Charitas ebook

CZĘŚĆ PIERWSZA.

CZĘŚĆ DRUGA.

CZĘŚĆ TRZECIA.

CZĘŚĆ CZWARTA.

Stefan Żeromski

CHARITAS

Projekt okładki: Avia Artis

W projekcie okładki wykorzystano zdjęcie Stefana Żeromskiego.

Autor: Anonim.

Wydawnictwo Avia Artis

2017

ISBN 978-83-65810-63-2

CZĘŚĆ PIERWSZA.

Ulica, wzdłuż której kolejka elektryczna dąży z Florencji ku Fiesole, przy stacji San Gervasio rozwidla się we dwa szlaki. Pierwszy z nich pnie się pod górę aż do jej szczytu — drugi biegnie u samego podnóża garbów podpierających łańcuch przełęczy Subapeninu, zmierzając w kierunku starych will Montalto i Salviatino. Aleja dębów i platanów osłania tę szeroką, obmurowaną, podmiejską drogę. Tu i ówdzie odcina się od białości jej wyschniętego pyłu nowe villino połyskując stopniami i prostokątem odrzwi z marmuru, nie zmalowaną jeszcze politurą bramy i jaskrawą zielonością zewnętrznych okiennic, zamkniętych stale dla obrony przed upałem. Dalej od viale, właśnie na garbach podgórza wznoszących się ku Fiesole, kłębią się obfite kępy i zwoje rozrosłych drzew wewnątrz murów ogrodowych, którymi z dawna otoczyły się stare pałace. Pomiędzy owymi wysokimi ogrodzeniami przeciskają się tam i sam ustronne drogi, prowadzące do bramy osłoniętej girlandami róż, glicynii i kwitnącego przypołudnika.

Obok jednej z takich bram, której ozdobne, w żelazie kute kraty odległe przypominały czasy, przybito w ostatnich latach (poprzedzających wybuch wielkiej wojny) nową, skromną, lecz wytworną w swej skromności tabliczkę z marmuru o wyzłoconym napisie: "Villa De Granno". Willa, o której mowa, inne przedtem nosiła nazwisko. Przezwał ją po swojemu nowonabywca, pan Witold de Granno Granowski.

Ryszard Nienaski, zamordowany przez spiskowców "Mścicieli", i żona jego Xenia, z domu Granowska, zmarła na tyfus wkrótce po śmierci męża, nie pozostawili potomstwa. Ani jedno, ani drugie z tego stadła nie posiadało bliższej rodziny. Ryszard Nienaski był jedynakiem, a Xenia, jego żona, jedynaczką. Wielomilionowy majątek, który wskutek zapisu przemysłowca Ogrodyńca przypadł był Ryszardowi Nienaskiemu — stał się dziedzictwem jego wdowy. Gdy ta zmarła — przeszedł na wyłączną własność jedynego jej krewnego, ojca, Witolda de Granno Granowskiego. Dziedziczenie to prawnie zatwierdzone zostało przez ustawodawstwo austriackie.

Pan Granowski otrzymawszy tak wielki spadek pospieszył się ze zgrupowaniem go w kapitały łatwo rozporządzalne. W tym celu sprzedał niezwłocznie tereny węglowe między Krakowem i Oświęcimiem oraz wszystkie nowo otwarte i w ruch puszczone kopalnie, z wyjątkiem jednej, największej, noszącej nazwę "Xenia". Tę w ręku swych zatrzymał przez pietyzm dla pamięci córki. Ponieważ niepodobna było wówczas żadną miarą oddać tych przedsiębiorstw nabywcom Polakom, gdyż ani jedna para rąk polskich po nie się nie wyciągała, pan Granowski odstąpił na świetnych warunkach owe skarby przyrodzone tym, którzy je nabyć gorąco pragnęli, to znaczy centrali kapitalistów z Berlina. Już po tak krótkim posiadaniu bogactw węglowych podkrakowskich udało się osiągnąć zysk ogromny w stosunku do kapitałów wyłożonych przez Ryszarda Nienaskiego na kupno ziemi i eksploatację jej wnętrza. Pan Granowski miał w ręku około ośmiu milionów. Nie znajdując dla tych sum odpowiedniej w kraju lokaty — przynaglony przez pewne względy, a nie chcąc wracać do Francji dla innych znowu powodów — spadkobierca przesunął stopniowo i częściami niemal cały kapitał do banków włoskich i odkładając zyskowne zużytkowanie go do stosowniejszej chwili, tam wszystek na razie, bez względu na nicość stopy procentowej, w kilku najsolidniejszych instytucjach umieścił. Wkrótce też sam opuścił kraj i zamieszkał we Florencji.

Początkowo koczował w wielkich hotelach na Lungarno. Żył w osamotnieniu pośród zmieniającej się, wielojęzycznej rzeszy bogaczów. Lecz przy wspólnym stole trudno było nie zawiązać znajomości, choćby przygodnych, Jedną z pierwszych tego rodzaju był stosunek z rodziną Oscalai. Signor Fulco Oscalai był zastępcą dyrektora, a w istocie rzeczy pierwszym kierownikiem florenckiego oddziału jednego z najgłówniejszych banków włoskich. Ożeniony z Angielką, córką bankiera Horacego Crumba, miał z nią czworo dzieci: — dwunastoletnią córkę Celide, dziesięcioletnią — Beatrice, ośmioletniego syna imieniem Aubrey i czteroletnią — Marię. Rodzina ta zasiadała do stołu w Grand Hotelu, ilekroć zjawiał się we Florencji patriarcha rodu, ów bankier Horacy Crumb, rezydujący przeważnie w Mediolanie, lecz zajęty interesami w najrozmaitszych miastach Anglii, Włoch i Francji. Ponieważ pan Granowski część swych pieniędzy miał na składzie również w owym banku włoskim, którego kierownikiem był Oscalai, więc o znajomość z jego rodziną nie było trudno.

Dzieci państwa Oscalai — był to istny bukiet kwiatów. Połączenie krwi włoskiej z angielską wydało szczególne typy fizyczne i nadzwyczaj interesujące charaktery. Pan Granowski z żywym zaciekawieniem obserwował we dwu starszych jasnowłosych panienkach jak gdyby walkę rasy anglosaskiej o przewagę nad ognistością południa. W chłopcu, mimo jego angielskiego imienia, pod ciemną skórą palił się temperament Włocha. Najmłodsza — Maria — była najczystszym okazem angielskiego baby. Rodzina ta mieszkała nieco za miastem, pod Fiesole, właśnie w willi należącej do Horacego Crumba, teścia Fulcona Oscalai.

Pan Granowski, zaproszony pewnego dnia przez dzieci, odwiedził nowo poznaną rodzinę w owym zamiejskim zaciszu. Miejsce to bardzo mu do smaku przypadło. A że stary bankier kupił był ową willę tylko z musu od jednego z niewypłacalnych klientów i miał ją na dogodnych warunkach do sprzedania, więc pan Granowski skwapliwie nabył dom z ogrodem. Ponieważ willa była dwupiętrowa i dość obszerna, zgodził się na to, iż rodzina Oscalai pozostała nadal na parterze, gdzie się mieściła poprzednio, sam zaś zajął pierwsze piętro, pozostawiając sobie drugie, mansardowe, pustkami stojące, do dyspozycji.

Był to dom stary, ani zbyt wspaniały, ani pospolity, lecz dostatnio niegdyś wyposażony, choć nie zawierał nic szczególnie godnego uwagi. — Wysokie mury ze wszech stron otaczały piękny ogród. Mały strumyczek, zdążający spod szczytu górskiego łańcucha ku Mugione, przemykał się popod murem i wybiegał zeń w drugim końcu w parów, który się tuż za ogrodzeniem otwierał. Ujęto ów potoczek w basen wyciosany z marmuru, który czas poszczerbił i ponadgryzał. Dookoła zbiornika wody rozrosła się najstarsza i najbujniejsza roślinność. Wznosiły się tam, tworząc zwartą kępę, ogromne igławy zwane araukariami. Ich poziome, ociężałe gałęzie zwisały ku ziemi, a szczytowe zdawały się omdlewać i upadać ze znużenia, tworząc rozwidlone czuby, pełne szczególnej piękności. W jednym kącie ogrodu, od strony parowu, stały szeregiem latyńskie aesculusy, dęby wiecznie zielone. Długa ulica, starannie wygrodzona bukszpanem, prowadziła ku górze do trzech cyprysów wielkiej grubości, które chwiały się wyniośle w wiecznym prawdziwie odosobnieniu na pustej łączce ogrodu. Bliżej domu stały gaje kamelii białych i czerwonych — gąszcze różane — i ciemniki osłonięte zwojami glicynii. Na przypiaskowym wzgórku przyciągała do siebie każde spojrzenie rozrośnięta kępa czarnych bambusów. Ich nagie, dęte, lśniące źdźbła hebanowe, poprzedzielane w kolanach przegrodami, odbijając dziwacznie od zwisłych, jasnozielonych liści, budziły myśl o niewiadomych lądach za oceanami, o ludach nieznanych i mowach niepojętych. Ruch ich kępiastych łodyg, suchy szelest kresowanych, ostrokończystych liści w zaświaty wyobraźnię pociągał.

Wnętrze willi uderzało przepychem tych tylko szczegółów urządzenia, które nie mogły być poruszone z miejsca i usunięte na zewnątrz. Były tam więc piękne, szerokie, marmurowe schody, pełne wdzięku kominki z zielonego, florenckiego — odrzwia w jednych pokojach z ciemnego, w innych z sieneńskiego marmuru — belkowania artystycznie kolorowane — we dwu salonach dawne jedwabne obicia na ramach. Meble i przedmioty zbytkowniejsze zostały przetrzebione w czasie zmian właścicieli domu. Znać było, że tę siedzibę przetrząsały od góry do dołu ręce dorobkiewiczowskie, a handlarskie zdarły ze ścian, gzemsów, a nawet podłóg, co się tylko dało na targu spieniężyć.

Z okien pierwszego piętra roztaczał się czarujący widok na miasto leżące w dole. Widać je było całe jak na dłoni — od kościoła San Gervasio, niemal już wiejskiego, który wobec tylu murowanych przepychów w prostocie swej dochodził do prostactwa — od wielkiego pola ćwiczeń wojskowych aż do pozamiejskich i zarzecznyeh wzgórz z mgłami drzew, osłaniających Monte Olivetto, Viale dei Colli, San Miniato i Torre del Gallo. Tonęło w istnym koszu ogrodów, od szpalerów w Cascine aż do gajów oliwnych i kasztanowych na drodze do Settignano. Poza miastem, na złotym tle zachodniego nieba rysowały się wiecznie błękitne garby i łańcuchy gór lukkańskich, po których niby szeregi czarnych mnichów zdają się wędrować procesje cyprysów.

Pan Granowski lubił zasiadłszy przy otwartym oknie swego gabinetu wpatrywać się w miasto jak w rozłożoną księgę — w tę ściśniętą na małej przestrzeni siedzibę człowieczą, która była w przeszłości zwierciadłem niemal wszystkiego, co życie zbiorowe wydać może. Przepadał był za Florencją, zawsze i najchętniej wyrywał się do niej z wirów i przewrotów swego życia, żeby odpoczywać choć przez dni parę niby na łożu kwiatowym. Teraz, gdy wiry życia, jak bestia pokonana i wierna z musu, ułożyły się u jego stóp, nasycał się ulubionym miastem do woli. Oczy jego z przyjemnością i niemal z patriotycznym uwielbieniem spoczywały na rozmaitości zewnętrznej formy budynków, tworzących całość tyle harmonijną. Błądziły po masach marmuru Duomo, po kopułach Bruneleschiego, wieżach Giotta i Arnolfa di Cambio, po szlaku złotego Arno i miękkich szlakach ogrodów Boboli. Z odległości dochodził do jego uszu tłumiony a ciągły szum, melodia gwałtu życia, którego zawsze tak namiętnie pożądał. Suchy, różowawy pył zdawał się przesycać błękitne powietrze nad kopułami i powietrznymi wieżami.

W ciągu dni wolnych od upału pan Granowski puszczał się na odległe, samotne przechadzki w górę, powyżej od swej posiadłości, drogami zrazu obmurowanymi jak forteczne bastiony, powstałymi prawdopodobnie wówczas jeszcze, kiedy to miasto było siedliskiem bankierów, optymatów i arystokracji, wytwarzającej przemysły sławne na świat cały — kiedy niezmierne dochody czerpało z produkcji lamy złotej i srebrnej, adamaszku, rzeźb z drzewa i intarsyj, arabesek w marmurze lub piaskowcu, figur portretowych z wosku — kiedy prym trzymało w złotnictwie i jubilerstwie — a wszystkie zyski wkładało w nieskończone zdobienie Firenze la Bella. Docierał do cyklopicznych podmurowań fiesolańskich i przypatrywał się tym zabytkom pracy Etrusków z odrobiną ciekawości. Dumał od niechcenia o tym, co wyczytał o swej okolicy, iż wałęsa się oto po miejscach, które były warownym obozowiskiem zbuntowanego Katyliny. Myślał przelotnie o owym herszcie wszelakich Zborowskich świata, Sergiuszu Katylinie. Kiedy indziej usiłował wytropić pole bitwy zwycięskiej Stylichona z Galami, jakiegoś Stylichona z jakimiś Galami... Przypatrywał się z ciekawością nowszym murom na Fiesole, ostatniemu siedlisku Cadolingów hrabiów Settimo. Uprzytomniał sobie ów ród rycerzy, którzy rozbijali na wielkiej drodze lukkańskiej, wypadając ze swego zamczyska na szczycie gór, z Monte Orlandi, a gdy go stamtąd w całym zespole wytępiła florencka i pizańska demokracja, w Fiesole szukał schronienia i miejsca rycerskiego po łup wypadu. Ze współczuciem myślał o tym, jak, wzięci głodem, musieli ci niełacni panowie zstępować na dół florencką drogą z powrozami na szyjach, między zgrają łyków tryumfujących i upojonych rozkoszą. Znał przecie to wszystko. Wszystkie te dzieje miał w sobie, w innej, oczywista, przeżyte formie, istniejące w myśli i wspomnieniu, a przecie już tak doskonale zapomniane jak tamte bajdy o przeszłości. Śniło mu się, że na miejscu, które przemierza krokiem zleniwiałym, stał może namiot Henryka IV, gdy oblegał papieską Florencję, albo namiot Castruccia Castracani... Nasuwały się przed oczy figury Medyceuszów, którzy zza lady bankierskiej wysforowali się misternymi ścieżkami przebiegłości na tron Toskanii. Rozkoszną wzgardę, najmilszą z form ironii, budziło w nim wspomnienie fresku Benozza Gozzoliego na ścianie kaplicy Akademii "della Crusca", gdzie w długim korowodzie ukazywali się ciż łyczkowie florenccy ukoronowani, z wyanielonymi obliczami przez rękę ucznia Fra Angelica z Fiesole.

Pan Granowski widział swe życie, swe dawne czyny i obecne postanowienia dziwnie splątane z Florencją i jej przeszłością. Katylina, hrabiowie Settimo; Medyceusze... Znajdował potwierdzenie siebie w zbiorowym życiu Florencji, uplastycznionym przez sztukę nieśmiertelną, w życiu tej szlachty ludzkości, która z piekieł istnienia wyrywała purpurę i gronostaje przepychu swego dostojeństwa.

Sąsiadowanie z rodziną Oscalai nie nastręczało przykrości, a zaopatrzyło dom i ogród w odgłosy życia. Zabawy, śpiewy i wesoły gwar dzieci — ich sprzeczki, uniesienia i wszelkie sprawy były dla pana Granowskiego przyjemną rozrywką. Lubił w majowy zmrok, po dniu upalnym, zanim nieznośne zanzary swój cichy brzęk wydawać poczęły, zasiąść w głębi pokoju, opodal od okna, wpatrywać się w melodyjne krążenie lucciolów i słuchać, jak między starymi drzewami rozlega się nieprzerwany gwar, coś jakby gędziolenie synogarlic i krzykliwy gwar papug. Usta dziewczynek domowych i ich koleżanek powtarzały wciąż imię głównego sprawcy wszelakich figlów, imię "Aubrey", modelowane na tony najrozmaitsze. Słychać było na przemiany język angielski i włoski, najczęściej zaś mieszaninę wyrazów obudwu. Słuchacz wchłaniał w siebie te dźwięki jak gdyby rozgwar ptaków w lesie dziewiczym, w kraju dalekim, w ziemi niewiadomej.

Starsze dzieci państwa Oscalai chodziły do szkół. Najmłodsza Maria zostawała pod opieką bony. Nigdy tedy za. dnia nie było nadmiaru objawów młodocianego zgiełku. Państwo Oscalai prowadzili życie skromne i ciche. Bardzo rzadko przyjmowali gości, a pobyt ich w tym domu był jakby niepostrzeżony. Czasami pan Granowski pukał do drzwi gabinetu pana Oscalai ażeby wspólnie wypalić poobiednie cygaro — albo zapraszał do siebie sąsiada z dołu na filiżankę czarnej kawy.

W czasie jednej z takich wizyt rozmowa zeszła na temat operacji pieniężnych. Od niechcenia pan Granowski zapytał, czy też nie nastręcza się jakaś godna lokata pieniędzy. Oscalai wymienił kilka perspektyw — jak budowa domów robotniczych w Mediolanie — burzenie całych dzielnic w Genui a wskrzeszanie na ich miejscu nowych ulic i ogromnych gmachów — udział w fabrykach amunicji — wreszcie napomknął o pewnym przedsięwzięciu dobroczynnym i narysował szkicowy plan nadzwyczajnego interesu. Pan Granowski słuchał z żywym zaciekawieniem.

Instytucja była stowarzyszeniem prywatnym, zorganizowanym w celu niesienia pomocy i ulgi cierpiącej ludzkości w czasie pokoju, a nade wszystko czasu wojny. Dla uzyskania niezbędnych funduszów towarzystwo inicjatorów zwróciło się do wielkich banków — i około dziesięciu firm najsolidniejszych przystało na udzielenie owemu towarzystwu pożyczki w sumie jakichś dwudziestu milionów lirów. Dla pokrycia tego długu zespół bankierów otrzymał prawo (wyjednane przez towarzystwo dobroczyńców) wypuszczenia na świat dwu milionów biletów loteryjnych, w cenie trzydziestu lirów za los, wygrywających w głównej wygranej pięćkroć sto tysięcy — a w drugorzędnych — pięćdziesiąt, dwadzieścia pięć — wreszcie po dziesięć tysięcy lirów. W razie sprzedaży dwu milionów losów bankierzy osiągali sześćdziesiąt milionów lirów, czysty zaś zysk, po odtrąceniu wszystkich wydatków, jakie miała pochłonąć loteria, powinien był dać co najmniej dwadzieścia milionów, czyli sto procent. Ten interes dobroczynny, przedsięwzięty w celu niesienia pomocy i ulgi cierpiącej ludzkości, był jasny jak słońce. Teść pana Oscalai, bankier Horacy Crumb, był jednym z najsolidniejszych promotorów przedsięwzięcia i włożył w tę sprawę niemal cały swój majątek, co jego zięć udowodnił panu Granowskiemu oczywistymi dokumentami.

Kapitalista polski wziął pod rozwagę tę aferę i coraz częściej toczył o niej rozmowy z kierownikiem banku. Niepostrzeżenie ulegać począł radom i wskazówkom doświadczonego finansisty. Oscalai był ociężały w ruchach, spokojny i chłodny. Jego grzeczność i subtelna wytworność była jak gdyby przymusem leniwca, któremu z konieczności ulegał. Nie narzucał się magnatowi z północy ani go do udziału w przedsięwzięciach zachęcał. Z odcieniem raczej niechęci i znużenia, niż jakiegokolwiek innego afektu, wdawał się w dyskusje o zyskownych lokatach pieniędzy. Stało się jednak, że pan Granowski tak postępował w tych sprawach, jak Oscalai zalecił. Po pewnym czasie grube sumy ze spadku po Ryszardzie Nienaskim umieszczone zostały w szeregu pozycji instytutu dobroczynnego.

Po objęciu w posiadanie willi De Granno właściciel jej poprzestawał na usłudze jednego lokaja. Był to człowiek starszy, rutynowany w swym zawodzie, wytrawny i spokojny, imieniem Catone. Imię tak szczodrze osnute wierszami Marcjalisa, Maniliusza, Owidiusza, Lukana i Wergilego było cokolwiek za obszerne dla zasobu cnót, które się ujawniły w uczynkach głównej podpory willi De Granno podczas paru miesięcy współżycia zimowego z jej posiadaczem. Catone był służącym rozważnym i oszczędzającym swe siły. Obowiązki zawodu wykonywał z niezachwianą powagą i niewzruszonym majestatem. Nic go nie mogło odwieść od wykonywania funkcji tak, jak to stało zapisane w jakowymś kanonie, którego nawet pan Granowski nie znał w zupełności. Nieporuszony jak posąg Catone stał przy drzwiach w czasie śniadania pana, z olimpijską obserwując powagą, jak ten popija kawę, chrupie bułki i zajada smaczny florencki panc bianco. Włoskie, mądre, głębokie oczy lokaja nie odbiegały ani na sekundę od oblicza i osoby pana w czasie obiadu spożywanego w klubie lub w gabinecie restauracji, a uśmiech posłuszeństwa i łaskawości był echem każdego ruchu i gestu padrona.

Surowa powaga, wyraz skupienia i pojmowania głębokości dostojeństwa dokonywujących się wydarzeń malowały się na twarzy Catona w czasie rannego wdziewania ubrań i wieczornego ich zdejmowania. Z nadejściem wiosny Catone miał zająć się również nadzorowaniem ogrodniczka, do którego obowiązków należało utrzymanie ogrodu w czystości i porządku.

Stołowanie się na mieście, to tu, to owdzie, w klubie arystokratycznym lub najdroższych restauracjach hotelowych, nie było dogodne. Catone czynił miny i usiłował wywrzeć wrażenie, iż nie może podołać ogromowi pracy przy sprzątaniu całego piętra oraz przy zastawie śniadania, które przyrządzała żona szofera. Skoro nadeszła konieczność zajęcia się ogrodem, zwrócił swemu panu uwagę, czyby nie należało przyjąć pokojowej, zwłaszcza wobec faktu, że na drugim piętrze stało pustką ze siedem pokojów, były nieczynne dwie kuchnie pełne naczynia, spiżarnie, składy i wiele innych "ubikacji". Pan Granowski niechętnie myślał o powiększeniu sztabu służby i o wydatkach, które to za sobą pociągnie. Obawiał się hałasu na górze, nadmiaru ludzi w domu, nieuniknionego podkradania rzeczy tudzież pieniędzy — wiedział jednak, że Catone tego wymaga, a Catone ze swymi wielkoświatowymi manierami i zasobem wiadomości po trosze rządził już poglądami pana Granowskiego. W sprawie urządzenia stopy życia na wzór wielkoświatowy, we florenckim znaczeniu tej wielkoświatowości, patron musiał wbrew woli polegać na opiniach służącego.

Nie chcąc jednak zdać się w kwestii wyboru pokojowej bezwzględnie na łaskę Catona, z obawy, iż ten wprowadzi do domu swą kochankę lub wspólniczkę w jakim zamachu, pan Granowski zwrócił się z prośbą o radę i wskazówkę do pani Oscalai. Praktyczna Angielka znała życie włoskie lepiej może niż rodowita florentynka. Z jej to porady i rekomendacji stawiła się przed obliczem pana Granowskiego młoda dziewczyna, nazwiskiem Isolina Donati, jako aspirantka do objęcia posady cameriery w willi De Granno. Pani Oscalai poznała ową Isolinę jako niańkę w jednym z domów angielskich, gdzie oddawano tej małej pochwały za pracowitość i pieczołowitość względem dziecka. Później pani Oscalai poznała całą rodzinę Donati i przychodziła jej poniekąd z pomocą, rekomendując Isolinę jako camerierę— do znajomych domów angielskich, czasowo goszczących we Florencji, a dla brata jej wynajdując posady. Rodzina Isoliny składała się z ojca Umberto, roznosiciela gazet — matki sprzedającej czasopisma i wydawnictwa zeszytowe w maleńkim sklepiku na jednej z najruchliwszych uliczek starej Florencji — z wyrostka imieniem Cesare, urwisa spod ciemnej gwiazdy — i dwu niedorosłych dziewczyn — Inez i Yole.

Isolina była właściwie główną podporą tej rodziny, aczkolwiek powinien był spełniać tę rolę nicpoń Cesare, starszy od niej o lat kilka. Isolina miała najwyżej lat szesnaście i mogła służyć za typ czy wzór pięknej włoskiej dziewczyny z ludu. Włosy jej były krucze, wpadające w odcień niebieski, i wiły się w puklach i skrętach jak u Mulatki czy Arabki. Czarne oczy, osłonione długimi rzęsami, wielkie, zmysłowe, marzące od dzieciństwa, miały połysk jak gdyby żywego srebra, przelewający się w ich głębokiej, iście nocnej ciemności. Zarys nosa jak gdyby rzeźbionego w niezniszczalnym onyksie, zakrój karminowych ust, ucho i szyja, kształt drobnej postaci i powabne ruchy — wszystko było w niej niby wykwitem przedwiecznej, etruskiej czy rzymskiej rasy plemienia. Szczególnie uderzający był jej uśmiech dziecięcy i radosny, a zarazem po ludowemu wzgardliwy i niedowierzający, obecny w twarzy nawet wówczas, gdy wielkie oczy patrzyły z trwogą w oblicze pana de Granno — czy ją też aby przyjmie do służby.

Pana Granowskiego niepokoiła piękność tego dziecka. Przewidywał tajemne skradanie się w ogrodzie i po schodach jakichś amantów. Nadto czuł i w sobie samym pewne jak gdyby upokorzenie czy poniżenie, bezsilny niesmak i utajony, zamaskowany żal na widok oczu jak nocne gwiazdy i ust jak rozkwitające róże. Wolałby był służącą o bardziej pospolitej powierzchowności. Nie wypadało przecież sprzeciwiać się wyborowi pani Oscalai i lekceważyć jej polecenia. Isolina przyjęta została do służby i zamieszkała na górze gmachu, w jednym z pokojów, który sobie wybrała. Wytrawny, podstarzały wyga Catone, ojciec kilku synów dorastających, dawał jej zbawienne i nieomylne wskazówki, zmierzające stale w tym kierunku, ażeby jeśli nie całą, to przynajmniej trzy czwarte roboty zwalić na piękne ramiona młodej diablicy.

Pan Granowski postanowił dokładnie zlustrować rodzinkę pięknej Isoliny. Wybrał się więc na zwiady, żeby przede wszystkim zobaczyć główne źródło zarobkowe rodu: sklep z gazetami. Z tamtej strony rzeki, za Ponte Vecchio, w jednym z najruchliwszych zaułków trafił, według wskazówek pani Oscalai, na zakręt uliczny. gdzie wirował wiekuisty ruch ubogich i pracujących ludzi. W głębokiej wnęce starego narożnego gmachu, w ciasnej framudze, która niegdyś służyć musiała za ostoję jakiegoś posągu czy może figury Świętego, patrona dzielnicy, zobaczył ów sklepik z czasopismami, czyli rodzinne Donatich il banco.

Cała framuga była szczelnie wytapetowana w głębi i na zewnątrz gazetami codziennymi i tygodnikami. Na maleńkiej ladzie sklepiku, urządzonej z paczki po mydle czy szuwaksie, a obracającej się na blaszanych zawiaskach przyczepionych do muru, rozłożone były dla zachęty przechodniów wydawnictwa najpoczytniejsze w tej okolicy, a więc: — Żywot świętego Franciszka z Asyżu — Żywot świętego Miniasa, umęczonego w trzecim wieku na górze San Miniato — Quo vadis w zeszytach — sennik nieomylny, Il sonnio — oraz, rozchwytywane przez służące i wyrobnice, wysoce nieprzystojne czasopisma: Amore Illustrato, Il Tempietto di Venere, z pornograficznymi anegdotami o zakonnikach i zakonnicach, Piccolo Soldato — zeszytami podawane pamiętniki wisusa Casanowy — i tym podobne. Te drukowane smakołyki sprzedawała matka Isoliny, wieśniaczka z gór w Apeninach, nieumiejąca ani czytać, ani pisać.

Przywędrowawszy niegdyś z rodzinnej wioski na zarobek do magazynu futer, wyszła wnet za mąż za swego Berto, roznosiciela gazet, i nigdy już nie miała zobaczyć miejsc rodzinnych, wepchnięta i ustawiona raz na zawsze — jak dawniej kamienny posąg — we wnęce banco. Nic nie rozumiejąc patrzyła na drukowane tytuły Fieramosca, Il Mattino, Corriere, a umiała je odróżniać po szczególnych oznakach, które jej uczone dzieci zdołały wbić w głowę. Ani jeden z klientów żądnych czytania nie domyślał się, że oto kompletna analfabetka administruje tą obfitością druku i trafnie każdemu wydziela pisma żądane. Czasem zastępowała matkę siedmioletnia Inez. Żołnierze, nabywający Piccolo Soldato i zanoszący się śmiechem, który przypominał końskie rżenie i świńskie kwiki, z konceptów na głos wyczytywanych, byli pierwszymi nauczycielami życia małej Inezy.

Najciekawszymi osobnikami w tym rodzie był ojciec Berto i syn — Cesare. Z życiorysami obudwu zaznajomiła pana Granowskiego signora Oscalai tak szczegółowo i wszechstronnie, iż obadwaj byli dlań w zupełności wiadomi, zanim ich zobaczył. Sama pani Oscalai zbadała to życie w długich z Isoliną rozmowach, w plotkarsko—uczuciowych wynurzeniach, jakie jedynie kobieta kobiecie powierzyć zdoła.

Ojciec Berto strawił życie we Florencji na roznoszeniu gazet. Jego to właśnie chrapliwy, jakby naszczekujący głos pan Granowski słyszał był od dawna, rozlegający się zawsze w ulicach — wrzask nieznośny, jednotonny, złożony z początkowych sylab tytułów gazet najbardziej poczytnych — Corriere della Sera, Giornale d' Italia, Fieramosca, Il Mattino, Tribuna, Avanti — które utworzyły zlepek: Co—gio—fie—ma—tri—vanti... Długą pracą, ciężkimi oszczędnościami, pożyczkami Berto zdobył po wielu latach rower i na nim, po otrzymaniu z agencji dzienników, obiegał przedmieścia wydając przed bramami will i na odległych drogach swój okrzyk przeraźliwy, ochrypły i żałosny. Był to symboliczny wyraz, zwiastujący o bieżących dziejach rodu ludzkiego, bezmyślny i niemal obłąkany, skłócony w sobie, a zrośnięty w jedno ze sprzecznych pierwiastków — jak te dzieje.

Berto codziennie wstawał przed świtem, ażeby w lecie prażyć groch, a zimą kasztany na ruszcie — rozdzielać porcje w papierowe torebki sklejone przez Yolę i Inez z pism wybrakowanych — czekać przy czołowej skarpie mostu Ponte alle Grazie na wyrobników spieszących do pracy i wtykać każdemu torebkę za solda. Przy naftowym kaganku w dżdżyste ranki styczniowe stał zawsze w tym samym miejscu skulony Berto mrucząc jak gdyby pacierz poranny swego życia, nim zaczął codzienną pieśń w ulicach:

— Torebka za solda! Torebka za solda, towarzysze!

Między tą poranną czynnością a chwilą rozdawania gazet miał pustą przestrzeń czasu, trwającą jakieś dwie godziny. Ażeby się nie spóźnić do głównej agencji, nie wracał już do domu, lecz te bezczynne dwie godziny przesypiał na kamiennej ławie Logii dei Lanzi, jeżeli była pogoda, lub w wielkiej sieni Palazzo Vecchio w czasie deszczu i wiatru. Drzemka na kamiennych ławach tych właśnie miejsc miała na widoku cel podwójny: pilnowania terminu dystrybucji dzienników i dozoru nad synem Cesare.

Ten to Cesare, jedyny i pierworodny, był zakałą i klęską rodziny. Wychowany na chodnikach i obok ścieków Florencji, w jej najbiedniejszych zaułkach, gdzie się gniazdo rodzinne tuliło, znający od dzieciństwa wszelkie jej sekrety — jako wyrostek stał się urwisem i nicponiem najzawołańszym w tym mieście. Oddawany do najrozmaitszych terminów, każdy z nich kończył skandalem, bójką z pryncypałem lub czeladnikami, wracał w domowe pielesze pożgany nożem, z rozkwaszonym nosem, a w najlepszym razie z podbitymi oczami. Jako chłopiec sklepowy obszedł przeróżne magazyny, zakłady i bottegi — zewsząd sromotnie wyrzucany.

Dobre posady — jak w ogromnym magazynie powszechnym, od ceny każdego przedmiotu wynoszącej czterdzieści osiem centesimów zwanym "Quaran'otto" — niweczył sobie najfatalniej wskutek malwersacyj i przywłaszczeń kwot małych a dla niego niezbędnych na sobotnią hulatykę z puttanami—. W innym znowu narzuconym sobie zawodzie coś zwędził, fatalnie coś zepsuł, nawszczynał intryg, a wreszcie zasadniczo i konsekwentnie nie chciał nic robić. Niektóre z "posad" Cesarego kończyły się przesłuchiwaniem przez komisarza śledczego, pociągały za sobą wypłaty odszkodowań, a jedna znalazła nawet swój epilog w sądzie i kilkomiesięcznej kozie. Cała rodzina drżała wobec postępków tego spadkobiercy nazwiska. Raz w raz padała straszna wieść, że w dniu, gdy powinien był siedzieć za jakąś ladą, pilnie biegać w jakimś interesie, widziano go przejeżdżającego się parokonnym fiakrem w towarzystwie wyfiokowanej przyjaciółki po Viale dei Colli albo w Cascine. Wówczas Berto, wytrwały w swej surowej cnocie i nieubłagany na punkcie czystości obyczajów, uzbrajał się w grubą trzcinę o ciężkiej gałce i zaczynał szukać syna. Znajdował go zazwyczaj pijaniuteńkiego w jakimś barłogu równych mu frantów albo wyciągał za bujną czuprynę z łóżka przygodnej uwodzicielki.

Stary Berto zachodził w głowę, jaki to mistrz zepsucia wyuczył jego jedynaka fenomenalnych wybryków rozpusty, niewiarogodnych łajdactw i bestialskich wymysłów używania, na których widok jego prostactwo, pełne cichej, wewnętrznej pobożności, stawało oniemiałe i osłupiałe. Miłość dla urwisa nie chciała poddać się oczywistości prawdy, iż Cesare był najzupełniejszym w zakresie sztuki miłosnej samoukiem, wynalazcą i odkrywcą przysmaków nikomu nie znanych. Toteż wywiązywały się między ojcem i synalem zawzięte walki. Nieraz ciężka gała trzciny odbiła łobuzerskie mięso od gnatów, nie szczędząc całości goleni i czaszki, nie żałując pięknych, umiłowanych oczu i zgrabnego nosa. Straszne cierpienia ojcowskie, ślepe podniety, niestrzymane wybuchy gniewu i niespodziewane wypady bezbrzeżnej litości, głucha nienawiść, przerośnięta szaloną miłością, pasje, trwogi, marzenia, dziwaczne zabobony — jak harpie wirowały wciąż między jedną z takich egzekucji, a drugą w duszy starego roznosiciela gazet.

Dzięki protekcji dobrej pani Oscalai, Cesare, osławiony we florenckim świecie pracy, notowany w policji na najczarniejszej liście, dostał miejsce przy tramwajach. Na prost Mercato Nuovo, na rogu Via delle Lane, gdzie tramwaje po postoju na Piazza Signoria zawracały na Via Calzaioli, Cesare dawał falom ludzkim znać za pomocą nieustannego sygnału, żeby się mieć w tym najruchliwszym punkcie florenckim na baczności, gdyż wóz nadjeżdża. Od godziny szóstej rano, gdy ruch tramwajowy rozpoczynał się w mieście, Berto z Logii Orcagnii lub z sieni Arnolfa di Cambio pilnował, czy nygus jest na miejscu. Serce jego radowało się pociechą wielką, gdy słyszał głos trąbki, wrzaskliwie a regularnie rozlegający się przed nadejściem każdego tramwajowego wozu. Puszczał już mimo uszu tysiące błazeństw, bezcennych dowcipów, zaczepek nieprzystojnych, skierowanych pod adresem pokojówek dążących na Mercato Nuovo, wyskoków niesmacznych i pajacowskich gestów, na jakie sobie ten obwieś pozwalał podczas pełnienia tak ważnego i odpowiedzialnego urzędu — byleby tylko upilnować nicponia i przyuczyć do pracy. Z niektórych zresztą błazeństw draba sam pękał od śmiechu, pod największym wszakże przed sobą samym sekretem.

Nadzór nad konduitą Cesarego mógł trwać do godziny siódmej. O tej porze głos Berta poczynał rozbrzmiewać w ulicach śródmieścia. Z daleka słyszały go córki i żona, rozlegający się to tu, to tam. Wówczas same stawały do pracy w banco, dając sobie znać o tej jego misji, mówiąc w pośpiechu, z nabożnym pietyzmem, z głęboką czcią, iż to tata już porykuje: — Eccolo! Babbo gia urla!

Zupełne przeciwieństwo Cesarego stanowiła jego młodsza siostra, Isolina. Była ona najżywszą pociechą i osłodą życia ojca Berto. Część, i to najznamienniejszą, swoich zarobków, które stale własnym przemysłem zdobywała, przynosiła rodzinie. Wzięła od dawna w opiekę dwie najmłodsze dziewczyny, ubierając je w swą bieliznę i swe sukienki, umiejętnie przerabiane po nocach, sama zaś odzież i pożywienie zdobywała dla siebie prawie od niemowlęctwa. W najtrudniejszych okolicznościach dawała dobrą radę i spieszyła ze skuteczną pomocą. Ona to zawsze umiała znaleźć jakoweś szczęśliwe wyjście z labiryntu awantur Cesarego — ona jedna ważyła się stawać do oczu rozjuszonym jego pryncypałom, tłumaczyć go i wypraszać oraz wyjednywać łaskę nowych protekcji u pani Oscalai, gdy już sam ojciec nie śmiałby polecić go komukolwiek. Isolina była niejako rozumem rodziny. Między ojcem i nią istniało religijne porozumienie. Razem chodzili do dalekiego kościoła Świętej Moniki i odprawiali tam swe własne, wspólnie poczęte i umówione modły, czynili wspólne śluby na intencję Cesarego, zachowywali posty i pełnili ciężkie pokuty, o których, prócz nich, wiedzieli jedynie władcy i pośrednicy zaświatowi, dla ich wierzących dusz bardziej realnie bytujący i czynnie pomocni niż zimni, okrutni ludzie, przeciwko nim we wrogą złączeni masę władcy tej ziemi.

Ale i to zdrowe jabłko robak toczył. Uroda Isoliny przerażała ojca Berto. Spostrzegał coraz wyraźniej w jej oczach, wyrazie ust, w ruchach, uśmiechach, smutkach, zadumach, nagłych rumieńcach, nerwowych drżeniach jej małych, spracowanych rąk to, o czym wiedział, że przyjdzie. Trząsł się ze strachu na myśl, że okrutne coś, jak chichot diabła leżące dotąd w uśpieniu, ocknie się któregoś dnia w ciele tej pięknej, młodej dziewczyny, rozlegnie się nad jego głową, zniweczy wszystko piękne i porwie wszystko dobre. Zabierze mu Isolinę, tę tak jeszcze niedawno dziewczynkę małą, niewinną jak kwiat irysu w ogrodzie Santa Croce! Narodzi się zmysłowość kobieca, żądza cielesna, tajemnicze złe w tym bycie dobrym, w sercu niewinnym jak wełna świętego baranka. Ile razy po kilku dniach niewidzenia spotykał się z córką, rzucał na nią spode łba badawcze spojrzenie starego znawcy zmysłów, czy się jakim znakiem klęska nie zapowiada.

Gdy otrzymała tak dobre miejsce za miastem, u podstarzałego cudzoziemca, poważnego bogacza, a w tym samym domu, gdzie przebywała błogosławiona opiekunka, signora Oscalai — ucieszył się nadzwyczajnie i szczególnie długo modlił się pod chórem u Świętej Moniki za pomyślność tej sprawy. Kombinował swoim starym rozumem, że dziewczyna będzie z dala od wiru miejskiego, od pokus, łajdactwa i zaczepek pięknych urwipołciów.

Pan Granowski poczynił Isolinie zastrzeżenia w tym duchu, ażeby nikt z rodziny, nikt z żadnych "braci", żadnych "kuzynków" i znajomych — a uchowaj Boże! — istotnych amantów nie pokazywał się nigdy w willi. Płacił dobrze za pracę, dawał doskonałe pożywienie, pokój do mieszkania, wymagał ściśle posłuszeństwa, porządku, obyczajności, ale nie chciał znać żadnych figur ani spraw związanych z osobą pokojówki.

Isolina zabrała się do roboty z nadzwyczajnym zapałem na obudwu górnych piętrach. Catone więcej już teraz gderaniem, doradczymi gestami niż czynem dopomagał w sprzątaniu, woskowaniu podłóg, czyszczeniu mebli i sprawowaniu porządków wszelkiego rodzaju. Pilnował również, żeby się ta młoda pracownica nie wkradła zbytecznie w łaski p a d r o n a, toteż co pewien czas podpuszczał pewną ilość umiarkowanych denuncjacji, zełganych szkalowań i podejrzeń na nową c a m e r i e r ę. Podkradał kredensowe smakołyki i zwalał na nią, niszczył nawet dokonane wzorowo porządki i oskarżał niewinną o niedbalstwo. Mimo to wszystko "ekscelencja" był na ogół zadowolony z protegowanej pani Oscalai.

Po skończeniu pracy, w swym pokoju na górze, którego okno wychodziło na prześliczny ogród willi, Isolina doświadczała rajskich rozkoszy. Przyzwyczajona do sypiania we wspólnym, rodzinnym łóżku z siostrami i matką, do brudu, zaduchu, zimna, ciasnoty, do wiekuistego prania i gotowania w izbie, do zgiełku i swaru ubóstwa, rozwalała się teraz na morzu czystej pościeli ogromnego metalowego łóżka, w którym jej drobne ciało ginęło pod niezmiernymi kołdrami. Błądziła po tanim dywanie, śniąc, że jest wielką damą. Przeglądała się w dużym lustrze i co dzień inaczej przestawiała swe "własne" meble. Wieczorami, gdy zapachy biły z ogrodu w otwarte jej okno, gdy rozkoszny śmiech dzieci napełniał go gwarem, nie wzywana do żadnej posługi, siedziała przy oknie, nurzając się w marzeniu, że jest zaklętą księżniczką — przymusowo wtrąconą do klasztoru wielką panią albo inną romantyczną heroiną, o czym się przecie niemało naczytała, wertując przez całe dzieciństwo i wczesną młodość wszystkie sensacyjne romanse, jakie tylko zawierało na składzie rodzinne il banco.

Pewnego dnia, po ulewnym deszczu; który na krótki czas przesycił wilgocią pyły spalonej ulicy, pan Granowski powziął zamiar udać się piechotą do przystanku tramwajowego San Gervasio, tam wsiąść w kolejkę elektryczną i jechać do miasta. Przedpołudniowy upał zaczął rozżarzać na nowo zwilgotniałą ziemię, lecz jeszcze powietrze było miękkie i pełne niezrównanych aromatów bijących z wielkich ogrodów. Oczekując na odgłos kolejki zjeżdżającej z góry Fiesole, który się przydługo nie rozlegał, kapitalista przechadzał się w cieniu ogromnych platanów i z roztargnieniem spoglądał to w górę, to ku miastu. Ulica była pusta najzupełniej — toteż każdy przechodzień wpadał w oczy. Od małej trattorii, która mieściła się naprzeciwko przystanku, ociężałymi krokami szedł w kierunku Salviatino młody człowiek. Spiekota dokuczała mu, widać, w czasie wędrówki pod górę, gdyż zdjętą z ramion kurtkę niósł przewieszoną na ręce, a wielki fontaź krawata rozwiązał pod szyją i raz w raz wachlował się szerokimi skrzydłami kapelusza.

Pan Granowski doznał bardzo przykrego wrażenia. ujrzawszy tego przechodnia. Gdyby nie to, że tamten już go dostrzegł i poznał, byłby niepostrzeżenie umknął w obmurowaną fiesolańską ulicę. Lecz było już za późno. Wypadło przybrać najserdeczniejszy uśmiech na wargi skrzywione od odrazy. Był to rodak. Pan Granowski zasadniczo i bezwzględnie unikał właśnie rodaków wszelkiego rodzaju. Z tym tedy naprędce sfabrykowanym uśmiechem przyjemnego zdumienia pan Granowski wyciągnął do przechodnia obie ręce mówiąc:

— Kogóż to widzę?! Pan Śnica!

— Upadam do nóg! Moje najniższe... — mówił tamten, niemal po ziemi wywijając swym kapeluszem o wielkim rondzie.

— Jakież to losy zapędziły kochanego pana aż tutaj, za San Gervasio?... — pytał pan Granowski.

— Smutny małżeński przymus, niedola, o jakiej prawdziwie lepiej jest nie mieć pojęcia.

— Doprawdy? Cóż takiego?

— Żona moja odbywa połóg w zakładzie operacyjnym w Salviatino, przy końcu tej ulicy... — mówił pan Śnica wskazując na daleki wylot zadrzewionego szlaku.

— Czy podobna? W Salviatino! Nie wiedziałem.

— Od tygodni defiluję już tędy dzień w dzień. Odwiedzam ją, gdyż mieszkać tam byłoby dla mnie za kosztownie.

— Pewno, pewno... — potwierdzał pan Granowski namyślając się, jakim by frazesem odczepić się od tego młodzieńca.

Nasłuchiwał podstępnie, czy nie rozlega się zgrzyt nadjeżdżającego pociągu. Lecz jak na złość cisza była zupełna. Patrząc teraz spod oka na twarz owego Śnicy przypomniał sobie zdarzenia sprzed roku. Śmierć córki Xeni w Domu Zdrowia, w Krakowie... To ten przecie człowiek, malarz Śnica, siadywał tam zawsze w poczekalni sanatorium... Tego samego dostrzegł w korytarzu, gdy dano znać, że na progu swej izby umarła... To ten trzymał na kolanach głowę Xeni i patrzał z wyrazem wściekłego, rozszalałego żalu w jej oczy na poły przymknięte, gdy tam za późno przybył on, ojciec... Żal poruszył się na nowo w piersiach pana Granowskiego i źgnął swym ostrzem przyschniętą ranę. Mściwość za wszystko, nieuzasadniona i bez przyczyny względem tego człowieka, wzniosła się z głębin bólu i strzeliła w nieprzyjaznym spojrzeniu.

— A szanowny pan wciąż tutaj w swym De Granno? — zapytał ów Śnica w sposób tak subtelnie szyderczy, że pan Granowski doznał dziwnego otrzeźwienia ze swych wzruszeń.

— Tak, mieszkam tutaj na uboczu. Dla ciszy...

— Ciszę musi pan mieć tutaj, Bóg łaskaw, idealną. Pozwalam sobie co dzień, wracając ze Salviatino, podkradać bezprawnie cudne zapachy kwiatów pańskiego ogrodu, podpatrywać nieopisane piękno pańskich róż.

— Albo pan wie, który to ogród? — pytał bogacz, zmieszany tą wiadomością.

— Czyżbym śmiał nie wiedzieć tego? — cedził malarz z bestialskim półuśmiechem. — Do bogacza jak do źródła! Wiedzą chudopachołkowie sąsiedzi, gdzie siedzi magnat—rodak w tej Fiorenzy. Nie tak wielu przecie na obczyźnie mamy na oku naszych panów, którzy mogą pędzić żywot miększy od runa baranka, żywot Feaków, byśmy, polska hałastra, wiedzieć o tym nie mieli.

— A pan gdzie mieszka? — przerwał magnat.

— Na via Ghibellina... — szepnął malarz niemal ze skruchą, jakby wyznawał sprawkę niezbyt czystą.

— Czemu pan do mnie nigdy nie zaszedł?

— Bałem się przeszkodzić. Pragnąłem, a nie śmiałem...

— Co za facecje!

— Zaglądałem nieraz przez mur, przez kraty bramy żelaznej i cieszyłem się, że panu za tym murem i za tą kratą tak dobrze. To mi sprawiało dziką przyjemność i jak dotąd, wystarczało.

— Dawno pan już żonaty?

— Od roku, panie.

— To... w Krakowie?

— W Krakowie, panie.

— Cieszę się bardzo, że miałem sposobność odnowienia tak przyjemnej znajomości. Liczę, że teraz nie poprzestanie pan na zaglądaniu przez kratę bramy, lecz zechce próg przestąpić i odwiedzi mię. Teraz muszę spieszyć... Właśnie tramwaj nadchodzi...

— Skorzystam z łaskawości pańskiej, skoro tylko ułożą się moje sprawy. Bo po prawdzie, wybieram się... Właściwie... Pragnąłem tylko parę słów...

— Proszę pana. Czekam więc... Gdyby mię pan nie zastał w domu, proszę zostawić służącemu karteczkę, kiedy mam czekać.

— Żałuję, że pan w tej chwili nie może mi udzielić chwili czasu, bo sprawa, o którą mi idzie, nie wymaga, prawdę powiedziawszy, tak wielkiego zachodu. Po cóż to miałbym niepokoić szanownego pana, kiedy to wprost — dwa słowa...

— Tramwaj już słychać, lecz jeszcze daleko... Więc — dwa słowa? — pytał pan Granowski z uprzejmością, która ledwie osłaniała, coraz widoczniejszą wyniosłość.

— Zastanawiałem się nieraz — mówił Śnica kreśląc laską znaki na białym pyle — jak też stoi sprawa zrealizowania marzeń tej nieszczęśliwej pani Xeni, o których do mnie tyle razy mówiła...

— Jakich marzeń?

— At! Była już wtedy chora. Brała mię na "świadka"...

Śnica parsknął krótkim śmiechem. Po chwili wpatrzył się w pana Granowskiego sępimi oczyma i wnet te spojrzenia jak sępie szpony zapuścił w jego duszę.

— Świadka? Do czego? Jakiego świadka?

— Świadka do tego przecie "testamentu" nieboszczyka Nienaskiego. Że to Nienaski caluteńki swój majątek, do ostatniego halerzyka, zapisał krajowi czy też swoim robotnikom, czy tam swoim fantastycznym ideom, na koszta jakowychś przyszłych budowli "narodowych" — albo ja tam wiem? — a ona niby ma to wypełnić, co było postanowione w najostatniejszej chwili przed jego zgonem... Ja niby także, między innymi, miałem pilnować, żeby się to wykonaniem pełniło, co zostało zapisane węglem w kominie. Te właśnie dzieciństwa...

Pan Granowski przypatrzył się spod oka malarzowi Śnicy i powziął od tego rzutu jasną wiadomość, że tęgą będzie miał z tym bandytą biedę. Drżenie go trąciło pod kolanami. Zimno przeniknęło. Wiedział, że to zimno będzie długo trwało. Może nawet przylgnie na stałe. Przeklął chwilę spotkania z tym człowiekiem. Śnił pod sekretem, żeby go tak niespodzianą napaścią porwać za gardziel, ścisnąć aż do skutku, przegiąć za obmurowanie drogi i pchnąć w głęboką fosę pełną grząskiej wilgoci. Nikogo na drodze nie było... Błysnęła w myśli jasna pokusa... Tymczasem jako człowiek istotnie mądry nie mówił nic, aż tamten głupi przestanie.

Śnica jak gdyby widział jego myśli i tajne zachcenia. Stał w oczekiwaniu. Podniósł oczy nieustraszone, oczy wroga, który nie ustąpi, nie przelęknie się niczego, który uderzy nie dziś, to jutro — i rzekł cicho:

— Otóż i zaspokojona moja ciekawość. Biedne było dziecko z tej pani Xeni. Umarło biedactwo ściskając kurczowo w srebrnym worku ów żałośliwy testament męża. Proszę mi wierzyć, że zawsze mi jej szczerze żal...

— Dziękuję panu za współczucie.

— O, ja przecie bezinteresownie! Tylko, jako ów świadek, chciałem zdać sprawę jej cieniowi, gdyby mię przypadkiem nawiedził i pozwał, że niby moje świadczenie...

— Niechże pan źle nie zaświadczy przed tym cieniem... — rzekł łagodnie pan Granowski.

— Doprawdy, nie wiem, co by rzec należało...

— Wszystko, czego moja córka pragnęła, zrobi się w swoim czasie, we właściwej formie... — ciągnął stanowczo a tajemniczo, jak prezes ministrów.

— No, człowiek się tam po trosze informował w swoim czasie — rzekł Śnica skromnie. — To samo i tutaj... Boże drogi! "W swoim czasie, we właściwej formie"...

Znowu zaśmiał się po swojemu i mruknął:

— Już jeżeli być świadkiem, to takim, co przecie wie choć cokolwiek — no nie? Albo nie być wcale — no nie?

— Mnie się wydaje, że w tym wypadku lepiej by było nie być świadkiem wcale... — z dobrotliwym uśmiechem rzekł pan Granowski.

— Szanowny pan tak mniema?

— Oczywiście. Prawda rozmysłów nie potrzebuje.

— Ani świadków.

— Zresztą będziemy mogli o tym wszystkim pogwarzyć swobodnie, gdy mię szanowny pan odwiedzi. Tutaj gorąco. Nieprawdaż? Upał dziś, upał! Zdawało się, że po deszczu zelżeje, a tu tymczasem już teraz tchu brak. Mój pociąg już wnet tu stanie... A więc może jutro, o godzinie dwunastej w południe? Czy dobrze?

— O godzinie dwunastej... Dobrze — rzekł Śnica w zamyśleniu.

— No, to do zobaczyska!

Malarz ukłonił się zuchwałym drgnieniem głowy, wykręcił na pięcie i odszedł w swoją stronę. Pan Granowski długo patrzał, gdy się rękawy kolorowej koszuli zuchwalca przesuwały na tle białej drogi, zielonych, na głucho zamkniętych okiennic i rudych drzwi. Tramwaj nadjechał i na chwilę wstrzymał się u wystawy małej kawiarenki. Pan Granowski zgrabnym ruchem wsunął się do otwartego przedziału, który był niemal pusty. Wóz ruszył w drogę i począł chwiać kadłub pasażera.

Głowa kołysząca się bezwładnie wiedziała, że niebezpieczeństwo jest na nowo, niebezpieczeństwo żywe i czuwające w głębi jak dawniej za dni "interesów", za dni długiego więzienia w Paryżu, za dni straszliwych upadków i ohydnych wzlotów. Rozum widział je istniejące nie tylko na zewnątrz, lecz patrzał z czujnością, jak leży w duszy, tajne a takie samo od dawna, podobne do zewnętrznego, maleńkie jak plazma, a olbrzymie jak wszystko, z czego się życie składa. W chwili wytchnienia, pomyślnej kolei rzeczy i cielesnego dobrobytu któż by o nim myślał — i po co? Któż myśli o plazmie? Chyba uczony, który ją bada. Można było nad nim panować, przechodzić obok niego i nad nim do swej pracy i do swych celów, rozumując: — gdyby nawet było w istocie na zewnątrz i w głębi, będę robił to i tamto. Będę działał, nasycał się używaniem, będę rozmyślał, czerpał rozkosz ze sztuki, będę czytał. Wytwarzała się i rosła nowa satysfakcja przyswajania nieziszczalnie doskonałych i pięknych dzieł przeszłości, tęsknota do nie znanych jeszcze, podobna do niewysłowionej rozkoszy czytania mądrej i pięknej książki, do nie poznanych jeszcze jej stronic. Ale oto w pospolitej rozmowie, w rozmowie głupio przygodnej, beztreściwej i nudnej padło słowo bez sensu, nieznaczne, nikłe a jednak zarodcze, plemnik straszliwy, z którego wyrośnie twór niewiadomego porządku. — "Świadek Xeni..." — Oto przeszedł drogą, tamtą aleją, żywy świadek Xeni. Nie cień, jak ona, lecz żywy człowiek. Ten człowiek ją widział, znał, uwielbiał. Ma w oczach jej postać. Przysłała go, żeby zapytał, co się stało z wykonaniem zapisu. Ona — tego przechodnia — do ojca.

Tak zapłodniona została niewiadoma plazma w głębinie. Rosnąć teraz będzie wewnętrzny twór, nieposkromiony mściciel, który we dnie i w nocy rozdzierać zechce spokojną całość na połowy — połowy na nowe połowy — targać każdy strzęp, deptać i rozgniatać stopą każdą ułudę dosytu. Nie będzie pociechy! Biada każdemu wspomnieniu! Biada samej tęsknocie! Nic się nie ostanie przed uderzeniem! Rozumowania odbywały się, myśli kojarzyły, lecz uczucia wynikały nie na trwałej powierzchni życia, lecz nad ruchomą niejako podłogą, nakrywającą bezdenny otwór, która się poczęła nachylać i stawać wspak, pionowo do niezgłębionej czeluści, jak w starych zbójeckich zamkach, w jakowymś Monte Orlandi Cadolingów hrabiów Settimo.

Pan Granowski minął plac Cavour i jechał długą ulicą tegoż nazwiska aż do placu Duomo. Tam wysiadł. Poprawiając raz w raz swój nieodstępny monokl, szedł ulicą Calzaioli wśród żywego gwaru ludzkiego. Ten gwar zdawał się przemawiać do jego duszy zrozumiałą od dawna, umiłowaną mową życia, potwierdzać mądrą koncepcję walki. Wszystek ogrom ludzki, jak wielka masa wód przesuwający się dokądś, zdawał się wołać tysiącem głosów: "nie daj się!" Toteż pan Granowski uśmiechnął się po swojemu do samego siebie i nakazał samemu sobie: "Nasze dzieło nie potrzebuje i nie ma przyjaciela! Zdławimy i tego posła!" Wiedział, jak straszliwą będzie ta walka, nawet nie z sobą, lecz z wiotkim wspomnieniem, z omdlewającym zapachem bukiecika fiołków, który leżał na piersiach córeczki Xeni, gdy spała w swej czarnej trumnie. Trzeba będzie jeszcze raz skrzywdzić córeczkę Xenię! Jeszcze raz ją rzucić, jak niegdyś, jak tyle razy w przeszłości! Jak tylekroć w przeszłości, trzeba będzie porazić ją nieulękłym kosturem, podeptać jej pamięć, jak była podeptana jej wola! Pamiętał, jeszcze pamiętał... Tak samo co do joty. Ta noc w Paryżu, gdy przelatywał z dworca na dworzec w świszczącym automobilu, a ją płaczącą opuszczał. Jeszcze stoi w uszach ów świst i drapie w gardle zapach benzyny. Taki sam wtedy ludzki tłum. Miliony świateł, wrzawa, gwałt, pośpiech na dworcu Paris—Lyon. Łoskot pociągów. Tak samo serce zamiera i ustaje, ni to gołąb strzęsiony od zabójczego strachu w jastrzębich szponach. I tak samo pożąda szybowania w swoim powietrzu. Tak samo jak wtedy wola szatańska chłosta plecy knutem niepokonanym: do roboty, do dzieła, do zwycięstwa, naprzód, do szczytu! Och, odchyliła się jama najniższa, "piwnica" duszy, gdy pragnął śmierci córeczki Xeni, aby posiąść jej skarby! Wspomnienie, gdy patrzał na jej czarujący gardziołek w śmiertelnej chorobie i podstępnie marzył, żeby ustało w nim pulsowanie gorączki...

Za cenę tych wspomnień odkopanych pan Granowski postanawiał załatwić się z posłem. Ten za to zapłaci!

Poszedł w poprzeczną, gwarną jak piekło ulicę Borgo do gmachu telegrafu. Tam nadał depeszę do swego adwokata, mecenasa Naremskiego w Krakowie, z rozkazem, ażeby dążyć do sprzedania kopalni "Xenia" pod Krakowem każdemu, kto ją kupić zechce, byle na zyskownych warunkach.

Nazajutrz, nieco po dwunastej godzinie, Catone zaanonsował gościa, z włoska wymawiając jego nazwisko:

— Signor Śnica.

Pan Granowski kazał prosić malarza do salonu. Przez moment dosyć długi zmusił go do czekania na audiencję. Wieczorem poprzedniego dnia, w ciągu nocy i rano rozmyślając o nowym problemacie zdecydował nieodwołalnie, że trzeba będzie mieć tego człowieka wciąż na oku, bez przerwy w ręku; — że trzeba go osaczyć niepostrzeżenie, oplatać niby to dobrodziejstwem — a właściwie opłacać sowicie — w ten sposób niwecząc grube z jego strony zamysły szantażu. Konieczność ciągłego obcowania ze Śnicą i rozpostarcia w ten sposób nad nim dozoru, aczkolwiek wstrętna nie do zniesienia, wynikła logicznie z nieodzownej potrzeby wywiadu, co on właściwie o zapisie może wiedzieć — w jakiej formie od Xeni o nim słyszał i jakie są w ogóle jego szantażowe walory. Należało to wszystko w ciągłym kontakcie osobistym wyśledzić aż do ostatniej niteczki, dotrzeć do prawdopodobnej, lecz dopiero na mocy dowodów i badania niewątpliwej bezpodstawności uroszczeń, i wówczas, jako bezsilnego szantażystę, zniszczyć bez miłosierdzia, zgładzić, jak plugawego a natrętnego szczeniaka.

Malarz wprowadzony został z salonu do gabinetu pana Granowskiego. Chwila oczekiwania była celowo przedłużona, ażeby przybysz mógł nabrać respektu dla wspaniałości urządzenia. Minąwszy próg gabinetu Śnica poślizgnął się na lśniącym parkiecie, co właścicielowi willi sprawiło niemałą przyjemność. Gdyby się był zwalił na ziemię, ta przyjemność byłaby podwójną. Był to dobry prognostyk i oznaka materialna pewnej słabości franta. Pan Granowski miękkim gestem, łaskawym ruchem ręki wskazał malarzowi fotel na prost okna, a sam cofnął się za swe wspaniałe biuro. Okno było otwarte i w nim, jak obraz, widniała Florencja.

Pole Marsowe dzieliło od niej widza w ten sposób, iż wznosiła się na tle jasnozielonym. Wieża Giotta zdała się być utkaną z aksamitu, a rudość kopuł pokryła miękka łagodność mgły oddalenia. Śnica rzucił okiem w to okno i odwrócił krzesło tyłem do widoku.

— Myślałem, że panu taki obraz zrobi przyjemność... — rzekł pan Granowski.

— Nie — krótko odpalił młody człowiek.

— Znudziło pana, widać, to miasto.

— Czy ja tam wiem... Wszystko mi jedno, gdzie mieszkam. Widziałem już sto tysięcy razy tę wieżę tego Giotta i te tam inne cudeńki. To dla Anglików i Angielek, dla Niemców i Niemek, nie dla mnie. Knajpa Lapi, Giuberosse, Lungarno... Nienawidzę Włochów.

— No, tutaj jesteśmy poza miastem.

— Tak jest.

— Pańska żona dawno już przebywa w sanatorium?

— Dawno. Jeżeli to zliczyć na liry, to będzie jakieś jezioro, morze, a nawet ocean.

— Ma pan syna czy córkę?

— Syna, do usług.

— Ileż on sobie liczy, jeżeli nie rachować na liry, lecz na dnie?

— Około miesiąca.

— A czy żona pańska z synkiem długo jeszcze tam pozostanie?

— Aż do czasu wy... tego... Gdyby mogła chodzić żwawo, zwialibyśmy, oczywiście, bez tkliwszego pożegnania, ale w tych warunkach, w stanie leżenia i ledwo łażeń... O czymże tu mówić?

— I jakże pan zamierza z tego wybrnąć?

— Wcale nic nie zamierzam. Nawet wybrnąć nie zamierzam. Z Wirgiliusza zapamiętałem sobie przepis: Una salus victis nullam sperare salutem.

Pan Granowski śmiał się pobłażliwie, rozumiejąc dobrze, do czego zmierza ta gadanina. Czekał, w jaki to sposób artysta zacznie domagać się "pożyczki". Nie miał przecie zamiaru ułatwiać mu sytuacji. Śnica rozejrzał się po gabinecie z uwagą, okiem znawcy, krytyka świadomego, ścisłego i zawziętego. Pogardliwie zlustrował przedmioty zbytkowne, tu i owdzie rzucające się w oczy. Podniósł głowę i zapytał:

— Wracając do kwestii zapisu pani Nienaskiej chciałbym zapytać, jak szanowny pan zapatruje się na sprawę testamentu?

— Mówiłem już panu wczoraj, że jestem w tym, ażeby wszystko co do joty stało się po myśli mej córki.

— Nasz język posiada niezrównane terminy, że tak powiem, ścisłej niejasności. Na przykład wyrażenie: — "jestem w tym". To coś jakby określenie "rzeczy samej w sobie".

— Doprawdy? Nie przypuszczałem.

— Barwy, którymi ja operuję, nie są przecie własnościami ciał zawartych w moich tubach malarskich, lecz jedynie zmianami w zmyśle wzroku. Światło działa na te zmiany w pewien sposób właściwy. Tak samo ma się rzecz ze smakiem marsali. To we mnie, w panu i w każdym dwunogim biboszu istnieje tylko szczególna własność tego napoju, której on sam w sobie prawdopodobnie nie posiada. Jak się rzecz ma w istocie z przedmiotami samymi w sobie, tego przecie wcale nie wiemy. Podobnie ja oto nie wiem zgoła, jak się ma sprawa z rzeczą samą w sobie, zawartą przez pana w określeniu "jestem w tym". Ścisłe to, wierzę, jak tabliczka mnożenia, a niejasne jak łamigłówka.

— Bo i po co miałby sobie pan łamać głowę nad rozwiązywaniem takich rebusów?

— Obowiązek! Przyrzekłem to córce pańskiej na jej łożu śmiertelnym! Kazała mi przysiąc — zaklęła mię, zaklęła! — że będę pilnował tej sprawy. Muszę!

— Majaczyła, biedactwo, w chorobie.

— Była ścisła metoda i konsekwentna ciągłość w tym majaczeniu. Boć przecie istnieje testament Nienaskiego.

— Istnieje? Czy tak? Pan go widział?

— Widziałem. Był w srebrnym worku pani Xeni, w worku, z którym się nie rozstawała.

— Czytałeś pan ów testament? — pytał pan Granowski z uśmiechem, cicho, patrząc spokojnie w twarz Śnicy wyblakłymi oczyma.

— Oczywiście, że znam treść zapisu... — odrzekł malarz stanowczo a wymijająco.

— Właśnie to jest cała bieda... — westchnął pan Granowski — że ani ja, ani nikt dokładnie nie zgłębił treści owego aktu. Nikt nawet ściśle nie wie, jak wyglądał tak zwany "testament". Kogo tylko o to indaguję, każdy zna rzecz ze słyszenia. Nikt samego papieru nie przejrzał trzeźwymi oczyma. A tymczasem trzeba, drogi panie, nieszczęścia, że ów srebrny worek z zawartym w nim papierem ktoś skradł w chwili śmierci Xeni. Kto go skradł? Czy baby, które przyszły na śmierć ją ubierać — czy kto ze służby Domu Zdrowia — czy kto z gapiów, których tam było pełno, gdym ja na skutek alarmowego telefonu przybiegł — czy wreszcie kto ze znajomych, z przyjaciół, z gości?

— Doprawdy? Któż by mógł skraść papier taki? — pytał Śnica w zamyśleniu.

— Szukałem ci ja tego worka z testamentem wszelkimi sposoby, na jakie stać człowieka, nająłem detektywa, przetrząsałem kuferki owych bab kościelnych. Na próżno, drogi panie! Worek przepadł jak kamień w wodzie.

Śnica kiwał głową, potakując, i patrzał uważnie w oczy milionera. Po pewnym czasie rzekł:

— To musiał zrobić ktoś, komu na tym zależało, żeby testamentu nie było. Is fecit, cui prodest. Nieprawdaż?

— Na pamięć oto muszę konstruować sobie ów zapis mego zięcia — ciągnął pan Granowski nie zwracając na ostatnią sentencję uwagi. — Na pamięć, panie, z majaczeń mej Xeni w chorobie buduję całość planu i w taki to sposób "jestem w tym", ażeby go odtworzyć i odbudować.

Śnica milczał.

— Czy mam zdać panu rachunek z tego, co i jak przedsiębiorę? — spytał ironicznie właściciel willi.

— Zobaczymy... — rzekł malarz, odsłaniając dwa szeregi zębów prześlicznych i jak ser białych.

— Nad czymże pan teraz pracuje?

— Mam robotę przy restauracji starych fresków w Palazzo Vecchio i w innych budach.

— To przyjemne zajęcie?

— Nie wiem, czy to przyjemnie wisieć na wznak w leżaku i mazać według czyichś pomysłów kulfony na mokrym murze. Mało zarabiam i to jest bezwzględnie nieprzyjemne.

— Razi mię w panu pewna zgorzkniałość, pewien niezdrowy pesymizm, tak często zresztą spotykany u naszych artystów. Ja w swej młodości sto razy byłem bogaty i sto razy bez f e n i a. Zawsze — ciągnął pan Granowski — byłem dobrej myśli i pogodnego ducha, zawsze wierzyłem święcie w pomyślny wynik.

— A ja wprost przeciwnie. Bogaty nie byłem nigdy, szczęścia zupełnie nie mam i w pomyślny wynik nie wierzę. Ostrożnie muszę nawet nos ucierać, ażeby palca nie wywichnąć. Bieda mię zagryza.

— To są rzeczy zewnętrzne.

— Apetyt jest sprawą wewnętrzną, a i głód również, nie mniej jak brak f e n i ó w. Ostatni dezorganizuje ducha najściślej wewnętrznego. Ja, panie, nie mam gdzie iść! Literalnie drogi nie mam pod stopami. Nadto — nie mam ani jednej myśli w głowie. Powiem krótko i ściśle: nie ma rzeczy, o której mógłbym myśleć. Jest to wierny obraz mego wnętrza.

— Głód! Głód jest to wyrażenie patetyczne, deklamacyjne. Europejczyk — i głód? To contradictio in adiecto na terenie naszej części świata...

— Jeżeli ja mam nie opłaconą od roku "pracownię", gdzie śpię, tkwię i pitraszę na płótnie lub papierze stany mej duszy, nikomu na nic niepotrzebne — jeżeli dziki i plugawy pomiot etruski zastępuje mi co dzień na schodach drogę z pytaniem, kiedy mu za ten rok miniony zapłacę — słyszał kto coś podobnego? — a oknem przecie z czwartego piętra na ulicę "wyspacerować" nie mogę... Jeżeli drugi współpsubrat tamtego Włocha indaguje mię w drugim końcu miasta, i to dzień w dzień, kiedy mu zapłacę za połóg żony, za operację, za jakieś tam jej utrzymanie w sanatorium od sześciu tygodni... Sumy sobie powypisywali na papierach — i do mnie! Co dzień któryś z tych nikczemnych bandytów włoskich czegoś chce ode mnie! A dziś, a dopiero jutro? Dziecko, pieluchy, flaszki mleka, niańki...

— W życiu malarzy zawsze małe dochody trzymają się uparcie wielkich wydatków. To jest zrośnięte z naturą fachu. Czy to możliwe, żeby malarz regularnie wyładowywał czynsz za pracownię, płacił w terminie długi? Ale odwróćmy sprawę!...

— Owszem, odwróćmy!... A nawet przewróćmy ją do góry nogami!

Śnica miał oczy półprzymknięte. W twarzy z natury wesołej — wyraz statecznej, choć stałej i spokojnej furii. Nie był w stanie przezwyciężyć zgnębienia i ukryć troski, która go pożerała, widać, bez przerwy. Drżenie, nad którym nie mógł zapanować, przebiegało wokół jego pięknych oczu i ust. Coś w sobie bezwzględnego ważył, na coś decydował się wewnętrznie. Starszy pan, obserwując pilnie swego gościa, przezierał na wskroś, co się w tamtym dzieje. Łagodny uśmiech, kryjąc się pod jego przyciętymi wąsami, zdawał się czuwać zawzięcie nad kolejnością emocji malarza. Pan Granowski, trzymając w kieszeni nabity browning z odsuniętym bezpiecznikiem, rzekł wyraźnie i dobitnie:

— Człowiek mądry powinien myśleć o sobie i przedsiębrać wszystko dla siebie. Nieprawdaż, panie?

— Ehe...

— Przecie, jeżeli robić coś ważkiego, zasadniczego, dobrego, to przede wszystkim na korzyść tego celu, który, co do wartości, znamy najlepiej — mogę powiedzieć, znamy jedynie — który nas zawieść nie może, jak, niestety! zawodzi wszystko na tym padole, to jest dla siebie samych. Nieprawdaż?

Śnica patrzał mu w oczy, usiłując zgadnąć myśl kryjącą się w powyższych słowach.

— Cóż pan, pańska żona, pański syn na tym zyska, jeśli ja w genialnym, przypuśćmy, jasnowidzeniu odgadnę "testament" Nienaskiego w zupełności i wypełnię wszystkie co do joty jego paragrafy? Cudze licząc pieniądze pan się przecie nie zbogacisz!

— Ja znam treść testamentu... — mruknął Śnica wyniośle, chrapliwym głosem, z wewnętrzną wściekłością. — Nie o mnie tu chodzi. Nie liczę cudzych pieniędzy i nie myślę się zbogacać. Nie pragnę wcale pieniędzy Nienaskiego, a więc mogę powiedzieć, że je posiadam. Czy nie? Pan się pomyliłeś...

— Będę panu wdzięczny, jeżeli mi kiedyś wyłożyć raczysz swe wiadomości o zapisie... — rzekł pan Granowski z pewną rozterką. — Teraz chciałbym zapytać, czy nie mógłbym poznać pańskiej żony i synka?

(Pan Granowski domyślał się, że opowiastki o żonie i synu są wymysłem i ordynarną blagą artystycznego bandyty).

— Poznać moją żonę? — rzekł Śnica, wyrwany przez to pytanie z nurtu swych myśli. — Owszem, proszę...

— Więc to w tutejszym szpitalu, w Salviatino?

— Tak, tutaj w pobliżu.

— A czy pani nie zrobiłaby przykrości nasza wizyta?

— Broń Boże!

— Czy moglibyśmy pójść tam teraz?

— Proszę pana. Możemy pójść.

— Jestem gotów.

Śnica powstał ze swego krzesła. Rozmyślał. Po jego twarzy miotała się rozpaczliwa myśl, że oto nic nie załatwił, nie wydusił z tego "dziedzica" ani grosza i bez grosza ma iść teraz do Salviatino. Błyski piorunującej wściekłości migotały w jego oczach. Pan Granowski doskonale widział to wszystko. Ileż to razy był w życiu swoim takim petentem! Ileż to razy stał przed kimś, mocując się z wichrami wewnętrznych pasji! Mając w sobie tę świadomość i te refleksje, uprzejmie gwarzył o Florencji.

Nacisnął guzik dzwonka i kazał Catonowi, który się we drzwiach jak cień ukazał, podać kapelusz i laskę.

Za chwilę szedł ze Śnicą przez ogród czarodziejsko piękny w kierunku bramy. Tuż za nią, na stromym zboczu urwiska, rósł dojrzały o tej porze, w drugiej połowie maja, wysoki, złoty jęczmień. Pan Granowski wskazywał uprzejmie to pólko towarzyszowi, zwracając jego uwagę na dojrzałość kłosów i podkreślając, że to przecie połowa maja. Upał był nadzwyczajny, tamujący oddech, toteż obadwaj panowie kryli się w cieniu murów i drzew. Lecz cień murów był skąpy, krótki i przylegający wąskimi liniami do budynków. Poza obrębem drzew człowiek uczuwał w całym organizmie istne porażenie, w piersiach duszność i ból w głowie. Na pustej, białej przestrzeni gościńca wlókł się jedynie stary człowiek, prowadząc ręką rower, na którym była przytwierdzona paka gazet. Człowieczyna ten był niskiego wzrostu, w koszuli kolorowej, rozpiętej na piersiach. Co pewien czas z jego skrzywionych ust wybiegał okrzyk dziwaczny:

— Co—gio—fie—ma—tri—vanti!

Kiedy ów krzykacz się zbliżył, pan Granowski wyciągnął rękę po dziennik. Wówczas Berto, roznosiciel gazet, zdjął słomiany kapelusz z wyrazem najniższej pokory i podał Giornale niemal na klęczkach. Oczy jego wpatrywały się w twarz pana Granowskiego jak w obraz cudowny, a sczerniałe wargi szeptały jakieś uniżone wyrazy. Kapitalista skinął głową i podał solda ojcu Isoliny. Ten zgiął się jeszcze niżej i ośmielił wyrzec:

— Eccelenza!

— A co?

— Jestem ojcem cameriery Isoliny. Czy aby wasza ekscelencja jest zadowolony? Przepraszam za śmiałość...

— A — to Berto... — łaskawie raczył odpowiedzieć "ekscelencja".

— Tak jest, panie.

— Owszem. Dobry zrobiłem wybór idąc za radą pani Oscalai. Zdaje się, że Isolina jest dobrą dziewczyną i pilną służącą. Czy tak będzie nadal jak dotąd — zobaczymy.

— Będę czuwał, wasza ekscelencjo, będę zalecał!

— Zobaczymy! Do widzenia, ojcze Berto! Proszę przyjść kiedy w odwiedziny do córki.

Prawie religijna wdzięczność zajaśniała w głębokich, czarnych, smutnych oczach roznosiciela. Ukłonił się nisko i cofnął w tył ze swym rowerem, czyniąc szerokie miejsce dla przejścia panów.

Pan Granowski wiedząc dobrze, iż towarzyska gawęda o rzeczach zewnętrznych dokucza rozmówcy, z lubością podejmował taki właśnie dialog. Mówił rozwlekle o florenckim gorącu pięciomiesięcznym, ześrodkowanym w obrębie wzgórz, przytaczał doskonałe w tym przedmiocie zdanie Alfieriego w rozmowie z rabinem Salomonem z mniemanych dialogów Waltera Landora — cytował nade wszystko opinię o Florencji swego lokaja Catona, który scharakteryzował to miasto jako citta che bruccia, miasto spalające...

Śnica kroczył środkiem ulicy jakby w poprzek ognistego pieca. W sklepiku narożnym, obok mostu nad strumieniem sączącym się na dnie parowu, kupił torebkę czereśni i zwilżał nimi swe wargi zeschnięte. Za mostem opiekali się na słońcu dwaj celnicy, którzy tu trawili żywot w nieopisanym próżniactwie. Na lewo stała otworem brama Domu Zdrowia.

Trzeba było przebyć duży, nowo założony ogród, a właściwie dziedziniec zarośnięty krzakami bukszpanu i oliwy. Pan Granowski nie czuł w sobie po prostu sił do przebycia tej przestrzeni — wynurzenia się spod wielkich drzew przy gościńcu na rozpaloną ścieżkę. Należało jednak brnąć po gorącym żwirze, jeszcze nie wdeptanym w twardy grunt. Dwupiętrowy budynek szpitalny z okiennicami szczelnie pozamykanymi z dala ział karbolem. Jego nowoczesność raziła wśród starych will magnackich, a celowość i użyteczność, jakby wydmuchnięta z iłu niedawnego pustkowia, odpychała wobec przepychu na nic nikomu nieprzydatnych ogrodów za olbrzymimi murami Montalto.

Zbliżając się do samego już gmachu pan Granowski zauważył, że Śnica przyspiesza kroku i zdąża nie we drzwi pawilonu, lecz na prawo od niego. Była tam altana szczelnie okryta liśćmi pachnącego wina i kwiatami; glicynii, które zwojem ogromnym tworzyły nieprzenikniony dach nad skrytką. W głębi tej kwietnej i pachnącej drzew niszy stał leżak, trzcinowy, a na nim spoczywała prześliczna kobieta. W nogach jej zajmowało brzeżek posłania niemowlę, skrępowane powijakami na sposób starowłoski, taki sam, jaki obserwować można na majolikach Łukasza della Robbia zdobiących fronton domu "Innocenti". Młoda kobieta podniosła głowę z trzcinowego wezgłowia i zwróciła ją w stronę przybyszów. Wtedy pan Granowski mógł zobaczyć dokładnie twarz bladą po przebytej słabości, otoczoną włosami w nieładzie, koloru jasnego z odcieniem rudawym. Nade wszystko zwróciły uwagę starego znawcy piękności — oczy tej osoby. Były to wielkie, błękitne oczy o kolorze tak szczególnym, iż nie dawał się do żadnej barwy przyrównać, a takiej piękności i wyrazu, że odurzały jak niewiarogodne zjawisko. Szlafrok pięknej położnicy był cokolwieczek biały, brudnawy zdecydowanie u dołu, a pantofle wychylające się spod tego okrycia strudzonych kształtów były zaprzeczeniem wszelkiej formy przypominającej obuwie.

— Lino... — rzekł Śnica — pan mecenas Granowski był łaskaw...

Bogacz zastanowił się przede wszystkim, dlaczego obwieś nazywa go "mecenasem" — później złożył pięknej pani wytworny ukłon. Ona uniewinniała się z naturalnością w tonie głosu i uroczym zakłopotaniem z tego, że wstać nie może, i prosiła, żeby spoczął na żelaznym krzesełku. Niemowlę spało pod tiulową zasłoną dla zabezpieczenia go od natarczywości upału i dla ochrony wzroku od grozy porażenia słonecznego. Lecz młoda matka nie mogła powstrzymać się od rozkoszy pokazania przygodnemu gościowi swego pierworodnego. Odsłoniła nakrycie i pan Granowski mógł obłudnie admirować głowinę czerwoną z odcieniem pomarańczowym, zmarszczoną i łysiuteńką jak u zgrzybiałego staruszka. W przelocie zauważył uszy tej stwory śmiesznie maleńkie, a przecież z niesłychaną dokładnością pasujące do dziwacznej czaszki. Oczy nowego obywatela świata były zamknięte, więc nie można było ich zobaczyć i chwalić. Kolor tych źrenic, według zapewnienia matki — "najzupełniej bezstronnego" — miał być jakiś ekstrafenomenalny.

W