieskazitelna prawość, wielkie zdolności, nieugięte zasady polityczne, a ponadto posępna egzystencja – wszystko to nadawało historii Ary’ego Scheffera zmieszany efekt uwielbienia i współczucia”[33]. Trzeba dodać do tego miejsce muzyki w jego życiu. Grote w swym Memoir stwierdziła, że Scheffer „był niezwykle wrażliwy na urok dobrej muzyki instrumentalnej, zwłaszcza kiedy wykonywali ją w atelier niektórzy najlepsi muzycy w Paryżu”. Grote widziała, jak „Scheffer oddawał się dźwiękom aż po fascynację, z rodzajem marzycielskiej przyjemności rzadko przejawianej przez osoby, które nie zgłębiły wiedzy muzycznej”. Pauline Viardot i jej mąż Louis znajdowali się w kręgu Scheffera i „ponieważ wokalna moc madame Viardot szła w parze z jej talentem do gry fortepianowej najwyższej klasy, Scheffer często miał przyjemność słuchać jej gustownych wykonań najlepszych kompozycji napisanych na ten instrument”[34].

il. W.3. Salle Ventadour, siedziba Théâtre­-Italien, Paryż, 1841–1876. Rycina audy­tor­­­ium wykonana przez C. Mottrama według E. Lamiego

il. W.4. Camille Pleyel (1788–1855). Rycina Alexandre’a Boileau

Upojenie, jakie odczuwał Hallé, u Chopina wywoływał kontakt z operą. Było tak i w Warszawie, i w Wiedniu, a teraz w Paryżu – Chopin znalazł się w mieście tętniącym życiem operowym, skupionym wokół Opery (Académie royale de la musique) przy rue Le Péletier i wokół Salle Ventadour – siedziby Théâtre­-Italien (il. W.3)[35]. W Paryżu, „gdzie królowali Rossini i Auber, śpiewacy – Malibran, Pasta, Grisi, Cinti­-Damoreau, Rubini, Lablache i Nourrit – wznieśli standard wykonań na poziom, do którego nie mogło aspirować żadne inne miasto”[36]. Również Vincenzo Bellini zyskał tam sławę, zwłaszcza dzięki takim operom, jak Norma (1831), La sonnambula [Lunatyczka] (1831), Beatrice di Tenda (1833) – we wszystkich wystąpiła włoska sopranistka Giuditta Pasta – oraz Ipuritani (1835). Z Chopinem łączyła go głęboka przyjaźń. Arthur Hedley pisał:

Znalazłszy się w Paryżu, Chopin był do głębi poruszony splendorem przedstawień w Théâtre­-Italien i przy rue Le Péletier, gdzie ugruntowała się już forma tak zwanej grand opéra. Chopin zachwycał się Robertem diabłem – ów spektakl zdawał się w nim wtedy rezonować. W paryskiej Operze, w 1838 roku, w partii tytułowej tego dzieła zadebiutował włoski tenor Giovanni Mario[38]. Chopin uczęszczał do opery przy każdej okazji, a jego listy do Warszawy z pierwszych miesięcy spędzonych w Paryżu obfitują w komentarze na temat przedstawień lub poszczególnych śpiewaków. Zrozumiałe, że operowe doświadczenia Chopina wpłynęły na wyszukany i wyrafinowany styl jego muzyki fortepianowej i wedle wszelkiego prawdopodobieństwa zwracały jego myśli ku skomponowaniu opery[39].

Jednym z bezpośrednich celów Chopina po przybyciu do Paryża było dawanie koncertów, a niemały udział w ich organizacji miał Camille Pleyel[40](il. W.4). Chopin pozostawał w bliskich relacjach z rodziną swego francuskiego przyjaciela. Był on pianistą, wydawcą i wytwórcą fortepianów (działalność tę prowadził jego ojciec, Ignace) i mężem pianistki Marie Moke[41]. Pierwszy koncert Chopina w Paryżu odbył się 26 lutego 1832 roku w Les Salons de MM. Pleyel & Cie przy rue Cadet 9. Ten „Grand Concert”, jak pisze Jean­-Jacques Eigeldinger,

Pobierając lekcje w mieszkaniu Chopina przy square d’Orlé­ans, jego uczniowie „zawsze grali na grand piano [fortepianie skrzy­dłowym – przyp. tłum.], podczas gdy mistrz uczył ich lub akompaniował im na cottage piano [pianinie – przyp. tłum.]”. Obydwa instrumenty pochodziły z wytwórni Pleyela[43]. „Chopin – pisał Wilhelm von Lenz – nie udzieliłby nigdy lekcji na żadnym innym fortepianie; uczeń musiał posiadać pleyela!”[44] Eigeldinger tłumaczy:

Pleyel przeniósł się później na rue de Rochechouart i tam właś­nie odbył się pierwszy koncert w Salons Pleyel w grudniu 1839 roku[46].

Paryż był magnesem dla pianistów wirtuozów w czasie, gdy Frédéric Kalkbrenner, blisko związany z firmą Pleyela, „królował w świecie paryskich pianistów i pedagogów”[47]. Chopin zrezygnował z pobierania lekcji u Kalkbrennera, aczkolwiek dedykował mu swój Koncert fortepianowy e­-moll op. 11 i był jednym z sześciu pianistów (zaliczali się do nich – oprócz Kalkbrennera – Chopin, Ferdinand Hiller, George Osborne, Wojciech Sowiński i Camille­-Marie Stamaty), którzy wykonali Grande Polonaise Kalkbrennera w 1832 roku[48]. Do innych pianistów w Paryżu, pośród wielu, zaliczał się właśnie Osborne, który przebywał tam w latach 1826–1843 i razem z trzema innymi towarzyszył Chopinowi na koncercie 26 lutego 1832 w wykonaniu jego Kon­certu fortepianowego f­-moll op. 21[49]. W Paryżu w latach 30. i 40. przebywali również: Hallé (1836–1848), Liszt (1823–1835), Ignaz Moscheles (1839), Johann Peter Pixis (1823–1840), Thomas Tellefsen (1842–1874), Sigismund Thalberg i Charles­-Valentin Alkan[50]. Ten ostatni spotkał się z Chopinem w 1832 roku na pierwszym paryskim koncercie Polaka. Wkrótce „uległ urokowi Chopina, cieszył się jego bliską przyjaźnią i uwielbiał jego muzykę. Pozostawał również w przyjaznych relacjach z George Sand i z innymi osobami z ich kręgu”[51].

Jakkolwiek związki Chopina z Czartoryskimi i innymi polskimi rodzinami odgrywały pewną rolę w ugruntowaniu się jego pozycji w Paryżu, to jednak, jak podkreśliła Jolanta Pękacz,

Wydaje się także, iż związki księcia Walentego Radziwiłła z paryskimi bankierami i masonami znaczyły dla Chopina więcej niż wpływy innych polskich arystokratów[53].

Chopin czerpał w swych paryskich wykonaniach z innych doświadczeń, przede wszystkim zdobytych w Polsce. Jak wykazała Halina Goldberg, zanim opuścił Warszawę, grał często w domach i salonach stolicy[54]. „Jego elegancka prezencja – pisze Goldberg – i zdumiewające występy cieszyły się wielkim wzięciem. Czasami Chopin narzekał na swoje obowiązki towarzyskie, tak zajmujące, że nie pozostawiały czasu na komponowanie”[55]. W roku 1829 Andrzej Edward Koźmian, zdając relację ze swego udziału w słynnym paryskim salonie hrabiny Apponyi („boskiej Thérese”), zauważył, że salony Warszawy i Paryża niewiele się różniły[56]. Nie dziwi zatem, że Chopin dostosował się tak łatwo do życia muzycznego francuskiej stolicy.

Do innych przyjaciół Chopina w Paryżu należał Édouard Herbault, który pracował w wytwórni Pleyela w Paryżu i był stroicielem Chopina[57]. W liście z 4 kwietnia 1848 roku z Paryża do Fontany przebywającego wówczas w Nowym Jorku Chopin polecał mu Herbaulta:

W osobie Herbaulta miał Chopin łącznika z firmą Pleyela podobnego do tego, jakim okazał się później Alfred James Hipkins w relacji z Jamesem Shudim Broadwoodem w Londynie[II].

Broadwood, ówczesny zarządca wytwórni fortepianowej John Broadwood & Sons, niewątpliwie mógł poznać Chopina w latach 30. w Paryżu, gdzie Broadwood i Pleyel zgodnie prze­ciw­stawiali się konkurencyjnej firmie Érarda[59]. Wśród innych Anglików, których Chopin spotkał w Paryżu w latach 30., był Henry Fothergill Chorley, krytyk muzyczny „Athe­naeum” w latach 1833–1868 i autor Thirty years’ musical recollections (1862)[60]. Z relacji Henry’ego Hewletta wynika, że Chopin i Chorley spotkali się po raz pierwszy prawdopodobnie podczas jednej z wizyt tego krytyka we Francji w roku 1836, 1837 lub 1839 (Chorley spotkał się w 1839 roku z Mendelssohnem, kiedy dyrygował on swym oratorium Paulus w Brunszwiku[61]). Angielski publicys­ta zaczął pracować dla „Athenaeum” w pełnym wymiarze w styczniu 1836, później zaś zastąpił Johna Ellę jako recenzent muzycz­ny tego magazynu. Wiele recenzji na łamach „Athe­na­eum” pozostaje bez atrybucji, jednak „jest pewne, że Chorley pisał ich większość, począwszy od 1835 roku. Właśnie dzięki jego recenzjom pod koniec lat 30. «Athenaeum» zyskało reputację pisma cieszącego się muzycznym autorytetem, niezwyczajnym dla publikacji o zainteresowaniach ogólnych”[62]. W osobie Chorleya miał Chopin krytycznego sprzymierzeńca i stronnika.

Lata pobytu Chopina w Paryżu należałoby wreszcie rozpatrywać w kontekście jego podupadającego zdrowia[63]. William Atwood, lekarz i chopinolog, wyjaśniał: „Na początku pobytu w Paryżu dwudziestojednoletni Chopin cieszył się niebywale dobrym zdrowiem i krążył po mieście z frenetyczną energią. Jedyną chorobą, jaka go wówczas trapiła, były, jak to umiejętnie zdiagnozował, «suchoty woreczkowe»[III]”[64]. Pomimo powtarzanych przez ojca Chopina ostrzeżeń, by pilnować finans­ów i zdrowia, „jego rady pozostały bez echa. Pokusy opery, sal koncertowych i teatrów, nie mówiąc o niezliczonych soirées, na które zapraszano eleganckiego przybysza – wszystko to utrzymywało go w wyczerpującym kieracie towarzyskim, który wkrótce przyprawił go nie tylko o «suchoty woreczkowe», lecz także o chorobę płuc”[65]. Jakkolwiek „najpowszechniej przyjmowana interpretacja choroby Chopina wskazywała jako jej przyczynę gruźlicę”, istnieją co do tego poważne wątpliwości, a historia medyczna Chopina jest skomplikowana[66]. Jednym z jego najbardziej zaufanych lekarzy w Paryżu był doktor Jean­-Jacques Molin, homeopata, który leczył również George Sand. Doktor Atwood pisze:

„Ojcem założycielem” homeopatii był Samuel Hahnemann (il. W.5). Homeopatia (od greckiego słowa homoíos („podobny”) i páthos („cierpienie”) zakładała, iż sukces wszelkiej terapii medycznej opiera się na „prawie podobieństw”. Znaczyło to, że

U schyłku początkowo wielostronnej kariery Hahnemann znalazł się w Paryżu w 1835 roku. On i jego druga żona, Mélanie (z domu Marquise d’Hervilly), przy rue de Milan 1 utworzyli klinikę, która stała się popularna wśród klienteli z kręgu wyższej klasy[69].

il. W.5. Christian Friedrich Samuel Hahnemann (1755–1843). Rycina L. Beyera według J. Schöppego seniora, 1831

Wśród pacjentów Hahnemanna znajdowali się muzycy i angielscy arystokraci, tacy jak lady Belfast, Luigi Cherubini, Lindsay Coutts, lord i lady Elgin (był on związany z Elgin Marbles[IV]), rodzina Erskine, hrabina Hopetoun, Frédéric Kalkbrenner i jego rodzina, lady Kinnair, diuszesa Melford, Niccolò Paga­nini, baron de Rothschild, Marion Russel (kuzynka Jane Stirling), Henri Scheffer oraz Jane Stirling i rodzina Stirlingów[70]. Chopin, chociaż oddany homeopatii, nie był nigdy pacjentem Hahnemanna. Henry V. Malan, brytyjski doktor, który kurował Chopina w Londynie w 1848 roku, spędził około osiemnastu miesięcy z Samuelem Hahnemannem w Paryżu w latach 1841–1842[71]. Po powrocie do Paryża z pobytu w Brytanii Chopin zwrócił się w swej niedoli do homeopatów. Polegał na ich usługach do końca życia[72].

Londyn, lato 18371

il. 1.1. Fryderyk Chopin. Brązowy medal Jeana François Antoine’a Bovy’ego, 1837

Rok 1837 był w życiu Chopina znaczący. Od strony zawodowej – ugruntował on swą pozycję zarówno jako kompozytor, jak i wykonawca. W sprawach osobistych – przyjaźń z osiemnastoletnią Marią Wodzińską, której bracia przebywali na pensji Chopinów w Warszawie, dobiegała końca. Co więcej, poprzedniej jesieni Liszt przedstawił go George Sand. Brązowy medalion Bovy’ego z 1837 roku ukazujący Chopina z idealizowanym profilem i długimi kręconymi włosami oddaje jego ówczesny status w paryskim życiu muzycznym (il. 1.1). Nie wszystko jednak układało się po myśli pianisty.

W Dreźnie, w 1835 roku, Chopin zacieśnił przyjaźń z Marią, a nadzieja na zgodę rodziny Wodzińskich na jego małżeństwo z ich córką musiała utrzymywać go stale w napięciu. W połowie 1837 roku, kiedy paryskie towarzystwo wyjechało na wieś lub za granicę, on sam nie skorzystał z licznych zaproszeń na letnie miesiące, łącznie z tym otrzymanym z Nohant. Wszelkie nadzieje na ujrzenie Marii i jej rodziców i uzyskanie od nich ostatecznej odpowiedzi spełzły na niczym. Będąc w takim emocjonalnym stresie, Chopin zapewne uznał możliwość spędzenia dwóch tygodni w Londynie za mile widzianą ulgę[73].

W paszporcie wystawionym 7 lipca 1837 roku przez francuską policję[74] opisane są jego cechy fizyczne: miał 170 centymetrów wzrostu, włosy blond, jasną cerę i szarobłękitne oczy[75]. 10 lipca Chopin i Pleyel wyruszyli z Paryża do Londynu[76]. W latach 30. podróżujący między tymi miastami nadal musieli przebywać drogę do portów w Dover i Calais dyliżansem. Z Paryża do Calais lub z Dover do Londynu dało się przejechać w jeden dzień, ale drogi były marne i stale groziło niebezpieczeństwo rabunku przez rozbójników. Równie niebezpieczna okazywała się przeprawa przez kanał La Manche. Niedużymi statkami miotały fale. Pasażerowie, często nękani chorobą morską, podróżowali na pokładzie pod niedużym mostkiem. Przybijanie do brzegu mogło sprawiać trudności, gdyż przystanie po obydwu stronach kanału były nisko położone i słabo zabezpieczone przed sztormami. Niejednokrotnie statki musiały czekać na morzu w Dover lub w Calais, dopóki nie nadszedł wystarczająco wysoki przypływ, by mogły wejść do portu; alternatywnie, aby uniknąć spóźnienia, niektórzy pasażerowie woleli zapłacić miejscowym właścicielom łodzi, by dopłynęli z nimi do najbliższej plaży[77]. Chopin i Pleyel zdołali przetrwać tę niebezpieczną podróż, jednak nie całkiem szczęśliwie. „Potem ci powiem – pisał ten pierwszy do Fontany – ile mi przyjemnych myśli, a ile nieprzyjemnych smaków morze napędziło – potem ci także opowiem wrażenie tego sadzowego włoskiego nieba na mój ciężko podobne kolumny szarego powietrza znoszący nos”[78]. Możliwe, że pozostali na noc w Dover, w Wright’s Hotel lub w jednym z przydrożnych zajazdów, które działały tam przed hotelami w Dover, Folkestone i Newhaven, wybudowanymi przez kompanie kolejowe dla podróżnych przemierzających kanał La Manche (il. 1.2)[79].

[II] Związki Hipkinsa z Broadwoodami oraz z Chopinem i z Jane Stirling uwzględ­nione są w późniejszych rozdziałach niniejszej książki.

[III] Chopin użył określenia „suchoty woreczkowe”, które oddawało jego sytuację finansową po przybyciu do Paryża, w liście do Norberta Alfonsa Kumelskiego z 18 listopada 1831. Por. KorCh 2, list 89 [przyp. tłum.].

[IV] Lord Elgin (1766–1841) – brytyjski dyplomata, w latach 1799–1803 poseł w Konstantynopolu. Znany jako zleceniodawca rabunkowego zdjęcia starożytnych rzeźb, tzw. marmurów Elgina, z ateńskiego Partenonu, które zostały przewiezione do Anglii i znalazły się w oddzielnej ekspozycji w British Museum [przyp. tłum.].

[4] Analizy biografii Chopina zob. A. Harasowski, The skein of legends around Chopin, Glasgow 1967. W rozdziale An early destroyer of legends (s. 93––105) Harasowski wysoko ocenia dwutomową biografię Fredericka Niecksa Frederick Chopin as a man and musician, opublikowaną w 1888 roku [wyd. polskie: idem, Fryderyk Chopin jako człowiek i muzyk, tłum. A. Buchner, red. J. Michniewicz, Warszawa 2011] i często cytowaną w niniejszej książce. Szerokie kwestie biograficzne zostały uwzględnione w: J. T. Pękacz, The nation’s property: Chopin’s biography as a cultural discourse, w: Musical biography: Towards new paradigms, ed. J. T. Pękacz, Aldershot 2006, s. 43–68; J. Samson, Myth and reality: A biographical introduction, w: The Cambridge companion to Chopin, ed. J. Samson, Cambridge 1992, s. 1–8; Z. Skowron, Tworzenie legendy czy zapis faktów? Chopin jako wykonawca w biografiach autorstwa Liszta, Szulca i Niecksa, „Ruch Muzyczny” 2005, nr 21–22, s. 9–22. W sprawie źródeł chopinowskich zob. W. Smialek, M. Trochimczyk, Frédéric Chopin: A research and information guide, New York–London 2015, oraz K. Michałowski, Bibliografia chopinowska 1849–1969, Kraków 1970, uaktualniana w kolejnych numerach „Rocznika Chopinowskiego”.

[5] Zob. R. P. Locke, Paris: Centre of intellectual ferment, w: The early roman­tic era: Between revolutions, 1789 and 1848, ed. A. Ringer, Basingstoke–London 1990, s. 44. Relacje o muzyce zob. Music in Paris in the eighteen­-thirties/La musi­que à Paris dans les années mil huit cent trente, ed. P. Bloom, Stuyvesant–New York 1987.

[6] Kontekst architektoniczny zob. W. G. Atwood, Paryskie światy Fryde­ryka Chopina, tłum. Z. Skowron, Kraków 2005, szczególnie: Paryż „à la” Gali­gnani, s. 11–51.

[7] Ten i poprzedni paragraf opierają się na haśle Paris, §11, 5 (ii): Urban development: Restoration and the July Monarchy, 1815–1848, w: Grove Art Online.

[8] W sprawie paryskich mieszkań Chopina zob. W. G. Atwood, Paryskie światy…, op. cit., s. 11–51, oraz ich listę na s. 443. A. Delapierre, Chopin à Paris, collab. T. Schlunke, Paris 2004; N. Simeone, Paris: A musical gazetteer, New Haven–London 2000, s. 46–48. Mapa Paryża ukazująca usytuowanie mieszkań Chopina znajduje się w: Sur les traces de Frédéric Chopin, éd. D. Pistone, Paris 1984, s. 11. Położenie paryskich teatrów i sal koncertowych oraz mieszkań Berlioza, Marie d’Agoult, Delacroix, Liszta, Charlotte Marliani i innych można zobaczyć na mapie Paryża reprodukowanej w: E. Burger, Frédéric Chopin: Eine Lebenschronik in Bildern und Dokumenten, München 1990, s. 84–85.

[9] George Sand mieszkała przy square d’Orléans 5 od 1842 roku. Zob. N. Si­me­one, Paris…, op. cit., s. 47. Tutaj i w innych miejscach Simeone dostarcza cennych informacji o paryskich arrondissements.

[10] Zob. A. Zamoyski, Paryż, w: A. K. Czartoryski, Z. Żygulski jun., A. Zamoyski, M. Rostworowski, Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Kraków 1998, s. 98–99, oraz idem, Chopin. Książę romantyków, tłum. M. Ronikier, Warszawa 2010, s. 91.

[11] Na temat Polaków w Paryżu zob. W. G. Atwood, Paryskie światy…, op. cit.; L. S. Kramer, Threshold of a new world: Intellectuals and the exile experience in Paris 1830–1848, Ithaca–London 1988, s. 182–183; J. T. Pękacz, Deconstructing a „national composer”: Chopin and Polish exiles in Paris, 1831–49, „19th­-Century Music” 2000, vol. 24, iss. 2, s. 161–172; A. Zamoyski, Chopin. Książę romantyków, op. cit., zwłaszcza s. 79–95. Zob. także wykaz Prominent foreign intellectuals in France between 1830 and 1848, w: L. S. Kramer, Threshold of a new world…, op. cit., appendix I, s. 235. Portrety paryskich przyjaciół Chopina znajdują się np. w: E. Burger, Frédéric Chopin…, op. cit., s. 89–93.

[12] W tym kontekście zob. R. Suchowiejko, Les pianistes polonais dans la presse musicale parisienne dans l’époque de Chopin: Contexte sociopolitique, w: Chopin and his work in the context of culture, vol. 1, ed. I. Poniatowska, Kraków 2003, s. 184–182.

[13] Zob. J. Samson, Chopin, Oxford 1996, s. 134.

[14] Zob. rozdz. Mickiewicz in Paris: Exile and the new nationalism, w: L. S. Kra­mer, Threshold of a new world…, op. cit., s. 176–228.

[15] J. Samson, Chopin, op. cit., s. 134.

[16] H. Goldberg, „Remembering that tale of grief”: The prophetic voice of Chopin’s music, w: The age of Chopin: Interdisciplinary inquiries, ed. eadem, Bloomington–Indianapolis 2004, s. 91.

[17] J. Kallberg, Hearing Poland: Chopin and nationalism, w: Nineteenth­-century piano music, ed. R. L. Todd, New York–London 22004, s. 222–223. Arty­kuł ten koncentruje się na mazurkach Chopina, podobnie jak artykuł Barbary Milewski, Chopin’s Mazurkas and the myth of the folk, „19th­-Century Music” 1999, vol. 23, no. 2, s. 113–135. Zob. także M. Trochimczyk, Chopin and the „Polish race”: On national ideologies and the Polish reception, w: The age of Chopin, op. cit., s. 278–313 oraz rozdz. The spirit of Poland, w: J. Samson, The music of Chopin, London 1985, s. 100–119.

[18] Zob. Edvard Grieg, „Musical Times”, luty 1888, s. 73–76; cyt. za: L. Carley, Edvard Grieg in England, Woodbridge 2006, s. 3.

[19] Na temat Witwickiego zob. M. P. Rambeau, Chopin et son poète, Stefan Witwicki, w: Frédéric Chopin: Interprétations, éd. J. J. Eigeldinger, avec le concours de J. Waeber, Genève 2005, s. 107–126.

[20] Zob. zestawienie pieśni w: M. J. E. Brown, Chopin: An index of his works in chronological order, London–New York 1972, s. 203, a także w: J. Sam­son, Chopin, Fryderyk Franciszek, w: Grove Music Online. Szczegółowe opisy znajdują się w: K. Kobylańska, Frédéric Chopin: Thematisch­-bibliographisches Werkverzeichnis (T­-BW), München 1979, s. 181–208 oraz w: J. M. Chomiński, T. D. Turło, Katalog dzieł Fryderyka Chopina (KDFC), Kraków–Warszawa 1990.

[21] J. Samson, Chopin, op. cit., s. 310.

[22] [Jest to informacja błędna, gdyż dwie spośród swych pieśni napisał Chopin do słów Adama Mickiewicza: Precz z moich oczu (op. 74 nr 6) i Moja pieszczotka (op. 74 nr 8) – przyp. tłum]. W sprawie układania ballad Chopina do słów Mickiewicza zob. D. Witten, Ballads and ballades, „The Piano Quarterly” 1981, no. 113, s. 33–37. W sprawie związków Chopina z Mickiewiczem, Witwickim, Krasińskim i Słowackim zob. artykuły wymienione w: W. Smialek, M. Trochimczyk, Frédéric Chopin…, op. cit. Szerszy kontekst – zob. H. Goldberg, Chopin in literary salons and Warsaw’s romantic awakening, „The Polish Review” 2000, vol. 45, no. 1, s. 53–64. Kontekst biograficzny ukazuje R. Koropeckyj, Adam Mickie­wicz: The life of a romantic, Ithaca–London 2008.

[23] W sprawie portretu Chopina zob. L. Ewals, Ary Scheffer (1795–1858): Gevierd romanticus, Dordrecht 1995, s. 267–269 oraz idem, Ary Scheffer (1795–1858), Paris 1996, s. 82. Drugi portret Chopina namalowany przez Scheffera, będący dawniej własnością siostry Chopina Izabeli Barcińskiej, uległ zniszczeniu w 1863 roku w pożarze wznieconym przez wojsko rosyjskie w pałacu Zamoyskich. Zob. H. Wróblewska­­-Straus, Jane Wilhelmina Stirling’s letters to Ludwika Jędrze­jewicz, „Chopin Studies”, vol. 1, Warszawa 1985, s. 61, przyp. 4.

[24] Biografowie Chopina niewiele mówią o Schefferze. Jakkolwiek wymieniony siedem razy w indeksie do Fryderyka Chopina… Niecksa, Scheffer nie pojawia się w indeksach u Hedleya (Chopin) ani Samsona (Chopin) i występuje tylko raz u Zamoyskiego (Chopin. Książę romantyków). Indeks nazwisk u Eigeldingera (Chopin w oczach swoich uczniów, tłum. Z. Skowron, Kraków 2010) wskazuje tylko na krótkie odniesienie do Scheffera w przypisie (s. 188, przyp. 179). W indeksie u Atwooda (Paryskie światy…) Scheffer wymieniony jest tylko dwukrotnie.

[25] Zob. C. Rigby, Sir Charles Hallé: A portrait for today, Manchester 1952, s. 55–56.

[26] Zob. artykuł L. Ewalsa o Schefferze w Grove Art Online.

[27] W sprawie portretów muzyków namalowanych przez Scheffera zob. A. Davison, The musician in iconography from the 1830s and 1840s: The formation of new visual types, „Music in Art” 2003, vol. 28, no. 1–2, szczególnie s. 158 i ilustracja 5. Zob. także S. Ruhlmann, Chopin w kręgu przyjaciół, t. 2: Chopin – Franchomme, tłum. M. Poniatowska­­-Bylina, red. I. Poniatowska, Warszawa 1996, s. 83–85. Porównanie portretów Chopina i Liszta, łącznie z namalowanymi przez Scheffera zob. F. Gétreau, Romantic pianists in Paris: Musical images and musical literature, „Music in Art” 2004, vol. 29, no. 1–2, s. 188–202.

Młodszy brat Ary’ego Scheffera, Henri Scheffer, również był malarzem, a wśród jego modeli mogli znajdować się książę Adam Jerzy Czartoryski, Samuel Hahnemann oraz „Jane Stirling i dwie inne kobiety”. Zob. R. Handley, A ho­meo­pathic love story: The story of Samuel and Mélanie Hahnemann, Berkeley 1990, s. 112.

[28] Zob. F. Niecks, Fryderyk Chopin…, op. cit., s. 485, gdzie cytowany jest Thomas Erskine z Linlathen. W sprawie Jane Stirling i portretów Chopina namalowanych przez Scheffera zob. H. Wróblewska­­-Straus, Jane Wilhelmina Stirling’s letters…, op. cit., s. 61, przyp. 4.

[29] H. Grote, Memoir of the life of Ary Scheffer, London 1860, s. 115–119. W sprawie wystawy w Manchesterze zob. T. Hunt, V. Whitfield, Art treasures in Manchester: 150 years on, Manchester–London 2007.

W sprawie portretu Chopina namalowanego przez Scheffera, a zamówionego przez Jane Stirling zob. H. Wróblewska­­-Straus, Jane Wilhelmina Stirling’s letters…, op. cit., s. 61, przyp. 4. Portret ten, będący później własnością Édouarda Ganche’a, jest reprodukowany w: É. Ganche, Dans le souvenir de Frédéric Chopin, Paris 91925, s. 54. Na s. 101–149 Ganche zamieścił sekcję (dedykowaną „Mme Anne D. Houston”) zatytułowaną Jane Stirling et sa correspondance.

[30] Zob. C. Hallé, The autobiography of Sir Charles Hallé with correspondence and diaries, ed., introd. M. Kennedy, London 1972, s. 97–98. Cytat pochodzi z rozdziału zatytułowanego Paris 1838–1848. Jest to zastanawiające, gdyż najpewniej obraz Liszta został ukończony dopiero w 1854 roku. Zob. L. Ewals, Ary Scheffer (1795–1858), op. cit., s. 296–300.

[31] C. Hallé, The autobiography…, op. cit., s. 96–97 oraz C. Rigby, Sir Charles Hallé, op. cit., s. 55–56. Na temat kluczowej wypowiedzi Hallégo o wra­żeniach, jakie wywarł na nim Chopin, zob. Life and letters of Sir Charles Hallé, being an auto­biography (1819–1860) with correspondence and diaries, ed. C. E. Hallé, M. Hallé, London 1896, s. 31–33. Pobyt Hallégo w Paryżu w latach 1836–1848 został opisany w: R. Beale, Charles Hallé: A musical life, Basingstoke 2007, s. 26–38.

[32] Zob. KorCh 3, list 679: Chopin do rodziny, 19 sierpnia 1848. List ten cy­to­wany jest w: A. E. Bone, Jane Wilhelmina Stirling, 1804–1859: The first study of the life of Chopin’s pupil and friend, Chipstead 1960, s. 68–69.

[33] E. Eastlake, Mrs Grote: A sketch, London 1880, s. 98.

[34] H. Grote, Memoir…, op. cit., s. 91–92 i 119–120 w reprincie drugiego wydania z 1860 roku. Na temat wizyty Gaskell w studiu Scheffera zob. W. Gérin, Elizabeth Gaskell: A biography, Oxford 1976, s. 157.

[35] Na temat kontekstu działalności Théâtre­-Italien i Opery zob. J. H. Johnson, Listening in Paris: A cultural history, Berkeley–Los Angeles–London 1995, s. 182–196, 239–256. Szczegóły repertuaru Théâtre­-Italien opisane są w: P. Gossett, Music at the Théâtre Italien, w: Music in Paris in the eighteen­-thirties…, op. cit., s. 327–364.

[36] A. Hedley, Chopin, rev. M. J. E. Brown, London 1974, s. 44.

[37] Ibidem, s. 58. Bellini, Sycylijczyk, został uhonorowany 8 maja 2007 wraz z otwarciem portu lotniczego Vincenzo Bellini Catania – Fontanarossa.

[38] Na temat debiutu Maria zob. D. Pistone, Nineteenth­-century Italian opera from Rossini to Puccini, transl. E. T. Glasow, Portland 1995, s. 221.

[39] Eigeldinger opisał grono śpiewaków w Théâtre­-Italien i w Operze, którzy zrobili największe wrażenie na Chopinie. Zob. J. J. Eigeldinger, Chopin w oczach swoich uczniów, op. cit., s. 149–150.

[40] Na temat Camille’a Pleyela zob. ibidem, passim, a także artykuły Eigeldingera: Chopin and Pleyel, „Early Music” 2001, vol. 29, no. 3, s. 388–396, oraz Chopin et la manufacture Pleyel, w: Frédéric Chopin: Interprétations, op. cit., s. 89–106.

[41] Na temat Marie Moke zob. Grove Music Online.

[42] J. J. Eigeldinger, Chopin et Pleyel, Paris 2010, s. 389.

[43] Ibidem, s. 392.

[44] W. von Lenz, The great piano virtuosos of our time from personal acquaintance: Liszt, Chopin, Tausig, Henselt, transl. M. R. Baker, New York 1899, s. 56. Na temat kontekstu tych spostrzeżeń zob. komentarz Jeana­-Jacques’a Eigeldingera w: W. von Lenz, Les grands virtuoses du piano: Liszt, Chopin, Tausig, Henselt; souvenirs personnels, trad. et présenté par J. J. Eigeldinger, Paris 1995.

[45] J. J. Eigeldinger, Chopin et la manufacture Pleyel, op. cit., s. 91.

[46] W sprawie paryskiego kontekstu Salons Pleyel zob. hasło o Pleyelach i „salle de concert” w: Dictionnaire de la musique en France au XIXe siècle, sous la dir. J. M. Fauquet, Paris 2003, s. 980–982, 1113–1114.

[47] J. J. Eigeldinger, Chopin w oczach swoich uczniów, op. cit., s. 130.

[48] Zob. D. Pistone, Pianistes et concerts parisiens au temps de Frédéric Chopin, w: Chopin w kręgu przyjaciół/Chopin parmi ses amis, t. 5, zebr. I. Poniatowska, D. Pistone, Warszawa 1999, s. 48.

[49] Zob. R. H. Legge, Osborne, George Alexander, rev. R. Firmann, w: Oxford DNB.

[50] Zob. informacje o pianistach: D. Pistone, Pianistes et concerts parisiens…, op. cit., zwłaszcza wykaz na s. 48–50.

[51] Zob. H. Macdonald, Alkan, w: Grove Music Online. Na temat relacji z Chopinem zob. w szczególności W. A. Eddie, Charles Valentin Alkan: His life and music, Aldershot 2007, s. 6–11, a także hasło salon w: Dictionnaire de la musique en France…, op. cit., s. 1115–1116, oraz eseje w: Music in Paris in the eighteen­-thirties…, op. cit. Na temat Chopina zob. J. Ritterman, Piano music and the public concert, 1800–1850, w: The Cambridge companion to Chopin, op. cit., s. 11–31.

[52] J. T. Pękacz, Deconstructing a „national composer”, op. cit., s. 168. Zob. także eadem, The nation’s property, op. cit., s. 43–68. Autorka porusza ponad­to tę kwestię w: Memory, history and meaning: Musical biography and its discontents, „Journal of Musicological Research” 2004, vol. 23, iss. 1, s. 71–73. Jej pogląd, że Chopin był apolityczny, kwestionuje Halina Goldberg w tekście „Remembering that tale of grief”…, op. cit., s. 88, przyp. 19.

[53] Ibidem.

[54] Zob. w szczególności H. Goldberg, O muzyce w Warszawie Chopina, tłum. M. Albán Juárez, K. Stępień­­-Kutera, Warszawa 2016, zwłaszcza s. 174–182, oraz H. Goldberg, Chopin in literary salons…, op. cit., s. 53–64.

[55] Eadem, O muzyce w Warszawie Chopina, op. cit., s. 182.

[56] Cyt. za: ibidem, s. 174, przyp. 14. Chopin odwiedzał później salon hrabiny Apponyi i dedykował jej 2 nokturny op. 27.

[57] W sprawie Herbaulta zob. J. J. Eigeldinger, Chopin et Pleyel, op. cit., passim.

[58] KorCh 3, list 638: Chopin do Juliana Fontany, 4 kwietnia 1848.

[59] Zob. D. Wainwright, Broadwood by appointment: A history, London 1982, s. 135–136. Niedatowany list w języku francuskim od księżnej Marceliny Czartoryskiej do Henry’ego Fowlera Broadwooda z ustaleniami w sprawie kolacji w Paryżu znajduje się w Surrey History Centre w Woking, Broadwood Album.

[60] Na temat Chorleya zob. R. T. Bledsoe, Henry FothergillChorley: Victorian journalist, Aldershot etc. 1998, oraz artykuły Bledsoe o Chorleyu w Grove Music Online i w wersji online Oxford DNB.

[61]Henry FothergillChorley: Autobiography, memoir, and letters, vol. 2, comp. H. G. Hewlett, London 1873, s. 303–304. Chorley przedstawił Mendelssohnowi list polecający od Moschelesa.

[62] R. T. Bledsoe, Henry Fothergill Chorley, op. cit., s. 45–46.

[63] Spekulacje na temat zdrowia Chopina są niezwykle rozbudowane. Kluczowe źródła stanowią: A. Neumayr, Music and medicine, vol. 3: Chopin, Smetana, Tchaikovsky, Mahler: Notes on their lives, works and medical histories, transl. D. J. Parent, Bloomington 1997, s. 11–137 oraz J. O’Shea, Music and medicine: Medical profiles of great composers, Oxford 1994, s. 140–154. Nowsze polskie stadium zob. C. Sielużycki, Chopin. Geniusz cierpiący, Podkowa Leśna 1999. Dalsze spekulacje znajdują się w: J. Q. Davies, Romantic anatomies of performance, Berkeley 2014, zwłaszcza s. 44–45. Na s. 198 w przyp. 9 Davies twierdzi, że Chopin korzystał z usług trzydziestu trzech lekarzy.

[64] W. G. Atwood w Paryskich światach… (op. cit., s. 357–358) rozważa możliwość, że Chopin mógł nabawić się choroby wenerycznej w Paryżu. Autor tej książki, dermatolog, który praktykował w Nowym Jorku, dokonuje szerokiego ujęcia paryskiej medycyny i edukacji medycznej, w szczególności na s. 356–381.

[65] Ibidem, s. 358. W sprawie Chopina i homeopatii w Paryżu zob. ibidem, s. 373–381; R. Handley, A homeopathic love story, op. cit.; eadem, In search of the later Hahnemann, Beaconsfield 1997. Studium Bernarda Chartona o zdrowiu Chopina z perspektywy homeopatii zob. w: B. Charton, J. Barbancey, Personnes et personnages: Profils homéopathiques, Paris 1994, s. 74–93.

[66] J. O’Shea, Music and medicine…, op. cit., s. 149. O’Shea przedstawia „możliwości diagnostyczne” na s. 149–151 i tabelę argumentów za gruźlicą i przeciw niej na s. 152. Szczegółowym studium jest A history of the therapy of tuberculosis, and the case of Frederic Chopin autorstwa Esmonda Raya Longa (Lawrence 1956), zwłaszcza s. 1–35. John O’Shea nie wspomina doktora Molina, lecz uwzględnia ustalenia Antona Neumeyera (Music and medicine, vol. 3, op. cit., s. 89–90, 105, 124–125). Wśród nowszych artykułów o zdrowiu Chopina znajdują się: J. A. Kuzemko, Chopin’s illnesses, „Journal of the Royal Society of Medicine” 1994, vol. 87, no. 12, s. 769–772; A. K. Kubba, M. Young, The long suffering of Frederic Chopin, „Chest” 1998, vol. 113, iss. 1, s. 210–216, oraz A. K. Kubba, Chopin’s illness, „Chest” 1998, vol. 114, iss. 2, s. 654–656. W terminologii medycznej „gruźlica” (tuberculosis) i „suchoty” (consumption) są praktycznie synonimami.

[67] W. G. Atwood, Paryskie światy…, op. cit., s. 375. Doktor Molin (ur. 13 czerw­ca 1787, zm. 3 września 1848) leczył Chopina w latach 1843–1848. Dyplom uzyskał w Strasburgu i był przewodniczącym Société de Médecine Homoe­opa­thique aż do śmierci. Jego nekrolog znajduje się w „British Journal of Homeo­pathy” 1849, vol. 7, s. 130–131. Kopię tego nekrologu uzyskał dla mnie Steven Cros­sley. [Chopin użył – w odniesieniu do kuracji Molina – sformułowania „sta­wia­nie na nogi” w liście do Solange Clésinger pisanym w Paryżu, 30 stycznia 1849. Por. KorCh 3, list 701 – przyp. tłum.].

[68] W. G. Atwood, Paryskie światy…, op. cit., s. 374.

[69] W sprawie biograficznego kontekstu Hahnemannów zob. R. W. Hob­house, The Life of Christian Samuel Hahnemann, founder of homeopathy, London 1933, a także R. Haehl, Samuel Hahnemann: His life and work, vol. 1–2, transl. M. L. Wheeler, W. H. R. Grundy, ed. J. H. Clarke, F. J. Wheeler, London [1931]. Kolorowany frontyspis pierwszego tomu biografii Haehla opatrzony jest podpisem „Samuel Hahnemann, by Scheffer”, jednak bez podania szczegółów. R. Handley w A homeopathic love story (op. cit., s. 112) pisze, że portret Hahnemanna namalował brat Ary’ego, Henri Scheffer, „który także przyprowadził córkę na konsultację” do Hahnemanna.

[70] W sprawie szczegółów dotyczących pacjentów Hahnemanna zob. ibidem, zwłaszcza s. 105–116, 246–247, oraz R. Handley, In search of the later Hahnemann, op. cit., zwłaszcza s. 20–23, 224–226. A. E. Bone w Jane Wilhelmina Stirling… (op. cit., s. 49) zwraca uwagę na Jane Stirling, która „sprowadziła dwunastoletniego chłopca z Paisley [miasto w Szkocji, w zespole miejskim Glasgow – przyp. tłum.] w roku 1838 do Paryża na kurację u Hahnemanna. […] Kiedy Hahnemann przeniósł się w roku 1835 do Paryża, zamieszkał przy rue de Milan 1. Jest to szczególnie interesujące, zważywszy na niedatowany list od Lamennais do Jane, w którym pisze, że miałby spotkać się z nią i Chopinem, na ich prośbę, przy rue de Milan 3”. Czy omyłkowy zapis rue de Milan 1?

[71] R. Handley, A homeopathic love story, op. cit., s. 204. Podziw Malana dla Hahnemanna wyrażają słowa: „[Hahnemann] zazwyczaj wyjaśnia swą naukę z cudowną dokładnością i wielką erudycją. Utrzymuje przez cały czas tę przyjemną skromność, która jest dla niego zawsze charakterystyczna”.

[72] W. G. Atwood w Paryskich światach… (op. cit., s. 377) zauważa, że gdyby Chopin postępował zgodnie z zaleceniami swych alopatycznych zamiast homeopatycznych lekarzy, byłby zdany na „osłabiające środki”. Zob. dalsze rozważania Atwooda na s. 377–381.

[73] J. Samson, Chopin, op. cit., s. 134.

[74] Ibidem, s. 135. Zob. opis w: P. Azoury, Chopin through his contemporaries: Friends, lovers, and rivals, Westport–London 1999, s. 105–106.

[75] Oryginalny paszport znajduje się w MFC w NIFC, nr inw. M/2642. Por. M. Tomaszewski, B. Weber, Fryderyk Chopin:Diary in images, transl. R. Hunt, Warsaw–Cracow, s. 143.

[76] Wizyta Chopina w Londynie została opisana m.in. w: W. G. Atwood, Fryderyk Chopin: Pianist from Warsaw, New York 1987, s. 114–115; G. Belotti, Chopin, l’uomo, vol. 1, Milano–Roma 1974, s. 591–593; J. C. Hadden, Chopin, London–New York 1926, s. 95–96; A. Hedley, Chopin, op. cit., s. 84–85; F. Hoesick, Chopin. Życie i twórczość, t. 2, Kraków 1965, s. 144–148; F. Niecks, Fryderyk Chopin…, op. cit., s. 249–250; J. Samson, Chopin, op. cit., s. 134–135; A. Zamoyski, Chopin. Książę romantyków, op. cit., s. 134–135. Niestety nie przetrwał – jak można sądzić – żaden dziennik Chopina z 1837 roku.

[77] Ten fragment opiera się na hasłach Railways i Channel ferries and ferry ports zamieszczonych na stronach internetowych www.theotherside.co.uk/tm­-heritage/background/railways.htm oraz www.theotherside.co.uk/tm­-heritage/background/ferries.htm [dostęp: 2008]. Zob. również R. Bucknall, Boat trains and channel packets: The English short sea routes, London 1957.

[78] KorCh 2, list 221: Fryderyk Chopin do Juliana Fontany, po 11, a przed 28 lipca 1837.

[79] Zob. O. Carter, An illustrated history ofBritish railway hotels, 1838–1983, St Michael’s, Lancashire 1990, s. 28–29. The Lord Warden Hotel w Dover np. został otwarty dopiero w 1853 roku.