Barbarica. Tysiąc lat zapomnianej historii ziem polskich ebook

Prolog

Zbigniew Nienacki, zapamiętany, niestety, jako twórca cyklu o przygodach Pana Samochodzika, a nie autor Ja, Dago, najlepszej powieści o czasach „przedmieszkowych”, powiedział w 1987 roku:

Jest hańbą, że ten dumny naród zwany Polakami posiada, jak to się wyraża Paweł Jasienica w swej Myślio dawnej Polsce – „historię bez pierwszego rozdziału”, ponieważ nikomu tego „pierwszego rozdziału” nie chce się napisać1.

Słowa są wciąż aktualne, bo akademickim badaczom nadal się nie chce – a nawet jeżeli mają chęci, zatracają się w produkcji tekstów, by uzyskać doktorat, habilitację, profesurę, przynieść uczelni punkty za publikacje czy rozliczyć grant.

Nie szukając daleko: przed kilku laty w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki lekką ręką przyznano ponad milion złotych na pięciotomową The Past Societies, traktującą o ziemiach polskich od pojawienia się człowieka do roku 1000. Książkę wydano w 2018 roku w nakładzie stu egzemplarzy, z czego do sprzedaży trafiło ledwie sześćdziesiąt, a wersja elektroniczna jest dostępna tylko na urządzenia Apple’a. A że nikt tego nie przeczyta? Tym mogą przejmować się tylko naiwni (żeby oddać sprawiedliwość: niektórzy autorzy udostępnili on-line napisane przez siebie rozdziały). Oczywiście, jest rozdzieranie szat, że na humanistykę przeznacza się za mało pieniędzy2.

Pomijając rzeczone wydawnictwo, o ziemiach polskich w czasach „przedmieszkowych” powstało kilka tysięcy publikacji naukowych. Zwykle dotyczą kwestii szczegółowych. Są potrzebne, to niezbędny materiał do zbudowania większej opowieści. Jednak akademiccy badacze – by użyć niewyszukanego porównania – skupiają się na wypalaniu cegieł, nieraz kiepskiej jakości, ale nie ma komu zbudować domu. A potem lamentują, że na temat historii Polski przed 966 rokiem sprzedają się książki, w których brakuje już tylko smoków i kosmitów.

Z „pierwszym rozdziałem” problem jest taki, że im bardziej w przeszłość, tym bardziej historia daje się wyprzedzić archeologii, językoznawstwu i genetyce. Na początku idzie z przodu, później jednak słabnie, wlecze się z tyłu, by wreszcie oświadczyć:

– Nie dam rady. Idźcie beze mnie.

Pytanie, jak daleko Klio, muza historii, może się doczołgać? Okazuje się, że o tysiąc lat. Patrząc tylko przez pryzmat chronologii, brakuje nam nie tyle „pierwszego rozdziału”, ile „pierwszej połowy”. Źródeł jest niewiele, głównie są to ochłapy ze stołu Rzymian, Bizantyńczyków czy Franków. Na domiar złego zdarza się, że po krytycznej analizie – by posłużyć się słowami znanego mediewisty Gerarda Labudy – z okruchów historii pozostaje w ręku tylko pył3.

W takich warunkach stworzenie z tego spójnej opowieści stanowi spore wyzwanie. A przecież, jak twierdził Aleksander Dumas, „do godności historyka, tego króla przeszłości, przywiązane są przeróżne przywileje. Najwspanialszym z nich jest ten, że, przebiegając swoje państwo, potrzebuje dotknąć tylko piórem ruin i trupów, aby odbudować pałace i wskrzesić ludzi”. Tymczasem okazuje się, że pałaców nie ma, a po imieniu zawołać można trzydzieści siedem osób, które na przestrzeni tysiąca lat stąpały po terenach dzisiejszej Polski. Jednak nie jest to powód, by rezygnować z „pierwszego rozdziału”.

Rozdział pierwszy

Wielki Kruk

Rozdział drugi

„Miło mi myśleć, że Lygia była Polką”

Przez kolejne trzy dekady nikogo w Wiecznym Mieście nie interesowały ludy mieszkające na terenach dzisiejszej Polski. Granicą imperium pozostawał Dunaj, a za rzeką rządził król Wanniusz z ludu Kwadów, lojalny wobec Rzymu. Handel kwitł, łańcuch dostaw bursztynu i niewolników był zapewniony. Szlaki kupieckie uległy pewnym korektom z uwagi na to, że centrum królestwa Wanniusza znajdowało się na wschód od centrum dawnego królestwa Marboda35.

Władztwo Wanniusza mogło zahaczyć o południe Polski. Wiadomo, że zawarł sojusz z Jazygami, ludem sarmackich koczowników, którzy zasiedlili obszar zwany później Wielką Niziną Węgierską. Kombinacja piechoty Kwadów i jazdy Jazygów stanowiła gwarancję militarnych sukcesów, a ich ofiarą padł celtycki lud Kotynów36.

Kotynowie zamieszkiwali, używając współczesnych pojęć, północną Słowację, północno-wschodnie Morawy, a także tereny dzisiejszej Polski – Śląsk Cieszyński, Żywiecczyznę i Sądecczyznę oraz okolice Krakowa, prawy brzeg Wisły. Jak na Celtów przystało, znali się świetnie na obróbce żelaza. Mniej więcej między 30 a 40 rokiem po Chrystusie ich ziemie najechała armia Kwadów i Jazygów. Drewniane grody Kotynów spalono, a o dramacie zabitych, okaleczonych i zgwałconych nikt się nie dowie. Ci, którzy przeżyli, musieli odtąd płacić trybut Kwadom i Jazygom37.

Wanniusz przeszedł drogę, chyba jak większość rządzących, od młodego gniewnego do starego sytego. Dzięki cłom i rabunkom zgromadził olbrzymie skarby, które kusiły wielu. Można powiedzieć, że rewolty u barbarzyńców odbywały się w cyklu trzydziestoletnim, bo – podobnie jak Marbod – Wanniusz panował trzy dekady.

W 803 roku od założenia Rzymu, czyli w 50 roku po Chrystusie, przeciwko Wanniuszowi wystąpili jego siostrzeńcy Wangion i Sydon oraz stary Wibiliusz, król swebskiego ludu Hermundurów, ten sam, który niegdyś pokonał Katualdę38.

Przezorny władca Kwadów zwrócił się o pomoc do cesarza rzymskiego Klaudiusza. Otrzymał mniej więcej taką odpowiedź:

– Rzym nie będzie się wtrącał, ale w razie czego udzielimy ci schronienia.

Szpiedzy musieli donieść Klaudiuszowi, że nad królestwo Wanniusza nadciąga straszliwa burza, bo cesarz napisał do Sekstusa Palpelliusza Histra, legata Panonii, aby ustawił legion i wojska pomocnicze nad Dunajem. W razie czego mieli pomóc Wanniuszowi przeprawić się na drugi brzeg. Liczono, że demonstracja siły zatrzyma ludy z północy, które rozochocone sukcesami mogłyby wtargnąć w granice Cesarstwa Rzymskiego39.

Obawy były słuszne, bo do stronników Wangiona i Sydona oraz Hermundurów dołączyło „niezliczone mnóstwo” Lugiów, czyli mieszkańców dzisiejszej Polski. Niebawem oblegli fort, w którym skrył się Wanniusz. Sojusznicy tego ostatniego, sarmaccy Jazygowie, wierni koczowniczej naturze, nie chcieli dać się zamknąć. Woleli snuć się po okolicznych polach, gdzie zaskoczyły ich połączone wojska Hermundurów i Lugiów40.

Po klęsce Jazygów Wanniusz wiedział, że nie wytrzyma długo oblężenia. Wyprowadził swoich ludzi i spróbował sił w otwartej bitwie. Pokonany, ranny w pierś, musiał uchodzić nad Dunaj, gdzie czekała na niego rzymska flota. Bezpiecznie dotarł na drugi brzeg, kończąc w ten sposób trzydziestoletnie rządy41.

Niebawem dołączyli do niego wierni stronnicy, którym Rzymianie nadali ziemie w Panonii. Z kolei Wangion i Sydon podzielili się królestwem wuja. Chyba od razu wysłali poselstwo do Rzymian, tłumacząc, że wojna jest ich wewnętrzną sprawą i ani myślą przekraczać Dunaju. Podkreślali, że chcieliby współpracować z rzymskim imperium na dotychczasowych zasadach42.

Dla Rzymian – jak to w mądrze prowadzonej polityce międzynarodowej bywa – personalia były kwestią drugorzędną. Życzyli sobie mieć na północ od Dunaju lojalnych władców, a Wangion i Sydon spełniali ten warunek43.

Z kolei Lugiowie nie zaryzykowali forsowania granic Cesarstwa Rzymskiego, gdzie czekali legioniści pod wodzą Sekstusa Palpelliusza Histra. Obłowieni łupami ze skarbca Wanniusza wrócili do swoich północnych siedzib.

***

Historia upadku Wanniusza doczekała się swojego miejsca w Quo vadis Henryka Sienkiewicza. W pierwszym rozdziale książki Marek Winicjusz opowiada ją swojemu wujowi Petroniuszowi.

Wanniusz wezwał na pomoc Jazygów, jego zaś mili siostrzeńcy Ligów, którzy, zasłyszawszy o bogactwach Wanniusza i zwabieni nadzieją łupów, przybyli w takiej liczbie, iż sam cezar Klaudiusz począł obawiać się o spokój granicy. Klaudiusz nie chciał mieszać się w wojny barbarzyńców, napisał jednak do Ateliusza Histera, który dowodził legią naddunajską, by zwracał pilne oko na przebieg wojny i nie pozwolił zamącić naszego pokoju. Hister zażądał wówczas od Ligów, by przyrzekli, iż nie przekroczą granicy, na co nie tylko zgodzili się, ale dali zakładników, między którymi znajdowała się żona i córka ich wodza… Wiadomo ci, że barbarzyńcy wyciągają na wojny z żonami i dziećmi… Otóż moja Ligia jest córką owego wodza.

Praktycznie wszystko się zgadza, nie licząc trzech szczegółów. Po pierwsze, Sekstus Palpelliusz Hister w powieści nazywa się Ateliusz Hister. W czasach Sienkiewicza badacze nie byli zgodni co do jego imienia (sprawę rozstrzygnęła dopiero odnaleziona później inskrypcja). Po drugie, Ligowie to wariant nazwy Lugiów (najstarsze zapisy po łacinie to Lugii i Lygii). Po trzecie, w powieści Hister zażądał od Lugiów zakładników, wśród których znalazła się córka ich wodza44.

To już autorski pomysł pisarza, potrzebny mu do zawiązania fabuły. Sienkiewicz bardzo świadomie wybrał bohaterce przynależność etniczną. W 1895 roku w trakcie pracy nad powieścią pisał do profesora Kazimierza Morawskiego, filologa klasycznego, pochodzącego z Wielkopolski:

Moich Lugiów wziąłem dlatego, że mieszkali między Odrą a Wisłą. Miło mi myśleć, że Lygia była Polką – i jeżeli nie Litwinką, to przynajmniej Wielkopolanką. To także jest poczciwy gatunek45.

***

Wangion i Sydon pozostawali lojalni wobec Rzymu, a z terenów dzisiejszej Polski do imperium i w drugą stronę wciąż płynęły towary. Wydaje się, że Kwadowie spełniali rolę pośredników, a Rzymianie nie zapuszczali się tak daleko na północ, skoro wyjątkowym wydarzeniem była zorganizowana przez Julianusa (zarządzającego igrzyskami gladiatorskimi cesarza Nerona) wyprawa nad Bałtyk po bursztyn. Między 59 a 62 rokiem wysłał tam pewnego ekwitę (przedstawiciela stanu średniego), który wyruszył z położonego nad Dunajem obozu w Carnuntum, przebył około dziewięciuset kilometrów w jedną stronę i wrócił z gigantycznym transportem jantaru. Zorganizowane później igrzyska śmiało można nazwać bursztynowymi, skoro „nawet siatka służąca do powstrzymywania zwierząt i osłaniania podium miała w każdym węzełku bursztyn”46.

Kamienny nagrobek, na którym wyryto imię Maniusa Egnatiusa Lugiusa (fot. Fausto Braganti / Wikimedia Commons / CC-BY-SA-4.0.)

Dalsza część książki dostępna w wersji pełnej

Rozdział trzeci

Ludy związane przysięgą

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział czwarty

Wschodnia Germania

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział piąty

„Szły wyparte przez dalej mieszkających barbarzyńców”

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział szósty

Rzymianie ruszają na północ

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział siódmy

Babilon, Aluta, Wandlebiria

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział ósmy

Gocki Aleksander Wielki

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dziewiąty

Noc huńskiej okupacji

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dziesiąty

Wandalowie, którzy pozostali w ojczyźnie

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział jedenasty

Nazwa albo język

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwunasty

Z Awarami przeciw Frankom

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział trzynasty

Trzej Słowianie znad Oceanu

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział czternasty

Krak

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział piętnasty

Wanda

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział szesnasty

Szpiedzy opata Grimoalda

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział siedemnasty

Przeciwnicy Świętopełka

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział osiemnasty

Rzeczy, które Wulfstan opisał i których nie opisał

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dziewiętnasty

Wojny Lestka i Siemomysła

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty

Niewolnicy

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty pierwszy

Lędzianie

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty drugi

Mieszko opuszczony przez bogów

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty trzeci

Miasto Kobiet

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty czwarty

Mieszko chce znowu zwyciężać

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty piąty

Chrzest Mieszka

Dostępne w wersji pełnej

Rozdział dwudziesty szósty

Pierwsze zwycięstwo w historii Polski

Dostępne w wersji pełnej

Epilog

Dlaczego nie było rozdziału pierwszego

Dostępne w wersji pełnej

Od autora

Dostępne w wersji pełnej

Bibliografia

Dostępne w wersji pełnej