Chiny. Przewodnik po herosach, smokach i świętych rzekach ebook

Dla CT, który pomógł mi pod koniec,

kiedy byłam chora

W tłumaczeniu zastosowano pisownię pinyin, czyli najbardziej obecnie rozpowszechnioną transkrypcję języka chińskiego. Poniżej podano wymowę głosek nastręczających zwykle największych trudności.

Głoski x (ś), q (ć), j (dź) zawsze wymawiane są jak polskie głoski miękkie, tak jak w słowach „ściana”, „ciocia”, „dzięcioł”. Tak więc, przykładowo, miasto Xi’an czytamy jako si-an (dwie sylaby), poetę Qu Yuana – Ciu Jłen, życiową energię qi – ci, a tytuł Shanhai Jing („Księga Gór i Mórz”) – szanhaj dzing.

Pewne pojęcia i imiona, które zapisuję w tej książce pinyinem, funkcjonują w polskim piśmiennictwie również w starszych transkrypcjach, np. Dao i daoizm często znajdziemy w wersji Tao i taoizm, Laozi – Lao Tsy, lub Mao Zedong – Mao Tse-tung. Z kolei bez zmian pozostawiam spolszczony zapis imion znanych na Zachodzie w wersji kantońskiej, czyli Sun Jat-sen i Czang Kaj-szek (w dialekcie mandaryńskim i w zapisie pinyinem brzmiałyby one odpowiednio Sun Zhongshan i Jiang Jieshi).

Również w nazwach geograficznych spotkać się można z pewną różnorodnością: większość zapisana jest zgodnie z pinyinem, niektóre jednak na tyle zadomowiły się w polszczyźnie, że przybrały spolszczony zapis (Pekin zamiast Beijing, Nankin zamiast Nanjing, Kanton zamiast Guangzhou). Jeszcze inne nazwy spotyka się obecnie w obu wersjach: miasto Tianjin lub Tiencin, prowincje Xinjiang lub Sinciang, Sichuan lub Syczuan, Shandong lub Szantung – tu pozwalam sobie poświęcić konsekwencję na rzecz osobistych preferencji.

Podobnie czynię w kwestii odmiany słów, co do której w języku polskim nie wypracowała się jeszcze jednolita konwencja. Dawniej na przykład imion zakończonych na -i (jak Laozi) raczej się nie odmieniało, ostatnio jednak rozpowszechnia się odmiana zgodna z polską gramatyką (Laozim, Laoziego). Często też odmienia się tylko drugi człon imienia i nazwiska, np. Sima Qian – Sima Qiana.

Jeśli chodzi o tytuły chińskich dzieł i inne nazewnictwo, dla wygody czytelników w miarę możliwości staram się stosować wersje polskie, o ile takowe istnieją (stąd np. Księga Gór i Mórz, Zapiski historyka i Żółty Cesarz), ale często też zdarzają się wersje chińskie, jeśli danego tytułu zwykle się nie tłumaczy (np. Huainanzi czy Zuozhuan).

Już ponad dwa tysiące lat temu Chińczycy opowiadali sobie historie dorównujące złożonością tym, które niemal w tym samym czasie krążyły po Grecji. Te podania są wyrazem podstawowych wierzeń i trosk społeczeństwa agrarnego, rozwijającego się wówczas nad brzegami kapryśnej Rzeki Żółtej. Poznajemy w nich herosów takich jak Gun i Wielki Yu, którzy uchronili ziemię przed powodziami na skalę biblijnego potopu, albo łucznik Hou Yi, który zestrzelił dziewięć z dziesięciu słońc istniejących w czasach, gdy świat był jeszcze młody, zapobiegając licznym pożarom i suszom. Jedna z opowieści mówi o tym, jak bogini stworzycielka Nüwa ulepiła ludzi z żółtej gliny równin aluwialnych. Te pradawne legendy, przekazywane sobie przez stulecia na długo przed wynalezieniem pisma, kryją w sobie wierzenia, które rozwinęły się na podstawie rodzimej filozofii daoistycznej, a później także przybyły z Indii buddyzm. Mimo tej przebogatej tradycji mieszkańcy Zachodu znacznie lepiej orientują się w mitach odziedziczonych po Grekach i Rzymianach, o mitach chińskich nie wiedzą zaś prawie nic.

Wynika to częściowo z tego, jak obce wydają się Chiny zachodniemu umysłowi; wyobraźnia mieszkańców tych ziem w trakcie swoich długich dziejów kształtowała się zupełnie inaczej niż na Zachodzie. Już samo pojęcie mitologii to zasadniczo koncepcja zachodnia, obca Chińczykom, którzy tłumaczą to słowo jako shenhua, czyli „słowa/mowa o bogach/bóstwach”. Do Państwa Środka przybyło ono za pośrednictwem Japonii dopiero na początku XX wieku, wraz z innymi ideami rodzącymi się wówczas w dziedzinie nauk humanistycznych. Pojęcia shenhua z początku używano zgodnie z rozumieniem zachodnim: oznaczało opowieści z czasów starożytnych. W tej książce stosuję je przede wszystkim w odniesieniu do mitów z chińskiego okresu klasycznego, obejmującego źródła od VI wieku p. n. e., czyli czasów Wschodniej Dynastii Zhou, do III wieku n. e., czyli końca dynastii Han. Przyjrzymy się również mitom okresu cesarstwa, trwającego od rządów Qin Shi Huangdiego, pierwszego cesarza z dynastii Qin (221–207 p. n. e.), aż po utworzenie Republiki Chińskiej w 1911 roku1*. W tym okresie chińskie religie i wierzenia zaczęły się dzielić na różne odłamy, a panteon stawał się coraz bardziej zatłoczony: w odpowiedzi na kolejne wyzwania losu pojawiały się nowe mity i bóstwa, które czczono z uwagi na ich skuteczność w konkretnych sprawach. Wyraża to chiński idiom bao Fo jiao, czyli „obejmować Buddę za stopy” – w ten sposób prześmiewczo opisuje się osoby, które uciekają się do Buddy dopiero w godzinie potrzeby [po polsku powiedzielibyśmy: jak trwoga, to do Boga – przyp. tłum.].

Wiele postaci mitologicznych okresu cesarstwa było pierwotnie postaciami historycznymi – właśnie nacisk na ich autentyczność stanowi cechę charakterystyczną nowszych podań. Można tu przywołać choćby Guan Yu – szlachetnego generała i bohatera wojennego okresu Trzech Królestw (220–280 n. e.) – któremu w 1594 roku cesarz Wanli nadał tytuł boga wojny; tak oto historia została wyniesiona do rangi mitu. Z kolei coroczne Święto Smoczych Łodzi, obchodzone w piątym miesiącu kalendarza księżycowego, wiąże się z obrzędami mającymi z jednej strony ułagodzić smocze bóstwa chińskich rzek, a z drugiej – upamiętnić praworządnego urzędnika Qu Yuana (ok. 340–278 p. n. e.) z czasów Wschodniej Dynastii Zhou, który utopił się z rozpaczy, gdy nie zdołał zawrócić władcy ze złej drogi.

W przeciwieństwie do mitów greko-romańskich, które za sprawą takich autorów jak Homer, Hezjod czy Owidiusz przybrały postać kanonicznych narracji, mity chińskie są zwykle lakoniczne i często funkcjonują w kilku sprzecznych ze sobą wersjach, co świadczy o istnieniu różnorodnych tradycji. Wiele grup etnicznych, które żyją obecnie w Chinach, jak choćby lud Miao, po dziś dzień zachowało silne tradycje oralne i nie ujęło swych opowieści w formę pisemną, a w każdym razie nie jest ona dla nich tak ważna. Obecnie przyjmuje się, że w ewolucji chińskiej mitologii dużą rolę odegrały różne podania plemienne – i rzeczywiście znajdujemy dowody na to, że wiele zebranych w niedawnej przeszłości mitów tak zwanych mniejszości etnicznych wciąż nosi uderzające podobieństwo do głównych mitów dynastii Han (202 p. n. e.–220 n. e.).

Dopiero w XX wieku uczeni zaczęli podejmować próby krytycznej analizy shenhua z okresu klasycznego. Wcześniejsi pisarze i historycy co prawda gromadzili i przechowywali dawne teksty, tworząc w ten sposób korpus autentycznych źródeł z pierwszej ręki, jednak nie poddawali ich rygorystycznym badaniom, a często wręcz redagowali je tak, aby dopasować je do zasad filozofii konfucjańskiej (patrz s. 35). Dopiero po 1911 roku, wraz z utworzeniem Republiki Chińskiej, folkloryści pokroju Gu Jieganga (1893–1980) – jednego z założycieli Yigupai (Szkoły Zwątpienia w Starożytność) – zaczęli podważać wersje przekazywane przez konfucjańskie elity.

ROLA MITÓW W ŻYCIU CODZIENNYM

Wielkie mity epoki klasycznej w istocie zajmują myśli uczonych, jednak obfitość gromadzonych przez tysiąclecia podań i legend przejawia się także w postaci licznych świątyń i miejsc kultu w całych Chinach. Widoczna jest również w dorocznych cyklach świąt i obrzędów, z których jedne obchodzone są w całym kraju, inne zaś tylko lokalnie. Wedle niektórych szacunków w samym tylko Pekinie w latach 1400–1900 istniało około dwóch i pół tysiąca świątyń, przeważnie buddyjskich, ale nie tylko – wiele z nich poświęconych było kultowi cesarskiemu, daoizmowi, konfucjanizmowi i innym wierzeniom. Wszystkie regularnie zapełniały się wiernymi, a w niektórych przybytkach poza dorocznymi świętami urządzano również comiesięczne jarmarki. Choćby w niewielkim mieście Shaoxing na południowym brzegu zatoki Hangzhou istnieje obecnie trzynaście świątyń buddyjskich, jedna daoistyczna oraz lokalny chram ku czci młodej kobiety, która utonęła w 151 roku n. e., próbując ocalić życie swojego ojca. Nie wspominając już o pobliskiej świątyni przy grobowcu Wielkiego Yu, który okiełznał powódź. A to zaledwie ułamek różnej maści przybytków religijnych, które musiały tam istnieć w poprzednich stuleciach.

Wielki Yu, założyciel półlegendarnej dynastii Xia (ok. 2070–1600 p. n. e.), to postać, której nadano boski status w nagrodę za wprowadzone przez niego innowacje hydrograficzne, ratujące życie ogromnej liczbie ludzi i będące podstawą opartego na irygacji systemu rolniczego. Tak więc czci się go jako bóstwo, a jednocześnie ma on w Shaoxingu swoje miejsce pochówku, tak jak zwykły śmiertelnik. W 210 roku p. n. e. z pielgrzymką do jego grobu przybył pierwszy cesarz Qin Shi Huangdi, a to sławne wydarzenie upamiętniono postawieniem kamiennej steli (dziś zaginionej).

Najpopularniejszymi bóstwami w Pekinie byli wojowniczy bóg Guandi oraz buddyjska bogini Guanyin. Guandi wywodził się od wspomnianej już historycznej postaci Guan Yu (ok. 160–220) – generała, który zasłynął ze swoich sukcesów na polu bitwy i z lojalności w trakcie politycznej zawieruchy ostatnich lat dynastii Han. Jego dokonania w tym konflikcie nabrały mitologicznego wymiaru dzięki Dziejom Trzech Królestw, jednej z czterech wielkich powieści klasycznych, do tej pory cieszących się w Chinach wielką popularnością. Guandi, przez wieki podawany za wzór bohatera wojennego, za czasów dynastii Ming (1368–1644) ogłoszony został bóstwem, a wizerunek jego groźnego, czerwonego oblicza zaczęto umieszczać w świątyniach i kapliczkach jako ochronę przed złymi duchami. Stanowi on uosobienie chińskiej tradycji deifikowania „prawdziwych” osób i pokazuje, jak ważną rolę odgrywała historia w kreacji mitów w okresie wczesnego cesarstwa.

Z kolei miłosierna bodhisattwa Guanyin, której pełne imię oznacza Ta, Która Spostrzega Dźwięki Świata, była początkowo ikoną buddyzmu hinduskiego, lecz po przeszczepieniu na grunt chiński jej wygląd i rola uległy dużej zmianie. Pierwotnie było to bóstwo płci męskiej – w malowidłach z Dunhuangu, z czasów dynastii Tang (618–907), przedstawiano je wciąż z wąsikiem i bródką. Stopniowo jednak nabierało cech kobiecych i zaczęto je kojarzyć z wybawieniem i opieką nad dziećmi. W porcelanowych figurkach z czasów dynastii Ming Guanyin przedstawia się już bez zarostu, za to często z niemowlęciem w ramionach. Wygląda jak kobieta, z tą różnicą, że nigdy nie ukazuje się jej ze skrępowanymi stopami, mimo że od XII wieku tej bolesnej procedurze poddawano bardzo wiele Chinek (przeważnie z klasy wyższej i średniej). Wizerunek Guanyin jest wszechobecny w buddyjskich świątyniach, a bóstwo to czczą przede wszystkim osoby pragnące mieć dzieci.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

Ten rozdział jest dostępnytylko w pełnej wersji książki.

Zapraszamy do zakupu

1* Na końcu książki znajduje się kalendarium z datami panowania poszczególnych dynastii. Dla ułatwienia lektury daty te podawane są również w tekście przy pierwszej wzmiance o danej osobie lub epoce. Zastrzec należy, że zwłaszcza w przypadku czasów starożytnych często nie ma pewności co do dokładnej daty takiego czy innego wydarzenia. Bywa również, że różni badacze inaczej wytyczają początek lub koniec danej epoki (np. większość źródeł podaje, że dynastia Qing upadła w 1911 roku, kiedy wybuchła rewolucja Xinhai, co doprowadziło do utworzenia Republiki Chińskiej. Czasami jednak – jak tutaj – za oficjalny koniec Qingów podaje się 1912 rok, bo wtedy abdykował ostatni władca tej dynastii). Dlatego też w innych publikacjach czytelnik może się spotkać z nieco odmiennym datowaniem (przyp. tłum.). ↩