Bruszczewo ebook

Bruszczewo

Starożytne

Centrum cywilizacyjne w okolicach Śmigla

BRUSZCZEWO STAROŻYTNE CENTRUM CYWILIZACYJNE W OKOLICACH ŚMIGLA

Wydano nakładem Urzędu Miejskiego w Śmiglu przy współpracy redakcji miesięcznika „Wiadomości Kościańskie”

Projekt okładki:

Kazimierz Ratajczak

Opracowanie graficzne:

Jolanta Napierała

Druk:

Zakład Poligraficzny Zbigniew Sołtysiak

ISBN 83-920998-0-X

Zdjęcie na okładce przedstawia naczynia kultury unietyckiej z Bruszczewa

Szanowny Czytelniku!

Mamy w gminie Śmigiel wiele atutów, interesujących nie tylko zwykłych turystów. Liczymy zwłaszcza na to, że magnesem przyciągającym do nas, stanie się wieś Bruszczewo, z wyraźnymi cechami osadnictwa sprzed czterech tysięcy lat. Jesteśmy dumni, że właśnie w okolicach Śmigla, rozwijała się cywilizacja wczesnego brązu. Opracowanie pt. „Bruszczewo starożytne centrum cywilizacyjne w okolicach Śmigla” - oparte na współcześnie prowadzonych badaniach - znakomicie wpisuje się w strategię rozwoju gminy, zakładającą m.in. propagowanie miejsc najbardziej godnych uwagi.

Publikacja została przygotowana staraniem mgr. Marcina Szydłowskiego, archeologa prowadzącego prace badawcze w Bruszczewie i wydana sumptem Urzędu Miejskiego. Pragniemy przyczynić się w ten sposób do upowszechnienia wiedzy o naszych najstarszych, prehistorycznych dziejach.

Nie chcemy poprzestawać na wydaniu tej jednej, choć niewątpliwie ważnej publikacji. Dalszy postęp w tym zakresie jednak będzie zależny od pozyskania środków na promowanie wspaniałych walorów naszej gminy. Myślimy tu np. o powstaniu skansenu archeologicznego z prawdziwego zdarzenia. Wraz z rozbudową ruchu agroturystycznego, odpowiedniego zaplecza noclegowo-gastronomicznego oraz rekreacyjnego, powinno to stanowić nowy, silny impuls dla rozwoju gminy Śmigiel.

Józef Cieśla

Burmistrz Śmigla

PRZEDMOWA

Przedkładana do rąk Czytelnika praca pana mgr. Marcina Szydłowskiego jest niewątpliwie ewenementem w bibliografii dotyczącej przeszłości Śmigla i okolic, zwłaszcza jeśli myślimy o najstarszych jej odcinkach. Jest bowiem wielkim paradoksem, że pradzieje tego regionu są o wiele lepiej znane archeologom z odległych ośrodków akademickich Polski i Europy niż współczesnym mieszkańcom Śmigla i okolic. A szkoda, gdyż dzieje tego regionu w początkach epoki brązu (4000 lat temu), w trakcie rozwoju kultury łużyckiej (3000 lat temu) czy w początkach wczesnego średniowiecza, są równie bogate, jak bogata jest historia nowożytnego Śmigla.

Jestem głęboko przekonany, że niniejsza praca dokona przełomu w świadomości współczesnych Śmiglan. Otworzy bowiem przed nimi perspektywy, których się nie spodziewali chodząc po ulicach swojego miasta czy po polach okolicznych miejscowości.

Tereny omawianej części Wielkopolski są, poza wcześniejszymi epizodami, stale zamieszkałe przez człowieka od ok. 7000 lat, a więc od pojawienia się na tych terenach wspólnot najstarszych rolników. Autor w swojej pracy pokazuje jak to osadnictwo się zmieniało, jak ubogacało się nowymi wynalazkami, ideami, zwyczajami. Obszary te przeżywały wielokrotnie w pradziejach szczególne okresy świetności. Wspomnę tu jeden z nich: lata między 2000 a 1500 r. przed Chr. Był to początek epoki brązu, kiedy to gładzone narzędzia kamienne zostały zastąpione pierwszymi wyrobami metalowymi. Społeczeństwo przeżywało wtedy wiele radykalnych zmian. Wówczas właśnie, obok rolników, mieszkających tam od początków neolitu, pojawia się nowa warstwa: arystokracja. Stałą potrzebą arystokraty jest odróżnianie się od wszystkich pozostałych członków wspólnoty: uporczywa tendencja do pokazywania swojej wyższości, potwierdzania swojego ponadprzeciętnego statusu społecznego. Przedstawiciele tej warstwy musieli więc mieszkać w specjalnych osadach - najstarszych ufortyfikowanych, takich jak Bruszczewo, musieli budować nadzwyczajnych rozmiarów groby kurhanowe, takie jak w Łękach Małych i otaczać się drogimi przedmiotami ze złota, brązu i bursztynu, które dziś znajdujemy w wielu miejscowościach na Ziemi Śmigielskiej.

Autor postawił sobie bardzo ambitne zadanie, aby nie tracąc zbytnio z naukowej dokładności i szczegółowości, zaprezentować wizję pradziejów czytelną dla szerszego grona Odbiorców, którymi niewątpliwie są wszyscy ludzie wykazujący zainteresowanie dla przeszłości swojej Małej Ojczyzny. Wiem z własnego doświadczenia, że tego typu pisarstwo nie jest łatwe, tym więcej doceniam dokonania M. Szydłowskiego.

Praca ta jest jednym z elementów w ramach szerszej działalności Instytutu Prahistorii na obszarze Śmigla i okolic. Prowadzimy od wielu już lat badania wykopaliskowe we wspomnianym już Bruszczewie. Mają one charakter programu międzynarodowego, realizowanego wspólnie z Uniwersytetem w Bambergu (Niemcy). Przygotowaliśmy cykl wykładów i prezentacji na temat pradziejów tego regionu. Angażujemy się w przedsięwzięcia wystawiennicze i muzealnicze. Nasze działania każdorazowo spotykają się z wielką życzliwością i pomocą Władz Miasta, zwłaszcza z osobistym zaangażowaniem Pana Burmistrza. Wydanie niniejszej pracy jest tego najlepszym przykładem. Mamy ponadto świadomość ogromu zadań, które są przed nami. Za istotny problem, uznać należy chociażby fakt, iż Śmigiel, centrum obszaru tak bogatego w archeologiczne znaleziska, nie posiada własnej placówki zajmującej się gromadzeniem, udostępnianiem i opracowywaniem zabytków.

Na zakończenie chciałem podzielić się jeszcze jedną refleksją. Wielu Czytelników znajdzie tu znajome sobie nazwy miejscowości, gdzie się urodzili, gdzie mają znajomych, czy wreszcie, gdzie sami mieszkają. Jest w tej pracy jednakże jeden brak: nie ma tu jeszcze konkretnych nazwisk mieszkańców Ziemi Śmigielskiej. Jestem jednak głęboko przekonany, że praca ta, jak i wieloletnie nasze badania wykopaliskowe w okolicach Śmigla, przyniosą w przyszłości taki efekt, że następna tego typu opracowanie będzie pełna nazwisk świadomych swoich korzeni obywateli dbających o zabytki swojej przeszłości.

Prof. UAM dr hab. Janusz Czebreszuk

STAROŻYTNE CENTRUM CYWILIZACYJNE W OKOLICACH ŚMIGLA

Ziemia Śmigielska jest obszarem niezwykle bogatym w pradziejowe stanowiska archeologiczne. Teren ten stwarzał dogodne warunki środowiskowe dla osiedlania się i rozwijania gromad ludzkich już od schyłkowego paleolitu. W następnych okresach pradziejów, obok walorów przyrodniczych, pojawił się także inny czynnik, który zmobilizował dynamiczną ewolucję grup ludzkich zasiedlających ten obszar - szlak dalekosiężnej wymiany. Ziemia Śmigielska na przestrzeni neolitu i wczesnej epoki brązu (WB) spełniała rolę pośrednika między północą a południem, wschodem a zachodem. Znacznie bardziej zintensyfikowane zasiedlenie interesującego nas obszaru względem terenów ościennych widoczne, jest aż po wczesne średniowiecze.

Ziemia Śmigielska znajduje się w obrębie Wielkopolski środkowej. Zagadnienia poruszane w niniejszej pracy obejmują swym zasięgiem nieco większy obszar - Ziemię Kościańską. W jej obrębie znajdują się dwie jednostki geograficzne: Dolina Środkowej Obry i Równina Kościańska. Pierwsza z nich zajmuje obszar miedzy doliną Warty a Kotliną Kargowską, na północy znajduje się Równina Opalenicka na południu natomiast Pojezierze Sławskie. Dolina ta jest zatorfionym obniżeniem o charakterze łąkowo-leśnym, w którym naturalne cieki zastąpiono kanałami melioracyjnymi. Kanały Północny i Środkowy odprowadzają wody Obry i częściowo Mogilnicy do rynny zbąszyńskiej, natomiast Kanał Południowy kieruje część wód Obry do Obrzycy, a część wraz z pozostałymi wodami Mogilnicy do Warty poprzez Kanał Mosiński. Przez równinę przepływa Obra przekształcona w kanał. W obrębie obszaru objętym opracowaniem znajdują się jeszcze fragmenty dwóch krain geograficznych: północno-wschodnia część Pojezierza Sławskiego (rn.in. z Jeziorem Dominickim) oraz północno-zachodnia część Pojezierza Krzywińskiego (m.in. z Jeziorem Wonieść). Jeziora te, głównie typu rynnowego, związane są genetycznie z fazą leszczyńską zlodowacenia wiślańskiego. Cały obszar opisany powyżej rozumiany jest w niniejszym opracowaniu jako Ziemia Kościańska (mapa 1).

Mapa 1; Obszar objęty w opracowaniu

Pradzieje podzielone zostały na podstawie materiałów, których używano do produkcji narzędzi, na trzy główne epoki: kamienia, brązu i żelaza. Poszczególne epoki dzielą się na szereg pomniejszych odcinków. Pradzieje okolic Śmigla zostały opisane poniżej w porządku chronologicznym wedle funkcjonującego podziału.

PALEOLIT SCHYŁKOWY

Wobec bardzo niekorzystnych warunków klimatycznych panujących w poprzednim okresie, mamy do czynienia z ludami łowiecko-zbierackimi przybyłymi z Południa. Na skutek ocieplenia, w IX-X tysiącleciu p.n.e., ku północy zaczęli przemieszczać się łowcy reniferów za wędrującymi zwierzętami. Te grupy ludzkie wiąże się z kulturą1 świderską. Ślady obecności przedstawicieli tej kultury zanotowano w okolicach Wielenia i Mosiny. Zarejestrowano tam charakterystyczne narzędzia krzemienne - liściaki z wyodrębnionym trzonkiem (ryc. 1). Nieco odmienny charakter posiadają stanowiska z inwentarzem krzemiennym podobnym do tego odkrytego w Wojnowie. Charakteryzują się one łączeniem cech świderskich - liściaki z łuskaną spodnią stroną trzonka, i ahrensburskich - smukły, silnie wyodrębniony i długi trzonek (ryc. 2). Cechą wyznaczającą tzw. typ Wojnowo są także licznie występujące drapacze - odłupkowe lub wiórowe krępe (ryc. 3), brak jest form smukłych tego narzędzia; formy tylcowe i półtylcowe nawiązują do kultury Federmesser2 (ryc. 4). Również warto zwrócić uwagę na wyjątkowo wysoki odsetek rylców (ryc. 5) w zespołach tego typu. Na interesującym nas obszarze zaliczono do niego stanowiska w Kotowie i Strzępiniu. W Białczu Starym natomiast zarejestrowano schyłkowopaleolityczne rdzenie krzemienne (ryc. 6).

Ryc. 1 Liściaki świderskie (wg M. Kobusiewicza 1999)

Ryc. 2. Liściaki ahrensburskie (wg M. Kobusiewicza 1999)

Ryc. 3. Drapacze schyłkowopaleolityczne (wg M. Kobusiewicza 1999)

Ryc. 4. Tylczaki schyłkowopaleolityczne (wg M. Kobusiewicza 1999)

Ryc. 5. Rylce schyłkowopaleolityczne (wg M. Kobusiewicza 1999)

Ryc. 6. Rdzenie schyłkowopaleolityczne (wg M. Kobusiewicza 1999)

Człowiek tej epoki był silnie związany ze zwierzyną łowną. Ludzie przemieszczali się w niewielkich grupach jej śladem. Zamieszkiwali szałasy wykonywane z kości zwierząt, skór i żerdzi. Ich pokarm stanowiło to, co udało im się upolować, bądź zebrać w lasach. Zwierzęta łowiono najczęściej za pomocą włóczni oraz łuku. Nierzadko stosowano nagonkę, szczególnie wobec większych gatunków - zaganiając przestraszone ofiary nad skarpę z której spadały łamiąc sobie kopyta bądź kark. Zakończenie strzał oraz włóczni stanowiły niektóre opisane wyżej narzędzia krzemienne. Prawdopodobnie miotano także kamieniami, budowano pułapki zwane dzisiaj wilczymi dołami, spuszczano także wielkie kamienie i bale drewna z wysokości na przechodzącą dołem zwierzynę.

MEZOLIT

Ten etap pradziejów krystalizuje się w VIII tysiącleciu p.n.e. Przypada na trzy pierwsze okresy holocenu3: preborealny, borealny i atlantycki. W tym czasie następuje poprawa warunków klimatycznych - postępujące ocieplenie. Zestawy wytworów krzemiennych ulegają zmianie w stosunku do okresu poprzedniego. Obserwujemy ich mikrolityzacje i geometryzacje, pojawiają się liczne zbrojniki. W starszym mezolicie występuje kultura komornicka, charakterystyczne dla niej jest występowanie narzędzi, tzw. tylczak typu Stawinoga (ryc. 7), półtylczak typu Komornica (ryc. 8). W młodszym mezolicie (okres atlantycki) dominuje kultura janisławicka m. in. z takimi wytworami jak zbrojnik typu Wieliszew (ryc. 9) i trójkąt janisławicki (ryc. 10). Na progu młodszej fazy omawianego okresu pojawiają się takie narzędzia krzemienne jak trapezy (ryc. 11). Badany zespół mezolityczny jest uznawany za tym młodszy im większy procent jego składu stanowią trapezy, a także skrobacze przy spadku udziału

Ryc. 7. Tylczaki typu Stawinoga (wg H. Więckowskiej 1975)

Ryc. 8. Półtylczaki typu Komornica (wg H. Więckowskiej 1975)

Ryc. 9. Zbrojniki typu Wieliszew (wg H. Więckowskiej 1975)

Ryc. 11. Trapezy mezolityczne (wg M. Kobusiewicza 1999)

drapaczy i rylców charakterystycznych dla starszego mezolitu. Największe skupisko stanowisk mezolitycznych, zarówno starszych jak i młodszych, znajduje się w okolicy Mosiny, ponadto jako młodszomezolityczne zostało zweryfikowane stanowisko w Górsku, natomiast chronologii Białcza Starego i Kluczewa nie rozstrzygnięto.