Bagna, mokradła, torfowiska. Opowieści o znikaniu ebook

Co­py­ri­ght © 2026 by Co­per­ni­cus Cen­ter Press

Co­py­ri­ght © 2022 by An­nie Pro­ulxAll ri­ghts re­se­rved.

Co­py­ri­ght for the in­tro­duc­tion to the Po­lish edi­tion © 2026 by An­nie Pro­ulx

Co­py­ri­ght for the in­tro­duc­tion to the Po­lish edi­tion © 2026 by Adam Waj­rak

Fragment

Ty­tuł ory­gi­nałuFen, Bog and Swamp. A Short Hi­story of Pe­atland De­struc­tion and its Role in the Cli­mate Cri­sis

Re­dak­cja ję­zy­kowaŁu­kasz Pod­górni

Ko­rekta ję­zy­kowaAnna Ku­rek

Pro­jekt okładki i stron ty­tu­ło­wychMo­nika Drob­nik-Sło­ciń­ska / mo­ni­ka­imar­cin.com

SkładMo­nika Drob­nik-Sło­ciń­ska / mo­ni­ka­imar­cin.com

Opieka re­dak­cyjnaSo­nia Kmie­cik

Wy­da­nie I

Kra­ków 2026

ISBN 978-83-7886-869-9

Wy­dawca: Co­per­ni­cus Cen­ter Press Sp. z o.o.

pl. Szcze­pań­ski 8, 31-011 Kra­ków

tel. (+48) 12 448 14 12, 500 839 467

e-mail: re­dak­[email protected]

www.ccpress.pl

Kon­wer­sja do ePub 3: Mar­cin Sło­ciń­ski

Dedykuję tę niewielką książkę mieszkańcom Ekwadoru, którzy sprawili, że ich kraj jako pierwszy na świecie uwzględnił w swojej konstytucji prawa naturalnych ekosystemów. Niedawny wyrok przeciwko firmom wydobywczym, mający na celu ochronę andyjskiego lasu mglistego Los Cedros, to wydarzenie o ogromnym znaczeniu dla całego świata.

Spa­cer po Pusz­czy z An­nie Pro­ulx

Szli­śmy z An­nie Pro­ulx przez czerw­cową Pusz­czę. Su­chą jak pieprz, su­chą jak to nie Pusz­cza. Mchy po­ra­sta­jące pnie sto­ją­cych i prze­wró­co­nych drzew, za­zwy­czaj zie­lone i so­czy­ste, miały kru­che i po­żół­kłe koń­cówki. Spra­wiały wra­że­nie mar­twych, jakby stra­ciły na­dzieję na to, że do­cze­kają się wody i wil­goci. Pusz­czań­ska ściółka, zwy­kle tłu­miąca od­głos kro­ków swą wil­gotną mięk­ko­ścią, nie­przy­jem­nie chrzę­ściła pod na­szymi sto­pami. Nie było śladu po nie­zwy­kłych ślu­zow­cach i grzy­bach, które ma­sowo po­ja­wiają się o tej po­rze roku na kło­dach mar­twych drzew, gdy tylko na Pusz­czę spad­nie let­nia ulewa. Jed­nak nie pa­dało od dawna, choć wszy­scy – i mchy, i drzewa, i kry­jące się po róż­nych za­ka­mar­kach grzyby, i ślu­zowce, i wresz­cie my, lu­dzie – bar­dzo cze­ka­li­śmy na deszcz. Nie było wil­goci, która od za­wsze ko­ja­rzy mi się z Pusz­czą. Od pierw­szego spo­tka­nia z nią, czyli od po­czątku lat 90. ubie­głego wieku, mia­łem wbite do głowy, że do po­ru­sza­nia po Pusz­czy na­dają się tylko dwa ro­dzaje obu­wia: buty nar­ciar­skie przy­pięte do nart zimą, gdy Pusz­czę przy­krywa gruba war­stwa śniegu, i ka­lo­sze przez resztę roku. Pusz­cza, przy­naj­mniej do nie­dawna, była pod­mo­kłym, ba­gien­nym wręcz la­sem. Na­wet w grą­dach brnęło się przez błoto. A my ma­sze­ro­wa­li­śmy so­bie w bu­tach tre­kin­go­wych. Pusz­czań­ska wil­goć znik­nęła. I miała zni­kać co­raz czę­ściej, wła­ści­wie już za­wsze.

An­nie chciała zo­ba­czyć skalę znisz­czeń, ja­kie przy­nio­sły Pusz­czy ha­rve­stery, cięż­kie ma­szyny do wy­ci­na­nia drzew. Pusz­cza sły­nęła wtedy już nie tylko ze swo­jej przy­rod­ni­czej wy­jąt­ko­wo­ści, ale rów­nież z tego, jak bar­ba­rzyń­sko zo­stała po­trak­to­wana pod­czas wy­cinki w 2017 roku. Ślady tej zbrodni były jesz­cze bar­dzo wy­raźne. Ha­rve­stery wy­je­chały z Pusz­czy za­le­d­wie pół roku przed wi­zytą pi­sarki. Ki­kuty po wiel­kich drze­wach wciąż świe­ciły świe­żo­ścią, a głę­bo­kie ko­le­iny, które zo­sta­wiły po so­bie cięż­kie ma­szyny, nie po­ro­sły ro­śli­nami. Tej ma­sa­kry do­ko­nano, za­sła­nia­jąc się walką z kor­ni­kiem, który zda­niem le­śni­ków za­gra­żał świer­kom. Ale kor­nik i jego gra­da­cja to tylko re­ak­cja śro­do­wi­ska na zmianę. Na nic zdały się tłu­ma­cze­nia, że świerk, drzewo wy­jąt­kowo lu­biące wil­goć i śnieg, wy­miera, bo nie ma zim i bra­kuje wody – nie tylko z po­wodu gwał­tow­nie ocie­pla­ją­cego się kli­matu, ale rów­nież dla­tego, że Pusz­cza jest po­cięta ro­wami od­wad­nia­ją­cymi, a oko­liczne ba­gna, które jak wil­gotna gąbka ota­czały ten las, zo­stały osu­szone. Tak jak wła­ści­wie wszę­dzie in­dziej, to, czego do­ko­nała ka­ta­stro­falna zmiana kli­ma­tyczna, wy­wo­łana przez czło­wieka ła­du­ją­cego do at­mos­fery ko­lejne me­ga­tony CO2, zo­stało spo­tę­go­wane przez ko­lejne ludz­kie dzia­ła­nia, dre­no­wa­nie ba­gien i pod­mo­kłych la­sów. Nie dość, że nie było śniegu, że woda bar­dziej pa­ro­wała, to jesz­cze jej resztki spły­wały przez rowy me­lio­ra­cyjne i wy­pro­sto­wane rzeki. We znaki da­wał się brak ba­gien, które przez ty­siące lat były re­zer­wu­arem wody dla Pusz­czy. W tym nie­zwy­kłym le­sie wi­dzę to o każ­dej po­rze roku, każ­dej bez­śnież­nej zimy oraz w cza­sie co­raz such­szych i go­ręt­szych wio­sen, lat i je­sieni.

Zresztą nie tylko w Pusz­czy. Nasz kraj wy­sy­cha na wiór, wła­ści­wie już jest prze­raź­li­wie su­chy. Gleba za­mie­nia się w pył lub twardą sko­rupę. To dzieje się na na­szych oczach, choć jesz­cze cał­kiem nie­dawno, w nie­od­le­głych cza­sach hi­sto­rycz­nych, było ina­czej. Dziś mało kto na­zwie na­sza oj­czy­znę kra­jem ba­gien­nym, ale wy­star­czy zaj­rzeć do sto­sun­kowo mło­dych świa­dectw hi­sto­rycz­nych, aby prze­ko­nać się, że Pol­ska mo­kra­dłami stała. To prze­cież o Pol­sce Na­po­leon żar­to­bli­wie mó­wił, że od­krył w tym kraju nowy ży­wioł, a mia­no­wi­cie błoto. Tro­chę mniej skłonni do żar­tów byli jego ofi­ce­ro­wie, któ­rzy to­wa­rzy­szyli mu w kam­pa­nii z lat 1806–1807 to­czą­cej się w du­żej mie­rze na pol­skich rów­ni­nach. Jean Rapp pi­sał, że „kraj był gli­nia­sty i prze­cięty ba­gnami; drogi były straszne. Ka­wa­le­ria, pie­chota i ar­ty­le­ria to­nęły w głę­bo­kim bło­cie. Nikt nie mógł się z niego wy­do­stać, chyba że po­przez nie­wy­obra­żalne wy­siłki”. Fran­cu­ski mar­sza­łek Jean Lan­nes opi­sał jedno z pól bi­tew­nych gdzieś w cen­tral­nej Pol­sce jako „mo­rze błota”. Kiedy nie tak dawno temu pi­sa­łem dla Mu­zeum Na­ro­do­wego ko­men­ta­rze przy­rod­ni­cze do wy­stawy ob­ra­zów wy­bit­nego pol­skiego ma­la­rza Jó­zefa Cheł­moń­skiego, ży­ją­cego i two­rzą­cego w dru­giej po­ło­wie XIX i na po­czątku XX wieku, od razu po­my­śla­łem, że to twórca błot­ni­sto­ba­gienny. Jego ob­razy ocie­kają mła­kami, tor­fo­wi­skami, ba­gnami, oczkami wod­nymi i mo­cza­rami, albo po pro­stu bło­tem. Do tego ga­tunki pta­ków zwią­zane z wodą i ba­gnami, ta­kie jak żu­ra­wie, słonki, czajki albo kurka wodna, wy­raź­nie do­mi­nują w jego twór­czo­ści. Taką Pol­skę mu­siał wi­dzieć Jó­zef Cheł­moń­ski i rze­czy­wi­ście trudno, aby kraj, któ­rego rów­ninę ukształ­to­wał lo­do­wiec, wy­glą­dał ina­czej. Tam gdzie prze­szedł lo­do­wiec, a przez Pol­skę prze­szedł kilka razy, wy­stę­pują ide­alne wa­runki for­mo­wa­nia się tor­fo­wisk, ba­gien i mo­cza­rów, a także me­an­dru­ją­cych rzek z ba­gien­nymi do­li­nami. Ogromna część ob­szaru Pol­ski była nimi po­kryta przy­naj­mniej od 10 000 lat, czyli od ustą­pie­nia ostat­niego zlo­do­wa­ce­nia. Ta­kiej Pol­ski albo już nie ma, albo tu i ów­dzie zo­stały po niej tylko wspo­mnie­nia. Na­wet słynne Ba­gna Bie­brzań­skie, chro­nione w więk­szo­ści przez park na­ro­dowy, to eko­sys­tem prze­kształ­cony i mocno osu­szony. Z ko­lei uni­kalne i świet­nie za­cho­wane tor­fo­wi­ska Ro­spudy, pełne pta­ków i gi­ną­cych ga­tun­ków stor­czy­ków, przy­po­mnę, ura­to­wane przed sza­lo­nym po­my­słem po­pro­wa­dze­nia przez nie drogi szyb­kiego ru­chu dzięki nie­zwy­kłemu spo­łecz­nemu za­an­ga­żo­wa­niu, to ma­leń­stwo o po­wierzchni za­le­d­wie 600 hek­ta­rów.

Osu­sza­nie za­częło się na na­szych zie­miach już w XVI wieku, gdy na Żu­ławy przy­byli pierwsi osad­nicy ho­len­der­scy. Przy­brało na sile w XIX wieku i osią­gnęło ab­so­lutne apo­geum w cza­sach PRL-u. Ja­koś tak się składa, że w osu­sza­niu przo­dują to­ta­li­ta­ry­zmy, czy to ko­mu­ni­styczne jak w Pol­sce lub ZSRR, czy fa­szy­stow­skie jak we Wło­szech czy Hisz­pa­nii. Trzeba przy­znać, że wielką rolę w osu­sza­niu ode­grał też bi­blijny na­kaz czy­nie­nia so­bie ziemi pod­da­nej, który Eu­ro­pej­czycy i ich ży­jący na róż­nych kon­ty­nen­tach po­tom­ko­wie po­trak­to­wali bar­dzo do­słow­nie. A ba­gna i mo­kra­dła wzięto na ce­low­nik jako pierw­sze. Jako coś bez­u­ży­tecz­nego bu­dziły obrzy­dze­nie, choć nie­które lo­kalne spo­łecz­no­ści po­tra­fiły się na nich cał­kiem nie­źle urzą­dzić. Jed­nak to im wy­dzie­rano naj­lep­szą glebę pod uprawę. Nie bu­dziły sym­pa­tii, mimo że w na­szej czę­ści świata ucho­dziły za świetną kry­jówkę przed na­jeźdź­cami i agre­so­rami. Bar­dzo szybko się z nimi upo­ra­li­śmy. Wy­star­czyło kil­ka­set lat. We­dług ba­dań na­ukow­ców z Uni­wer­sy­tetu Stan­forda w ciągu ostat­nich trzech stu­leci osu­szono po­łowę eu­ro­pej­skich ba­gien. W Pol­sce, jak twier­dzi wy­bitny znawca tych eko­sys­te­mów prof. Wik­tor Ko­tow­ski, osu­szono na­wet 80–90% mo­kra­deł.

Dziś wi­dzimy już, jak wielką krzywdę zro­bi­li­śmy so­bie i na­tu­rze, nisz­cząc ba­gna. Wi­dzimy, jak wiele ga­tun­ków stra­ci­li­śmy, rów­nież w Pol­sce. Ni­gdy nie usły­szymy już gło­sów go­do­wych cie­trzewi, przy­po­mi­na­ją­cych bul­go­ta­nie go­tu­ją­cej się wody, bo nie ma pod­mo­kłych łąk, na któ­rych te ptaki mo­głyby żyć. Na­wet po­spo­lite czajki stają się rzad­ko­ścią. Zresztą nie cho­dzi tylko o piękno i za­chwyt nad pta­kami, stor­czy­kami czy mo­ty­lami. Bar­dzo po­trze­bu­jemy te­re­nów pod­mo­kłych, aby po­ra­dzić so­bie z wy­wo­łaną przez nas ka­ta­strofą kli­ma­tyczną. Mimo że tor­fo­wi­ska zaj­mują około 3% po­wierzchni ziemi, ma­ga­zy­nują dwa razy wię­cej wę­gla niż wszyst­kie lasy na na­szej pla­ne­cie. Wiemy już, że kiedy osu­szamy tor­fo­wi­sko, ten pro­ces zo­staje od­wró­cony, a tempo emi­sji staje się znacz­nie szyb­sze niż tempo po­chła­nia­nia. Każdy hek­tar zde­gra­do­wa­nego tor­fo­wi­ska uwal­nia od kilku do kil­ku­na­stu ton dwu­tlenku wę­gla. Do tego wiemy, że ba­gna są świet­nym ma­ga­zy­nem wody, który prze­cho­wuje ją w cza­sie su­szy i po­woli od­daje, a w cza­sie po­wo­dzi i na­wal­nych desz­czy wy­ła­puje, ła­go­dząc ich nisz­czy­ciel­ską siłę. Dziś, pa­trząc na wojnę w Ukra­inie, znów od­kry­wamy, a ra­czej przy­po­mi­namy so­bie, od­wieczną hi­sto­ryczną prawdę – że ba­gna mogą spo­wol­nić marsz agre­sora, zwłasz­cza tego uzbro­jo­nego w ciężki sprzęt pan­cerny. Chcemy, aby ba­gna i tor­fo­wi­ska wró­ciły.

Dla­tego wła­śnie po­win­ni­ście prze­czy­tać naj­now­szą książkę An­nie Pro­ulx, bo choć w ma­łym stop­niu do­ty­czy ona na­szej czę­ści świata, to na­są­czona jest, ni­czym zdrowy mech tor­fo­wiec wodą, ogromną wie­dzą o ba­gnach, mo­kra­dłach i tor­fo­wi­skach. An­nie nie tylko od­wie­dziła liczne miej­sca, gdzie ba­gna wciąż jesz­cze są ważną czę­ścią ży­cia, gdzie pró­buje się je od­two­rzyć, ale też, co wi­dać po bo­ga­tej bi­blio­gra­fii, prze­czy­tała ty­siące stron po­świę­co­nych im ksią­żek i pu­bli­ka­cji na­uko­wych. Jej książka z ko­lei, świet­nie zresztą na­pi­sana, za­wiera uni­wer­salną wie­dzę o tym, jak te nie­zwy­kłe eko­sys­temy po­wsta­wały i jak je nisz­czono. Wni­kliwa pi­sarka i ob­ser­wa­torka ży­cia daje nam także pro­ste prawdy. Jak choćby tę, która mocno utkwiła mi w pa­mięci i mo­głaby być mot­tem tej książki, bo jest praw­dzi­wym i do­sad­nym ostrze­że­niem: „Cho­ciaż lu­dzie są bie­gli w kon­stru­owa­niu i nisz­cze­niu, to po­zo­stają ża­ło­śnie nie­po­radni w dzie­dzi­nie re­stau­ro­wa­nia świata na­tury. To po pro­stu nie jest na­sza spe­cjal­ność”.

Adam Waj­rak, wrze­sień 2025 r.

Dla­czego wła­śnie tor­fo­wi­ska, ba­gna i mo­kra­dła?

Za­czę­łam pi­sać tę książkę jako oso­bi­sty esej, który miał mi po­móc zro­zu­mieć mo­kra­dła i to, jak ści­śle po­wią­zane są one z kry­zy­sem kli­ma­tycz­nym. Li­te­ra­tura na ten te­mat jest ogromna, więc mu­sia­łam za­wę­zić za­kres po­szu­ki­wań do wy­jąt­ko­wych eko­sys­te­mów two­rzą­cych torf za­trzy­mu­jący gazy cie­plar­niane – CO₂ i me­tan – czyli tor­fo­wisk, ba­gien i mo­kra­deł, oraz do in­te­rak­cji, w ja­kie lu­dzie wcho­dzili z nimi na prze­strzeni wie­ków. Esej roz­rósł się w tę małą książkę. Nie je­stem na­ukow­czy­nią, a wiele z ma­te­ria­łów, na które tra­fi­łam, na­pi­sano spe­cja­li­stycz­nym ję­zy­kiem, któ­rego sta­ra­łam się uni­kać, gdzie tylko było to moż­liwe. Po­dej­rze­wam, że to wła­śnie ów na­wał ezo­te­rycz­nego żar­gonu mocno znie­chęca zwy­kłych czy­tel­ni­ków do na­uki.

Nie­któ­rzy lu­dzie lu­bią śle­dzić idee oraz ich wza­jemne po­wią­za­nia w nie­oczy­wi­stych miej­scach i sta­rych księ­gach – je­stem jedną z nich. Ła­two daję się ocza­ro­wać dziwną my­ślą lub frazą wy­ła­nia­jącą się ze strony, czę­sto od­sła­nia­jącą nie­wi­doczny zwią­zek. To tro­chę jak letni po­ra­nek we mgle, gdy do­strze­gamy ko­ron­kowe pa­ję­czyny roz­pięte mię­dzy źdźbłami i ło­dy­gami, mię­dzy drze­wem a zie­mią, ga­łązką a li­ściem. Gdy słońce ogrzewa zie­mię, kro­ple od­pa­ro­wują, a wraz z nimi znika złu­dze­nie, że cały świat trzyma się na de­li­kat­nych pa­ję­czych ni­ciach.

An­nie Pro­ulx

Spa­cer po Pusz­czy z Ada­mem Waj­ra­kiem

Pa­trząc wstecz, ża­łuję głę­boko, że nie od­wie­dzi­łam i nie po­zna­łam Re­zer­watu Ści­słego Pusz­czy Bia­ło­wie­skiej przed na­pi­sa­niem Ba­gien, mo­kra­deł, tor­fo­wisk. Te­raz wiem, że moja de­cy­zja, by utrzy­mać książkę w zwię­złej i po­dzie­lo­nej for­mie, była po­chopna. By­łam jed­nak – i wciąż je­stem – osobą star­szą, co­raz bar­dziej ule­gam pre­sji kur­czą­cego się czasu. Te­ma­tyka tor­fo­wisk, ba­gien i mo­kra­deł jest zaś tak roz­le­gła i zło­żona, że wy­maga po­świę­ce­nia ca­łego ży­cia jej ba­da­niu i po­rów­na­niom. W Bia­ło­wieży zna­la­złam las obcy, nie­po­dobny do żad­nego in­nego, jaki zna­łam. By­łam przy­zwy­cza­jona do ni­kłych po­zo­sta­ło­ści la­sów No­wej An­glii – so­sno­wych, klo­no­wych i dę­bo­wych – wy­ra­sta­ją­cych spo­śród gła­zów i skał po­zo­sta­wio­nych przez ostat­nie zlo­do­wa­ce­nie, a po dru­giej stro­nie kraju – do bo­ga­tych drze­wo­sta­nów da­gle­zji, świerka sit­kaj­skiego i ży­wot­nika ol­brzy­miego, ty­po­wych dla pół­noc­nego za­chodu Sta­nów. Pusz­cza Bia­ło­wie­ska, o rów­nym pod­łożu, z pod­mo­kłymi po­la­nami i o nie­zna­nym mi do­tąd dę­bowo-­li­powo-­gra­bo­wym skła­dzie, za­sko­czyła mnie i urze­kła. W za­sko­cze­niu tym kryła się też bo­le­sna świa­do­mość, że nie star­czy mi czasu, by na­prawdę po­znać to miej­sce – by na­sy­cić się won­nym po­wie­trzem jego za­kąt­ków i na­uczyć się słu­chać głę­bo­kiego, bo­ga­tego brzę­cze­nia psz­czół w li­po­wych kwia­tach jako cze­goś zwy­czaj­nego, nie wy­jąt­ko­wego.

W ciągu kilku dni spę­dzo­nych w Bia­ło­wieży spo­tka­łam i słu­cha­łam wielu lu­dzi z tego re­gionu, zwłasz­cza mo­jego prze­wod­nika, Adama Waj­raka. Lu­dzie ci wy­brali ży­cie tak bli­sko lasu, jak to tylko moż­liwe bez wpeł­za­nia pod dy­wan li­ści, gdy słońce chowa się za ho­ry­zon­tem. Wciąż sły­sza­łam o głę­bo­kich, oso­bi­stych wię­ziach, ja­kie łą­czą te osoby z pusz­czą, co utwier­dzało mnie w prze­ko­na­niu, że ist­nieje w nas coś wro­dzo­nego i bar­dzo sta­rego – ci­che wspo­mnie­nie wple­cione w krew i ko­ści, które psy­chicz­nie wiąże nas z la­sem.

Dzieje więk­szo­ści la­sów na Ziemi przy­po­mi­nają hi­sto­rie bi­tych i drę­czo­nych nie­wol­ni­ków. Znaczna część Pusz­czy Bia­ło­wie­skiej rów­nież za­znała mrocz­nych dni, lecz dziś, w chro­nio­nym i oto­czo­nym czcią Re­zer­wa­cie Ści­słym, roz­kwita – za­miesz­ki­wana nie tylko przez ry­sie, kuny le­śne, dzię­cioły trój­pal­cza­ste i żu­bry, lecz także przez na­ukow­ców. Może nie ma ich tylu, ile uwi­ja­ją­cych się w li­po­wych kwia­tach psz­czół, ale jest oczy­wi­ste, że Bia­ło­wieża stała się le­śnym ośrod­kiem ba­dań i na­ucza­nia o zna­cze­niu glo­bal­nym. Ża­łuję, że nie od­kry­łam jej wcze­śniej i nie zo­sta­łam jej wdzięczną uczen­nicą.

Bez­li­to­sna eks­plo­ata­cja przy­rody po­sta­wiła nas oko w oko z wid­mem re­al­nej sa­mo­za­głady. Ży­jemy w peł­nym za­gro­żeń cza­sie zmian kli­matu, gdy rze­komo znany nam świat zmie­nia się na na­szych oczach. Pusz­cza Bia­ło­wie­ska, tak jak my, zmaga się z ro­sną­cymi tem­pe­ra­tu­rami i do­tkli­wymi su­szami, z co­raz gwał­tow­niej­szymi bu­rzami i no­wymi szkod­ni­kami – owa­dami i nie tylko. Ogromne po­żary za­gra­żają zresztą każ­demu la­sowi na Ziemi. Lu­dzie – zwłasz­cza ci, któ­rych do­tknęła cho­roba złud­nego po­czu­cia wła­snej wyż­szo­ści – mu­szą szybko na­uczyć się, jak na­pra­wiać i pie­lę­gno­wać to, co jesz­cze po­zo­stało, mu­szą ja­koś przejść przez nad­cho­dzące nie­bez­pieczne czasy. Może wła­śnie Bia­ło­wieża wskaże nam drogę.

An­nie Pro­ulx, paź­dzier­nik 2025 r.

tor­fo­wi­sko ni­skie (fen): Tor­fo­wi­sko ni­skie to torfo­twór­cze mo­kra­dło, które przy­naj­mniej czę­ściowo za­si­lane jest wo­dami ma­ją­cymi kon­takt z gle­bami mi­ne­ral­nymi, na przy­kład rze­kami i stru­mie­niami spły­wa­ją­cymi z wy­żej po­ło­żo­nych te­re­nów. Ta­kie wody mi­ne­ro­tro­ficzne pod­trzy­mują ży­cie ro­ślin­no­ści trzci­no­wej i traw ba­gien­nych. Wody tor­fo­wisk ni­skich są zwy­kle głę­bo­kie.

TOR­FO­WI­SKO WY­SO­KIE (BOG): Tor­fo­wi­sko wy­so­kie to tor­fo­twór­cze mo­kra­dło nie­ma­jące kon­taktu z glebą mi­ne­ralną, któ­rego je­dy­nym źró­dłem wody są opady desz­czu. Ombro­tro­ficzne wody tego typu śro­do­wisk sprzy­jają roz­wo­jowi mchów tor­fow­ców (Spha­gnum). Wody tor­fo­wisk wy­so­kich są zwy­kle płyt­sze niż wody tor­fo­wisk ni­skich.

BA­GNO (SWAMP): Ba­gno to mi­ne­ro­tro­ficzne, tor­fo­twór­cze mo­kra­dło zdo­mi­no­wane przez drzewa i krzewy. Jego wody są za­zwy­czaj płyt­sze niż wody tor­fo­wisk ni­skich i wy­so­kich.

Ko­rzy­sta­łam z de­fi­ni­cji i ob­ja­śnień pro­ce­sów za­cho­dzą­cych na mo­kra­dłach we­dług: Wil­liam J. Mitsch i Ja­mes G. Gos­se­link, We­tlands, 2015, wyd. 5 (Wi­ley).

I.

Roz­my­śla­nia na te­mat te­re­nów pod­mo­kłych

Wie­rzę, że czas, w któ­rym się ro­dzimy, kształ­tuje na­sze po­strze­ga­nie re­la­cji ludz­ko­ści ze świa­tem przy­rody. Przy­szłam na świat w 1935 roku, we wciąż wiej­skim wschod­nim Con­nec­ti­cut. Moi ro­dzice wy­wo­dzili się od osad­ni­ków, któ­rzy przy­byli do Ame­ryki Pół­noc­nej w XVII wieku. W 1935 roku byli już dwa po­ko­le­nia po przej­ściu od nie­za­leż­nego rol­nic­twa do pracy w prze­my­śle tek­styl­nym i zma­gali się z ko­lejną, bar­dziej no­wo­cze­sną prze­mianą – z pra­cow­ni­ków fa­bryk włó­kien­ni­czych sta­wali się przed­sta­wi­cie­lami in­te­li­genc­kiej klasy śred­niej. Mimo to ich ro­dziny na­dal cho­wały kury i krowę. W ro­dzi­nie mo­jej matki byli sto­la­rze i ar­ty­ści, wszy­scy przy­rod­nicy ama­to­rzy – znali zwy­czaje i sie­dli­ska pta­ków, owa­- dów, pła­zów, po­tra­fili zi­den­ty­fi­ko­wać każdą dziką ro­ślinę i każde drzewo, a także opo­wie­dzieć o za­sto­so­wa­niach jego drewna. Mieli obo­zo­wi­sko nad Je­zio­rem Qu­ine­baug, w któ­rym ja i moi ku­zyni uczy­li­śmy się pły­wać. Ży­wili naj­głęb­szy sza­cu­nek do mszy­stych, peł­nych spo­koju la­sów, a na wi­dok dzi­kich ja­strzębi su­ną­cych na pół­noc wio­sen­nymi szla­kami mi­gra­cji ich serca wy­peł­niała ra­dość. Moje naj­wcze­śniej­sze wspo­mnie­nie to pro­mie­nie słońca prze­są­cza­jące się przez li­ście drzewa, pod któ­rym kła­dziono mnie na drzemkę. Dzięki temu po­ko­le­niu mo­jej ro­dziny zy­ska­łam wgląd w mi­sterną zło­żo­ność świata przy­rody. Je­stem za­ko­twi­czona w tym okre­sie dzie­ciń­stwa, gdy roz­po­zna­nie krzewu sa­sa­frasu po jego li­ściach w kształ­cie rę­ka­wi­czek przy­po­mi­nało spo­tka­nie sta­rego przy­ja­ciela na skraju lasu. Wy­da­wało mi się wtedy, że wiem coś o świe­cie.

W miarę jak do­ra­sta­łam, czy­ta­łam i po­dró­żo­wa­łam, od­kry­wa­łam, że lata trzy­dzie­ste były epoką ludz­kiej pod­ło­ści, a ów­cze­sny świat, który z py­chą na­zy­wał sie­bie „cy­wi­li­zo­wa­nym”, po­grą­żony był w za­pa­ści eko­no­micz­nej, glo­bal­nej de­pre­sji i ma­so­wym ubó­stwie; był to świat do­tkli­wych i dłu­go­trwa­łych susz, gu­ła­gów, wo­dzow­skich rzą­dów, skraj­nej na­cjo­na­li­stycz­nej de­ma­go­gii, okrut­nych zbrodni et­nicz­nych, wy­le­sia­nia, lin­czów, gang­ste­rów i han­dlu ludźmi. W imię nie­ustan­nego Po­stępu kraje Za­chodu gor­li­wie gwał­ciły wła­sne oraz cu­dze zie­mie, wy­dzie­ra­jąc im mi­ne­rały, drewno, ryby i dzi­kie zwie­rzęta. Bu­do­wały tamy i osu­szały mo­kra­dła1. Była to ostat­nia de­kada ist­nie­nia dzię­cioła wiel­ko­dzio­bego na po­łu­dnio­wych ba­gnach. Rządy i przed­się­biorcy pro­sto­wali i re­gu­lo­wali ko­ryta rzek, za­sy­py­wali wy­brzeża ka­mie­niami na­rzu­to­wymi, wy­sa­dzali góry i drą­żyli głę­bo­kie ko­pal­nie, ob­ra­ża­jąc nie­biosa. A jed­nak po­czą­tek mo­jego ży­cia przy­pa­da­jący na po­łowę tej nie­sław­nej de­kady, wcho­dzą­cej w skład dłuż­szego okresu, który obec­nie na­zywa się „psy­cho­zo­ikiem”2, wy­daje mi się te­raz ano­ma­lią za­mkniętą w kap­sule czasu. Dzi­siaj po­tra­fię do­strzec w tam­tym okre­sie za­po­wiedź okrop­no­ści te­raź­niej­szo­ści. Ale w 1938 roku mia­łam trzy lata i nie wie­dzia­łam nic o nad­cią­ga­ją­cej woj­nie, mor­der­czych dyk­ta­to­rach, trium­fu­ją­cych spe­ku­lan­tach nisz­czą­cych dzi­kie miej­sca, ani o pan­de­miach, po­wsta­niach i tru­ją­cych upo­je­niach po­li­tyki.

Mój dzie­cięcy świat, choć za­wę­żony do wiej­skiego oto­cze­nia, ob­fi­to­wał w no­wo­ści. Pew­nego dnia matka pro­wa­dziła mnie przez za­gaj­nik pe­łen ja­gód, aż na­gle sta­nę­ły­śmy przed ba­gnem. Matka prze­sko­czyła z su­chego lądu na kępkę traw, a po­tem na ko­lejne – a ja pró­bo­wa­łam za nią na­dą­żyć. Gdy udało mi się wsko­czyć na chwiejną kępę, spoj­rza­łam w dół, w wodę. Coś wzbu­rzyło bladą chmurę mułu. Ra­mię mo­jej matki unio­sło się i opa­dło po za­ma­szy­stym łuku. Na­stępna kępa trawy była da­leko, a jej źdźbła ople­cione były pa­ję­czyną z zyg­za­ko­wa­tym pa­sem po­środku3, gdzie czaił się ty­grysi pa­jąk – żółto-czarny. Gdy­bym sko­czyła, mo­gła­bym wpaść do zło­wiesz­czej wody albo wprost w ob­ję­cia pa­jąka. Roz­pła­ka­łam się więc, a matka wzięła mnie na ręce i prze­nio­sła na twardy grunt, skąd ru­szy­ły­śmy na wy­prawę wo­kół ba­gna, a tam, gdzie było to moż­liwe, w jego głąb – mię­dzy mar­twymi pniami drzew strze­żo­nych przez roz­ju­szone ptaki, mi­ja­jąc stawy pełne li­lii wod­nych, któ­rych sen­nego, cięż­kiego za­pa­chu nie zdo­łał od­two­rzyć ża­den per­fu­miarz. Ty­siące pa­ję­czych nici opla­tało ło­dygi i trzciny, przy­kle­jało się do po­ło­wicz­nie za­to­pio­nych pni; wszę­dzie były żaby, ich wy­łu­pia­ste oczy wy­sta­wały znad brze­gów li­ści li­lii; w od­dali plu­skały nie­wi­doczne stwo­rze­nia, pró­bu­jąc się ukryć. To było prze­ra­ża­jące i eks­cy­tu­jące za­ra­zem. W tym miej­scu, tak nie­zna­nym i ob­cym, po raz pierw­szy do­świad­czy­łam geo­gra­ficz­nej In­no­ści, dresz­czu wy­wo­ła­nego wej­ściem na terra in­co­gnita. Pol­ski pi­sarz i ar­ty­sta Bruno Schulz ujął to wra­że­nie w ta­kich oto sło­wach: „(...) w dzie­ciń­stwie do­cho­dzimy do pew­nych ob­ra­zów o roz­strzy­ga­ją­cym dla nas zna­cze­niu. Grają one rolę tych ni­tek w roz­two­rze, do­koła któ­rych kry­sta­li­zuje się dla nas sens świata”. Dla mnie to stwier­dze­nie jest praw­dziwe. Mam na­dzieję, że było praw­dziwe rów­nież dla Schulza – że jego ostat­nia myśl przy­nio­sła mu ja­kiś olśnie­wa­jący ob­raz z dzie­ciń­stwa4, może tę świe­tli­stą noc opi­saną w Skle­pach cy­na­mo­no­wych, gdy dzie­cięcy nar­ra­tor błąka się po mie­ście otu­ma­niony bla­skiem księ­życa, a może ra­czej ob­raz, który prze­śla­do­wał go przez całe ży­cie: „do­rożki z na­sta­wioną budą, pło­ną­cymi la­tar­niami, wy­jeż­dża­ją­cej z noc­nego lasu” – kiedy upa­dał5.

Wspo­mnie­nie pa­jąka z ba­gna zo­stało ze mną na za­wsze. Lata póź­niej do­wie­dzia­łam się, że zyg­za­ko­wata li­nia po­środku sieci ty­grzyka, zwana sta­bi­li­men­tum, może wzmac­niać sieć, chro­niąc ją przed po­ten­cjal­nie ka­ta­stro­fal­nym błę­dem prze­la­tu­ją­cego ptaka. Inni uwa­żają, że przy­ciąga ona ofiary, bo jako biała, błysz­cząca, nie­kle­jąca się nić od­bija pro­mie­nie UV, wi­dziane nie tylko przez ptaki, lecz i owady. Ale ba­da­nie opi­sane w „Be­ha­vio­ral Eco­logy” wy­ka­zało, że sta­bi­li­menta zmniej­szały liczbę zła­pa­nych ofiar aż o pra­wie 30%. Jesz­cze inni wy­su­wają hi­po­tezę, że może peł­nić funk­cję ka­mu­flażu, chro­niąc du­żego, ko­lo­ro­wego pa­jąka przed dra­pież­ni­kami. Są też tacy, któ­rzy su­ge­rują, że pa­jąki zu­ży­wają w ten spo­sób nad­miar je­dwa­biu, bo gru­czoły mu­szą zo­stać opróż­nione przed na­stęp­nym cy­klem pro­duk­cji. Ko­lejna teo­ria mówi, że sa­mice two­rzą sta­bi­li­menta, by przy­cią­gnąć part­ne­rów – i na to są pewne do­wody. O iro­nio, je­dy­nym po­my­słem, który dziś od­rzuca się nie­mal cał­ko­wi­cie, jest pier­wotna myśl, że sta­bi­li­men­tum na­daje sieci sta­bil­ność. In­nymi słowy – na­dal nie wiemy, dla­czego nie­które pa­jąki wpla­tają te zyg­zaki w swoje sieci, tak samo jak nie wiemy, gdzie czyha na nas ko­lejna ka­ta­strofa i kiedy się wy­da­rzy.

Opu­ści­łam to mo­kra­dło, dzie­ląc z matką za­chwyt nad jego war­to­ścią, ale po­tem ca­łymi la­tami uczy­łam się, że je­śli ktoś czer­pie ra­dość z kon­tem­plo­wa­nia kra­jo­bra­zów i dzi­kich miejsc, to jej sło­dycz bę­dzie prze­ty­kana co­raz ostrzej­szym bó­lem. W bie­żą­cym stu­le­ciu wielu lu­dzi od­czuwa głę­boki „żal eko­lo­giczny” z po­wodu wy­le­sień, za­ni­ka­nia trzmieli i je­sio­nów, utraty raf ko­ra­lo­wych i pod­wod­nych la­sów wo­do­ro­stów; wi­dzimy zma­ga­nia niedź­wie­dzi po­lar­nych bez­sku­tecz­nie szu­ka­ją­cych daw­nych, so­lid­nych po­kryw lo­do­wych, wi­dzimy cie­trze­wie i pre­rio­kury sta­jące w szranki z fer­mami świń, tur­bi­nami wia­tro­wymi i au­to­stra­dami wy­ra­sta­ją­cymi na ich to­ko­wi­skach.

Głę­bo­kie, wręcz in­stynk­towne po­czu­cie więzi z miej­scem wła­snego po­cho­dze­nia bywa u nie­któ­rych lu­dzi nie­mal tak silne jak u zwie­rząt i pta­ków. W cza­sach pre­hi­sto­rycz­nych ta sym­bioza za­czy­nała się, za­nim wzrok dziecka za­czął się wy­ostrzać, i trwała przez całe ży­cie, bo lu­dzie sta­no­wili ru­chome czę­ści ota­cza­ją­cego ich kra­jo­brazu. In­tymną więź lu­dzi z ich śro­do­wi­skiem od­zwier­cie­dla opi­sowy ję­zyk Apa­czów, któ­rzy nada­wali miej­scom na­zwy ta­kie jak: „Zie­lone-Skały-Obok-Sie­bie-Opa­da­jące-Do-Wody”, „Szare-Wierzby-Oka­lają-Za­kręt” czy „Ścieżka-Cią­gnie-Się-Przez-Spa­lone-Skały”-blk">6.

Pod­czas mi­gra­cji nasi przod­ko­wie-emi­granci mu­sieli po­rzu­cać lo­jal­ność wo­bec daw­nych kra­jo­bra­zów, ale ich wspo­mnie­nia – brze­ziny w wio­sen­nym desz­czu, ska­li­sty prze­smyk – za­ko­twi­czały ich emo­cjo­nal­nie w opusz­cza­nej ziemi pra­oj­ców. Dziś nie­wielu po­trafi utoż­sa­mić się ze starą ko­bietą z opo­wia­da­nia Franka O’Con­nora The Long Road to Um­mera, która jak ło­soś pły­nący pod prąd wra­cała do domu, by umrzeć-blk">7. Jej tę­sk­nota zo­stała za­spo­ko­jona tam, gdzie „je­zioro mi­go­tało jak chmara me­szek; pro­mie­nie słońca, krę­cąc się ni­czym wiel­kie koło młyń­skie, wy­le­wały ka­skady mlecz­nego świa­tła na wzgó­rza (…) a wśród upstrzo­nych stra­chami na wró­ble pól pa­sły się małe, czarne krowy”.

Za mo­jego re­la­tyw­nie krót­kiego ży­cia wi­dzia­łam ty­siące róż­nych szkód, ja­kie lu­dzie wy­rzą­dzili eko­sys­te­mom i sie­dli­skom dzi­kich zwie­rząt – po­nad 60% rzek świata po­prze­gra­dzano ta­mami, a lasy zma­sa­kro­wano, ni­we­cząc od­wieczną ideę sieci ży­cia. Za­cho­wu­jemy się nie­obli­czal­nie, po­grą­żeni w glo­bal­nym sztor­mie chci­wo­ści, który roz­rywa bio­róż­no­rod­ność i świat przy­rody. Od 1950 roku liczba lud­no­ści na Ziemi wzro­sła o pra­wie 200%. Na­sza pę­ka­jąca w szwach, głodna po­pu­la­cja, jak su­ge­ruje ty­tuł książki Da­vida Qu­am­mena z 2012 roku – Spil­lo­ver** (Roz­lew), roz­lewa się po świe­cie. Quam­men po­rów­nuje tę eks­plo­zję de­mo­gra­ficzną do plagi gą­sie­nic na­miot­nika. Kiedy wy­ci­namy gę­ste lasy i za­mie­niamy dzi­kie te­reny w tu­czar­nie, a osu­szone ba­gna w pola uprawne, sty­kamy się z in­nymi ga­tun­kami – pta­kami, ssa­kami, ga­dami, bak­te­riami i wi­ru­sami – ob­cymi wi­ru­sami, któ­rych go­spo­da­rzy i sie­dli­ska wy­pie­ramy i po­waż­nie na­ru­szamy. W efek­cie wi­rusy ta­kie jak SARS, Ebola, MERS, różne „świń­skie grypy” i Co­vid-19 są zmu­szone szu­kać no­wych sie­dlisk, no­wych go­spo­da­rzy – w tym ludz­kich.

Kraje azja­tyc­kie stały się wy­lę­gar­niami no­wych wi­ru­sów czę­ściowo z po­wodu gwał­tow­nego wzro­stu liczby lud­no­ści i in­ten­syw­nego wy­le­sia­nia, choć u pod­staw tego zja­wi­ska leży także ty­siąc­let­nia agro­eko­lo­giczna mie­szanka re­gionu. Ataki na pra­dawne lasy, za­miesz­kane przez nie­znane mi­kro­or­ga­ni­zmy, na­ra­żają lu­dzi na bez­po­średni kon­takt z wi­ru­sami, które naj­le­piej po­zo­sta­wić w spo­koju. Choć nie­to­pe­rze za­py­lają wiele ro­ślin i zja­dają ogromne ilo­ści szko­dli­wych owa­dów, są także no­si­cie­lami licz­nych wi­ru­sów. Kiedy wy­pę­dzamy je z ich od­wiecz­nych sie­dlisk, sub­sty­tu­tami ja­skiń stają się dla nich szopy, stry­chy i za­ka­marki miej­skich bu­dyn­ków. Zwie­rzęta te nie prze­ka­zują jed­nak lu­dziom wi­ru­sów bez­po­śred­nio – zwy­kle po­trzebny jest go­spo­darz po­średni, któ­rego czło­wiek do­tyka lub zjada. W przy­padku SARS w Chi­nach była to cy­weta afry­kań­ska, w przy­padku MERS w kra­jach Bli­skiego Wschodu – wiel­błądy. I choć za­równo nie­to­pe­rze, jak i łu­skowce znaj­do­wały się wy­soko na li­ście po­dej­rza­nych o po­śred­nic­two w po­cząt­kach pan­de­mii Co­vid-19, to łu­sko­wiec zo­stał unie­win­niony. W cza­so­pi­śmie „In­fec­tion, Ge­ne­tics and Evo­lu­tion” wy­daw­nic­twa El­se­vier au­to­rzy pracy o po­cho­dze­niu Co­vid-19 pod­su­mo­wali: „Praw­dzi­wymi za­pal­ni­kami epi­de­mii i pan­de­mii są ustrój spo­łeczny i wa­run­ko­wane nim kon­takty lu­dzi ze zwie­rzę­tami oraz two­rzone przez współ­cze­sne spo­łe­czeń­stwo me­cha­ni­zmy wzmoc­nie­nia, tj. da­le­ko­dy­stan­sowe kon­takty mię­dzy­ludz­kie, prze­kształ­ca­nie grun­tów, rynki zbytu, han­del mię­dzy­na­ro­dowy, mo­bil­ność itd.”-blk">8. Za tym „itd.” kryje się na­sza przy­szłość.

Wy­le­sia­nie w celu po­więk­sza­nia za­sobu pól upraw­nych otwiera ko­lejne drzwi, za któ­rymi czeka pul­su­jąca masa zwie­rząt z ferm prze­my­sło­wych, zwłasz­cza dro­biu i trzody chlew­nej. Rob Wal­lace na kar­tach zbioru ese­jów Big Farms Make Big Flu (Wiel­kie farmy ro­dzą wielką grypę) pro­wa­dzi agre­sywne śledz­two w spra­wie roz­ro­śnię­tych rol­ni­czych mo­no­kul­tur, które przez długi okres wy­pie­rały mo­kra­dła, łąki i lasy, by w końcu je za­stą­pić-blk">9.

Nasz ga­tu­nek nie ra­dzi so­bie z do­strze­ga­niem tak po­wol­nych i sub­tel­nych zmian. Tak na­prawdę ży­jemy w te­raź­niej­szo­ści. (Suk­ces Ama­zona jako glo­bal­nego sprze­dawcy opiera się na tej wła­śnie ludz­kiej ce­sze). Gdy ści­namy drzewo, zmianę za­uwa­żamy od razu. Ale gdy wi­dzimy drzewo rok po roku, nie do­strze­gamy no­wych przy­ro­stów (sa­mo­po­dob­nych drzew­nych frak­tali); nie do­strze­gamy róż­nicy. Ni­gdy nie za­dzi­wia nas „nie­usta­jąca zmiana na obrze­żach pola wi­dze­nia”-blk">10. Po­wol­nych me­ta­mor­foz świata przy­rody nie poj­mu­jemy dla­tego, że stra­ci­li­śmy z nim łącz­ność – nie li­cząc se­zonu urlo­po­wego, pod­czas któ­rego czę­sto jeź­dzimy sa­mo­cho­dami do par­ków na­ro­do­wych lub wy­pły­wamy na stat­kach wy­ciecz­ko­wych w „przy­rod­ni­cze” rejsy, by od­wie­dzić Ga­la­pa­gos czy An­tark­tydę, któ­rych sie­dli­skom jesz­cze bar­dziej szko­dzimy w imię prze­lot­nego za­chwytu.

By do­strzec zmiany za­cho­dzące po­woli, po­trzeba lat wę­dró­wek po kon­kret­nych re­gio­nach – po­wta­rza­nych ty­dzień po ty­go­dniu, se­zon po se­zo­nie – pod­czas któ­rych ob­ser­wuje się kieł­ko­wa­nie, kwit­nie­nie i ob­umie­ra­nie, śle­dzi lo­kalną faunę, chło­nąc rytm wzno­sze­nia się i opa­da­nia wód, pa­trząc uważ­nie-blk">11 – tak jak ro­bili to wszy­scy pierwsi lu­dzie. Henry Da­vid Tho­reau (1817–1862) z Con­cord w Mas­sa­chu­setts prak­ty­ko­wał wła­śnie taką po­wta­rzalną ob­ser­wa­cję. Tho­reau, który przez więk­szą część do­ro­słego ży­cia zma­gał się z na­wro­tami gruź­licy, prze­mie­rzał każ­dej wio­sny ki­lo­me­try le­śnych dróg, no­tu­jąc swoim ko­śla­wym pi­smem daty kwit­nie­nia dzi­kich ro­ślin. Jego za­pi­ski z lat 1852–1856 były ob­szerne. Gdy gruź­lica znów dała o so­bie znać w la­tach 1857 i 1858, w jego za­pi­skach po­ja­wiły się luki. W 1860 roku od­był po­dróż do Min­ne­soty – ostat­nią długą po­dróż w swoim ży­ciu. Po po­wro­cie do Con­cord pra­co­wał nad re­dak­cją swo­ich dzien­ni­ków, a w grud­niu 1861 wy­szedł w desz­czowy dzień, by po­li­czyć słoje na pniu pew­nego drzewa. Wró­cił prze­mo­czony i zmar­z­nięty. Roz­wi­nęło się za­pa­le­nie oskrzeli, które za­ostrzyło gruź­licę, i w maju 1862 Tho­reau był już zbyt chory, by wstać z łóżka – zmarł, gdy wio­senne kwiaty za­częły znów roz­kwi­tać.

Wielu jego pra­co­wi­tych są­sia­dów z Con­cord po­strze­gało go jako nie­udacz­nika i dzi­waka, który włó­czy się po la­sach, za­miast pie­lić grządki czy dźwięcz­nie ude­rzać mło­tem w ko­wa­dło. Ale inni po­trak­to­wali Tho­reau po­waż­nie. Aldo Le­opold także przez lata no­to­wał pory kwit­nie­nia ro­ślin na swo­jej far­mie w Wi­scon­sin, jak wielu in­nych nie­do­ce­nio­nych, wraż­li­wych na bo­ta­niczne rytmy se­zo­nów lu­dzi. Bliż­szy cza­som Tho­reau był Al­fred Win­slow Ho­smer (1851–1903), rów­nież po­cho­dzący z Con­cord – fo­to­graf i han­dlarz su­chym pro­wian­tem, który z gor­li­wo­ścią po­dzi­wiał Tho­reau. Szes­na­ście lat po jego śmierci Ho­smer po­sta­no­wił kon­ty­nu­ować wio­senne spisy pór kwit­nie­nia dzi­kich ro­ślin. Pro­wa­dził je aż do 1902 roku. Sto pięć­dzie­siąt lat póź­niej bio­log Ri­chard B. Pri­mack wraz z Abem Mil­le­rem-Ru­shin­giem po­szli w jego ślady, ana­li­zu­jąc czter­dzie­ści trzy naj­pow­szech­niej­sze ro­śliny z li­sty Tho­reau-Ho­smera. Ich dane po­rów­naw­cze stały się twar­dym do­wo­dem na ocie­ple­nie kli­matu. Pi­sząc o stor­czyku obu­wiku ró­żo­wym (Cy­pri­pe­dium acaule) i wła­snych po­szu­ki­wa­niach dzi­kich kwia­tów wo­kół Con­cord, Pri­mack od­wo­ły­wał się do no­ta­tek Tho­reau-blk">12:

W 1853 roku [Tho­reau] za­no­to­wał pierw­sze kwit­nie­nie tego ga­tunku 20 maja, a w ko­lej­nych la­tach mię­dzy 24 a 30 maja (…). Obec­nie, je­śli po­szedł­bym szu­kać pierw­szych kwia­tów ró­żo­wego obu­wika 20 maja, by­łoby już za późno (…). [Ga­tu­nek ten] w Con­cord za­czyna kwit­nąć trzy ty­go­dnie wcze­śniej niż kie­dyś. Mo­głem do­strzec tę zmianę na pod­sta­wie sa­mych za­pi­sków spo­rzą­dza­nych w od­stę­pach wielu de­kad – po­rów­nu­jąc no­tatki Tho­reau z lat 50. XIX wieku i na­sze ob­ser­wa­cje po­czy­nione 160 lat póź­niej”-blk">13.

Na­szymi współ­cze­snymi Tho­reau-blk">14 są Inu­ici, miesz­kańcy Wysp Mar­shalla, Miami, Sy­be­rii, Wy­spy Wiel­ka­noc­nej, No­wego Jorku – wszy­scy ci, któ­rzy wi­dzą wzbie­ra­jącą wodę – a także Ja­kuci, ob­ser­wu­jący, jak ich zie­mia za­pada się i osuwa, gdy pod dro­gami i po­lami mięk­nie wieczna zmar­z­lina. Wciąż ist­nieją lu­dzie uważni – jak eko­log Char­les Cri­sa­fulli, który za­czął ba­dać po­kryty po­pio­łem kra­jo­braz już dwa mie­siące po erup­cji Mo­unt St. He­lens w 1980 roku. Od­krył tam ro­ślinę – zmienkę gór­ską (Cryp­to­gramma cri­spa), ga­tu­nek pio­nier­ski, który ośmiela się ro­snąć na kwa­śnym ru­mo­wi­sku i czę­sto to­wa­rzy­szy wul­ka­nom; od tam­tej pory Cri­sa­fulli co roku wraca, by znów ją po­wi­tać.

Char­les Wohl­forth w książce The Whale and the Su­per­com­pu­ter (Wie­lo­ryb i su­per­kom­pu­ter) ba­dał na­pię­cia i po­ro­zu­mie­nia mię­dzy dwiema gru­pami lu­dzi za­tro­ska­nych zmia­nami kli­matu na wy­so­kich sze­ro­ko­ściach geo­gra­ficz­nych – rdzen­nymi miesz­kań­cami i na­ukow­cami. W 2018 roku rów­nie ważne jak ob­ser­wa­to­rzy stały się urzą­dze­nia tech­no­lo­giczne, gdy sa­te­lita Ice, Cloud and Land Ele­va­tion Sa­tel­lite-2 (ICE-2) prze­jął obo­wiązki swo­jego po­przed­nika. ICE-2 do­star­cza nie­zwy­kle pre­cy­zyj­nych da­nych o wy­so­ko­ści ogrom­nych ob­sza­rów an­tark­tycz­nego lą­do­lodu, po­ka­zu­jąc do­kład­nie, gdzie lód top­nieje, a gdzie się gro­ma­dzi – z do­kład­no­ścią do kilku cen­ty­me­trów. A jed­nak po­mię­dzy na­szym daw­nym, ide­ali­stycz­nym sza­cun­kiem dla „sieci ży­cia” – tej bez­słow­nej wy­miany mię­dzy wszyst­kimi czę­ściami Ziemi – a współ­cze­snym świa­tem, który zdo­mi­no­wa­li­śmy, zieje prze­paść. Dziś po­ja­wiają się na­wet „prze­pisy”, jak „za­rzą­dzać całą pla­netą jako zło­żo­nym sys­te­mem fi­zyczno-bio­lo­gicz­nym”-blk">15, co po­stu­luje pe­wien znany orę­dow­nik ochrony śro­do­wi­ska opar­tej na eko­no­mii ryn­ko­wej. My, któ­rzy nie po­tra­fimy na­wet zgod­nie ko­eg­zy­sto­wać ze sobą, mie­li­by­śmy „za­rzą­dzać” całą Zie­mią? Lęk bu­dzą sztuczna in­te­li­gen­cja, geo­in­ży­nie­ria i przy­szłość oparta na apli­ka­cjach, kon­tro­lo­wana przez wiel­kie kor­po­ra­cje tech­no­lo­giczne-blk">16.

A jed­nak są miej­sca, gdzie więzi z przy­rodą nie zo­stały ze­rwane. Pro­jek­tantka śro­do­wi­ska Ju­lia Wat­son tropi nie­zwy­kłe współ­dzia­ła­nia lu­dzi z eko­sys­te­mami, sta­no­wiące od­po­wiedź na re­gio­nalne po­trzeby. Naj­bar­dziej spek­ta­ku­larne są żywe mo­sty i dra­biny ko­rze­niowe-blk">17 bu­do­wane w pół­noc­nych In­diach przez gór­skie ple­miona Khasi, które przy­były tam około 40 000 lat temu z Azji Po­łu­dniowo-Wschod­niej. Dziś miesz­kają wy­soko w za­le­sio­nych gó­rach, w jed­nym z naj­bar­dziej desz­czo­wych miejsc świata, gdzie pod­czas mon­sunu spie­nione i wez­brane rzeki unie­moż­li­wiają prze­miesz­cza­nie się mię­dzy wio­skami. Je­dyne mo­sty zdolne wy­trzy­mać na­pór ży­wiołu to te, które po­wstają po­przez „tre­no­wa­nie” ko­rzeni świę­tych drzew fi­gowca sprę­ży­stego (Fi­cus ela­stica) tak, aby prze­ra­stały po­przez wą­wozy – praca taka zaj­muje 50 lat, lecz mo­sty służą przez setki ko­lej­nych. Są kunsz­tow­nym splo­tem mon­stru­al­nie dłu­gich ko­rzeni drzew, które wiją się jak żywa rzeźba. Hi­sto­ria Khasi i ich wie­rze­nia o wła­snym po­cho­dze­niu są nie­ro­ze­rwal­nie sple­cione z tymi po­nad­cza­so­wymi kon­struk­cjami. Wy­ko­nane w ten sam spo­sób dra­biny i kładki łą­czą wy­żej po­ło­żone wio­ski z po­lami upraw­nymi le­żą­cymi w do­li­nach.

Rów­nie ge­nialne są „ogrody le­śne” ludu Chagga z Tan­za­nii. Chagga to spe­cja­li­ści od uprawy ba­na­now­ców na sto­kach Ki­li­man­dżaro. Przez po­ko­le­nia mo­dy­fi­ko­wali pier­wotny las, ko­piu­jąc jego me­cha­ni­zmy i za­kła­da­jąc swoje ogrody w głębi niego tak, by każdy z nich ota­czała le­śna otu­lina. Bio­róż­no­rod­ność tych ogro­dów stała się le­gen­darna – w za­gaj­ni­kach Ki­hamba ro­śnie po­nad dwa­dzie­ścia pięć od­mian ba­na­nów, a także po­nad pięć­set ga­tun­ków in­nych ro­ślin, w tym awo­kado, pa­paja, ba­taty, mango, taro i kawa. Ogrody te są wielo­war­stwowe, prze­ple­cione pa­smami drzew le­śnych, lia­nami, krze­wami i epi­fi­tami. Styl ogrod­nic­twa ma­jący współ­grać z lo­kalną przy­rodą wzbu­dziły za­in­te­re­so­wa­nie miesz­kań­ców Sri Lanki, wysp Pa­cy­fiku, In­do­ne­zji i Peru.

W ostat­nich de­ka­dach XX wieku za­częły do mnie do­cie­rać sy­gnały o nie­sta­bil­no­ści kli­matu na ame­ry­kań­skim Za­cho­dzie – roz­le­głe lasy so­sny wy­dmo­wej w tam­tej­szych Gó­rach Ska­li­stych cho­ro­wały i ob­umie­rały z po­wodu su­szy i ata­ków kor­nika so­sno­wego. Te szare, su­che jak hubka lasy po­ra­sta­jące cały ob­szar gór zwa­nych Roc­kies skło­niły mnie do na­pi­sa­nia po­wie­ści, któ­rej ak­cja roz­grywa się na prze­strzeni trzy­stu lat ich wy­le­sia­nia-blk">18. Dziś, gdy pi­szę te słowa, za­chod­nie lasy, które nie­gdyś przy­cią­gnęły moją uwagę, płoną z bez­pre­ce­den­sową gwał­tow­no­ścią.

Kiedy prze­nio­słam się z Wy­oming na wy­brzeże Pół­nocno-Za­chod­niego Pa­cy­fiku, mu­sia­łam na­uczyć się no­wego miej­sca, gdzie ląd i woda nie­ustan­nie na sie­bie od­dzia­łują. Już samo roz­po­zna­nie prze­pla­ta­ją­cych się warstw sie­dlisk es­tu­ario­wych za­jęło mi sporo czasu. Nic nie wy­da­wało się tu stałe; zro­zu­mie­nie przy­pły­wów, po­ziomu mo­rza, bio­lo­gii wo­do­ro­stów z ro­dzaju ba­nio­pień***, ero­du­ją­cych kli­fów, ży­cia pta­ków mor­skich, la­sów i ich pod­szy­cia – wszystko to przy­cho­dziło z nie­po­ko­ją­cym nad­dat­kiem. Wciąż sły­sza­łam po­rów­na­nia do nie­od­le­głej prze­szło­ści, kiedy bujne lasy wo­do­ro­stów two­rzyły przy brzegu raj dla ży­cia mor­skiego, kiedy ogromne po­ła­cie pa­sma Olym­pic**** na­dal były nie­zba­dane, gdy wody a wie­lo­ryby mi­gro­wały w ryt­mie Po­sej­dona, nie stat­ków wy­ciecz­ko­wych. Czy­ta­łam o wiel­kich ła­wi­cach małży i gi­gan­tycz­nych geo­duc­ków*****, które roz­sła­wiły re­gion; nie­stety bu­dow­nic­two osad­ni­cze i ścieki z roz­ra­sta­ją­cych się mia­ste­czek po­ło­żyły kres temu uro­dza­jowi. Na­wet ocean nie jest nie­zmienny – dziś jego od­czyn kon­se­kwent­nie spada, do­pro­wa­dza­jąc do za­kwa­sze­nia wód oce­anicz­nych. W nie­któ­rych miej­scach li­nia brze­gowa zo­stała umoc­niona na­rzu­tami ka­mien­nymi i fa­lo­chro­nami przez wła­ści­cieli do­mów, któ­rzy nai­wnie wie­rzą, że zdo­łają prze­zwy­cię­żyć ro­snący po­ziom wód. Ru­chliwa li­nia ko­le­jowa szpeci więk­szą część wy­brzeża kon­ty­nen­tal­nego. Chra­pliwy po­mruk kon­te­ne­row­ców, ba­rek ze śmie­ciami i tan­kow­ców, pę­dzą­cych mo­to­ró­wek, ko­tłu­ją­cych się pro­mów i jed­no­stek do po­szu­ki­wań ropy i gazu za­głu­sza oce­aniczną ci­szę. Pod­wodna ka­ko­fo­nia trwała aż do wio­sny 2020 roku, gdy pod­czas krót­kiego pan­de­micz­nego lock­downu wody w miarę uci­chły; wie­lo­ryby, któ­rych młode ni­gdy nie do­świad­czyły ci­szy, miały po­wody do za­chwytu. Lecz mimo że je­ste­śmy isto­tami lą­do­wymi, które wie­dzą, jak upra­wiać zie­mię, to jej plony nam nie wy­star­czą – zu­chwale się­gamy po ryby, a na­wet po kryl, od któ­rego za­leży ży­cie mor­skich zwie­rząt. Wody drżą od na­szej bez­czel­no­ści, ale zdaje się, że nie za­mie­rzamy się zmie­nić.

Zresztą – nie że­by­śmy chcieli się zmie­niać. Pra­dawne ju­de­ochrze­ści­jań­skie wie­rze­nia po­zwa­lają lu­dziom roz­po­rzą­dzać resztą świata we­dle wła­snego uzna­nia:

„(…) Bądź­cie płodni i roz­mna­żaj­cie się, aby­ście za­lud­nili zie­mię i uczy­nili ją so­bie pod­daną; aby­ście pa­no­wali nad ry­bami mor­skimi, nad ptac­twem po­wietrz­nym i nad wszyst­kimi zwie­rzę­tami peł­za­ją­cymi po ziemi”. I rzekł Bóg: „Oto wam daję wszelką ro­ślinę przy­no­szącą ziarno po ca­łej ziemi i wszel­kie drzewo, któ­rego owoc ma w so­bie na­sie­nie: dla was będą one po­kar­mem”-blk">19.

Oli­ver Rac­kham wy­ja­wił gorzką prawdę, pi­sząc, że hi­sto­ria mo­kra­deł to hi­sto­ria ich znisz­cze­nia-blk">20. Więk­szość mo­kra­deł świata po­wstała wraz z top­nie­niem ostat­niej epoki lo­dow­co­wej, która od­cho­dziła, bul­go­cząc i szu­miąc. W daw­nych cza­sach tor­fo­wi­ska ni­skie, wy­so­kie, ba­gna i es­tu­aria mor­skie sta­no­wiły naj­bar­dziej po­żą­dane i pewne za­soby Ziemi, przy­cią­ga­jąc i utrzy­mu­jąc przy ży­ciu nie­zli­czone ga­tunki. Róż­no­rod­ność i li­czeb­ność stwo­rzeń po­ja­wia­ją­cych się wio­sną na mo­kra­dłach i nad nimi mu­siała ro­dzić ogłu­sza­jącą, sły­szalną z da­leka wrzawę. Ale my już jej nie usły­szymy. Wraz z prze­ra­ża­ją­cym przy­ro­stem de­mo­gra­ficz­nym, któ­rego obecny po­ziom każe py­tać o no­śność Ziemi, mo­kra­dła ma­sowo osu­szano na po­trzeby rol­nic­twa i za­bu­dowy. Dziś 7,8 mi­liarda lu­dzi tło­czy się i roz­py­cha, szu­ka­jąc prze­strzeni do ży­cia w cza­sie po­li­tycz­nej za­wie­ru­chy, glo­bal­nej pan­de­mii, a te­raz także wojny – pró­bu­jąc przy tym igno­ro­wać co­raz gwał­tow­niej­sze zja­wi­ska po­go­dowe wy­wo­łane kry­zy­sem kli­ma­tycz­nym.

Torf jest sto­sun­kowo nie­jed­no­rod­nym ma­te­ria­łem. To su­ro­wiec czę­ściowo roz­ło­żony i spra­so­wany – składa się z se­zo­no­wych warstw li­ści, trzcin, traw, mchów i włó­kien, które opa­dły i osia­dły w wo­dzie. Woda blo­kuje do­stęp tlenu, głów­nego czyn­nika roz­kładu. Te gąb­cza­ste złogi na­ra­stają przez wieki, a każde ni­skie lub wy­so­kie tor­fo­wi­sko czy ba­gno na­biera wła­snego, uni­kal­nego cha­rak­teru. Torf ce­chuje się wy­soką wil­got­no­ścią, za­wiera wolną ce­lu­lozę i do 60% wę­gla. Jego skład che­miczny i za­war­tość sub­stan­cji ma­kro- i mi­kro­sko­po­wych róż­nią się w za­leż­no­ści od miej­sca wy­stę­po­wa­nia. Pod wierzch­nią war­stwą tor­fo­wi­ska znaj­duje się uży­wany od wie­ków jako opał „torf rur­kowy”, o wy­glą­dzie i kon­sy­sten­cji stę­żo­nego bu­dy­niu cze­ko­la­do­wego. Da się go ciąć ostrym na­rzę­dziem. Do­póki jest wil­gotny, po­zo­staje lekko sprę­ży­sty, i jak świeże drewno musi wy­schnąć, za­nim spło­nie.

Przez ty­siące lat tor­fo­wi­ska palsa, cha­rak­te­ry­styczne dla re­gio­nów tun­dro­wych, wię­ziły wę­giel, spo­czy­wa­jąc na za­marz­nię­tej ma­te­rii ro­ślin­nej, którą na­zy­wamy wieczną zmar­z­liną. W nie­któ­rych miej­scach na pół­noc­nym zbo­czu Ala­ski zmar­z­lina sięga po­nad sze­ściu­set me­trów głę­bo­ko­ści. Wraz z ocie­pla­niem się kli­matu te za­mar­z­nięte tor­fo­wi­skowe fun­da­menty – dziś już nie tak „wieczne” – miękną21. Naj­bar­dziej prze­raża fakt, że od dawna uwię­zione pod po­wierzch­nią gazy cie­plar­niane obec­nie za­czy­nają się uwal­niać, po­tę­gu­jąc kry­zys kli­ma­tyczny po­przez se­rię sprzę­żeń zwrot­nych – pro­wa­dzą­cych do jesz­cze szyb­szego wzro­stu tem­pe­ra­tury, który za­graża także tro­pi­kal­nym la­som. Są oznaki, że pro­ces od­ma­rza­nia stał się nie­od­wra­calny. Na ho­ry­zon­cie ma­ja­czy ka­skada punk­tów kry­tycz­nych, a w paź­dzier­niku 2020 roku wia­do­mość o tym, że za­czął ulat­niać się uwię­ziony w Ark­tyce me­tan, po­winna była zmro­zić nam krew w ży­łach22. Jed­no­cze­śnie pró­bu­jemy zbie­rać okru­chy na­dziei po każ­dej ka­ta­stro­ficz­nej ma­ni­fe­sta­cji zmian. W Ja­ku­cji, gdzie znaj­duje się naj­więk­sze na świe­cie ge­li­wy­to­pi­sko****** – „Ba­ta­gaj­ska De­pre­sja”23, długa na ki­lo­metr, głę­boka na 100 me­trów i wciąż gwał­tow­nie się po­więk­sza­jąca – na­ukowcy po­bie­rają próbki za­kon­ser­wo­wa­nych i za­mar­z­nię­tych gleb sprzed 200 000 lat. Z po­mocą na­rzę­dzi ge­ne­tyki mo­le­ku­lar­nej i mi­kro­bio­lo­gii mają na­dzieję wy­od­ręb­nić bak­te­rie i wi­rusy, które mogą przy­czy­nić się do po­wsta­nia no­wych an­ty­bio­ty­ków. Ale lasy Ja­ku­cji już trzeci rok z rzędu po­chła­niają strasz­liwe po­żary24. Dym unosi się nad Pa­cy­fik, a pa­sa­że­ro­wie stat­ków oraz miesz­kańcy Ala­ski i za­chod­niego wy­brzeża Ame­ryki Pół­noc­nej kaszlą i du­szą się w gry­zą­cej, bru­nat­nej mgle.

Od XV wieku, gdy feu­da­lizm za­czął ustę­po­wać pola pań­stwom na­ro­do­wym, za­chodni ka­pi­ta­li­ści i im­pe­ria­li­ści po­wta­rzali jak man­trę, że tor­fo­wi­ska są bez­war­to­ściowe – bo do­piero po osu­sze­niu na­dają się pod uprawy. Dziś, z po­korą i na nowo, mu­simy na­uczyć się zna­cze­nia tych dziw­nych miejsc, które choć w 95% skła­dają się z wody, są na tyle włók­ni­ste, że można po nich cho­dzić. Kli­mat, po­goda, pory roku, ru­chy ziemi, mo­kre i su­che śro­do­wi­ska – wszyst­kie te zja­wi­ska ce­chuje ruch, nie­ustanna zmiana. Te ko­tłu­jące się pro­cesy zmian tylko chwi­lowo można spo­wol­nić wa­łami, ta­mami, ro­wami, gro­blami, prze­pu­stami. „Bez wody nie ma pla­stycz­no­ści” – jak śpie­wał Fela Kuti w Wa­ter No Get Enemy. Woda za­wsze wy­gra. Ale czy na pewno? Nie­któ­rzy ba­da­cze są­dzą, że w ciągu na­stęp­nych 50 lat ludz­kość zaj­mie pod uprawy każdy wolny grunt i zu­żyje każdą kro­plę słod­kiej wody-blk">25. I co wtedy?

Eu­ro­pej­czycy – zwłasz­cza na pół­nocy Nie­miec i w Ir­lan­dii – przez ty­siące lat wy­do­by­wali torf ręcz­nie, za po­mocą wy­spe­cja­li­zo­wa­nych na­rzę­dzi; w Ir­lan­dii słu­żyły do tego ło­paty typu slane******* i tor­fowe taczki, po­tem wy­na­le­ziono ciężki sprzęt do cię­cia torfu-blk">26. Dziś jed­nak do­ko­nuje się prze­łom: nie­któ­rzy lu­dzie za­czy­nają po­now­nie na­wad­niać i od­na­wiać stare tor­fo­wi­ska. Ir­lan­dia, uboga w złoża ropy, lecz bo­gata w tor­fo­wi­ska i przez długi czas bar­dziej od nich za­leżna niż inne kraje, zmaga się z trud­nymi do osią­gnię­cia ce­lami de­kar­bo­ni­za­cji, od­kąd ba­da­nia wy­ka­zały, że każdy hek­tar osu­szo­nego i wy­eks­plo­ato­wa­nego tor­fo­wi­ska uwal­nia do at­mos­fery 2,1 tony wę­gla rocz­nie. W Wiel­kiej Bry­ta­nii, która po Bre­xi­cie zo­stała z ko­lei uwol­niona od unij­nych za­sad do­ty­czą­cych sub­sy­diów wspie­ra­ją­cych in­ten­sywną pro­duk­cję rolną, roz­waża się co­raz wię­cej dzia­łań spod znaku tak zwa­nego „pu­blicz­nego do­bra”, w tym od­twa­rza­nie mo­kra­deł. Nie­zwy­kle po­krze­pia­jące książki bry­tyj­skiego rol­nika Ja­mesa Re­banksa – The She­pherd’s Life******** (Ży­cie pa­ste­rza) i Pa­sto­ral Song (Pieśń pa­ster­ska) – dają na­dzieję na zwrot ku rol­nic­twu prze­my­śla­nemu eko­lo­gicz­nie-blk">27.

Naj­więk­sze tor­fo­wi­ska świata to ni­ziny wo­kół Za­toki Hud­sona w Ka­na­dzie, Wiel­kie Tor­fo­wi­sko Wa­sy­ugań­skie w Ro­sji, Ba­gna Mayo w Ir­lan­dii, Re­zer­wat Przy­rody Oke­fe­no­kee w USA, lasy tor­fowe In­do­ne­zji, Ma­gel­la­niczny Kom­pleks Tun­dry w Pa­ta­go­nii, Tierra del Fu­ego i Fal­klandy, ba­gna Me­zo­po­ta­mii oraz Cu­vette Cen­trale w środ­ko­wej czę­ści Ko­tliny Konga. Lasy tor­fowe In­do­ne­zji, o nie­zwy­kle zło­żo­nej struk­tu­rze i spo­rej bio­róż­no­rod­no­ści, wy­ci­nane, wy­pa­lane i orane przez przed­się­bior­ców pod plan­ta­cje palm ole­jo­wych, to je­den z naj­smut­niej­szych przy­kła­dów ogrom­nych strat bio­lo­gicz­nych. W skle­pach czy­tam ety­kiety – i kiedy znaj­duję my­dło wy­twa­rzane z oleju pal­mo­wego, w mo­jej gło­wie po­ja­wia się ob­raz spu­sto­szo­nego lasu. Nie ku­puję ta­kiego my­dła.

Pod­czas gdy nie­któ­rzy miesz­kańcy kra­jów tor­fo­wi­sko­wych za­czy­nają pa­trzeć na swoje prze­siąk­nięte wodą te­reny z nowo na­by­tym sza­cun­kiem, inni spo­glą­dają na nie ze stra­chem – jak miesz­kańcy Ja­ku­cji na wscho­dzie Sy­be­rii, jed­nego z naj­szyb­ciej ocie­pla­ją­cych się miejsc na Ziemi. Tu­taj i w Wiel­kim Tor­fo­wi­sku Wa­sy­ugań­skim na za­cho­dzie Sy­be­rii wieczna zmar­z­lina znika w za­stra­sza­ją­cym tem­pie – po­krywa garnca z ga­zami cie­plar­nia­nymi zo­staje unie­siona-blk">28.

Wieczna zmar­z­lina w Ja­ku­cji, waż­nym re­gio­nie rol­ni­czym, ma po­stać ogrom­nych pła­tów lodu – wy­jąt­kowo gru­bego, zwa­nego je­doma – osa­dzo­nego w gle­bie jak ząbki czosnku wbite w pie­czeń. Te­reny, które nie­dawno były po­lami upraw­nymi, pa­stwi­skami dla by­dła i re­ni­fe­rów, te­raz toną w wo­dzie z roz­to­pów. Otwie­rają się sze­ro­kie szcze­liny, a drogi za­pa­dają się i prze­chy­lają. Dziwne kra­tery, być może po­wstałe wsku­tek pod­ziem­nych wy­bu­chów me­tanu, zioną pustką. Wody wez­bra­nych rzek wy­le­wają się na pola. Ja­kuci, od po­ko­leń ży­jący na tej ziemi i nie­zwy­kle wy­czu­leni na sub­tel­no­ści świata przy­rody, mó­wią, że nie ro­zu­mieją już swo­jego miej­sca. Wie­dzą tylko tyle, że nie da­dzą dłu­żej rady utrzy­mać się tu przy ży­ciu; opusz­czają wiej­ski świat swo­ich oj­ców i prze­no­szą się do gę­stwiny miast. Cie­szą się je­dy­nie łowcy ma­mu­cich cio­sów, od­sła­nia­nych po raz pierw­szy od ty­sięcy lat. Choć tru­chła ma­mu­tów wy­dzie­lają prze­raź­liwy odór, dla łow­ców jest to za­pach pie­nię­dzy, do­póki zwo­len­nicy chiń­skiej me­dy­cyny lu­do­wej wciąż ku­pują ich to­war. Oto dru­gie, prze­ra­ża­jące ob­li­cze tor­fo­wisk i ich zdol­no­ści do ma­ga­zy­no­wa­nia ogrom­nych ilo­ści dwu­tlenku wę­gla: pod­nieś lub spal ich po­krywę, a gaz ten buch­nie ci pro­sto w twarz.

W su­mie świa­towe tor­fo­wi­ska przy­po­mi­nają strony księgi wzor­ni­ków ta­pet – każda strona ma wła­sny wzór i cha­rak­ter: jedne uka­zują nie­mal wy­łącz­nie wodę i trzciny, inne przed­sta­wiają luk­su­sowo zróż­ni­co­wane kra­jo­brazy barw, któ­rych my, miesz­kańcy no­wo­cze­snych miast, ni­gdy nie po­zna­li­śmy – ci­cha se­pia wód, ja­skrawe mchy, blade po­ro­sty, na­je­żone prze­zro­czy­stymi kro­plami ro­siczki. W tych miej­scach wszystko po­ru­sza się w nie­mi­ło­sier­nie zwol­nio­nym tem­pie, któ­rego nie po­tra­fimy do­strzec bez skru­pu­lat­nych po­mia­rów – można wpa­try­wać się w nie przez okrą­gły rok i nie zo­ba­czyć, jak sło­no­wodne ba­gno za­mie­nia się w tor­fo­wi­sko. I za­wsze są to miej­sca pod ob­strza­łem.

***

Mo­kra­dła kla­sy­fi­kuje się we­dług kry­te­rium „do czego są lu­dziom po­trzebne”. Dzieli się je we­dług geo­gra­fii, to­po­gra­fii, che­mii i hy­dro­lo­gii-blk">29. Eko­lo­go­wie sto­sują jed­nak inną miarę – in­te­re­sują ich roz­ma­ite spo­soby, w ja­kie mo­kra­dła wpi­sują się w sieć ist­nie­nia świata przy­rody. W ostat­nich de­ka­dach eko­lo­gom po­zwo­lono zbli­żyć się do stołu, przy któ­rym two­rzone są kla­sy­fi­ka­cje; cza­sem na­wet za­sia­dają u jego szczytu. Za chłod­nym i bez­na­mięt­nym na­uko­wym po­dej­ściem do kla­sy­fi­ko­wa­nia mo­kra­deł czę­sto kryją się dziś jed­nak bo­le­sne emo­cje i ża­łoba po stop­niowo tra­co­nym i nisz­czo­nym śro­do­wi­sku. Te uczu­cia są dla na­ukow­ców zaj­mu­ją­cych się śro­do­wi­skiem nie­mal ry­zy­kiem za­wo­do­wym – tak samo jak dla lu­dzi pra­cu­ją­cych w ra­tow­nic­twie ka­ta­stro­ficz­nym czy służ­bie zdro­wia. Więk­szość z nas upar­cie je igno­ruje i nie bar­dzo wia­domo, jak je ukoić.

Sche­ma­tami kla­sy­fi­ka­cji mo­kra­deł wy­peł­nione są całe tomy pod­ręcz­ni­ków-blk">30. Ame­ry­kań­ska Służba ds. Ryb i Dzi­kiej Przy­rody sto­suje sys­tem Co­war­dina (Clas­si­fi­ca­tion of We­tlands and De­epwa­ter Ha­bi­tats of the Uni­ted Sta­tes), który wy­róż­nia pięć ty­pów mo­kra­deł: mor­skie, pły­wowe, je­ziorne, ba­gienne i rzeczne. Ame­ry­kań­ski Kor­pus In­ży­nie­ryjny do­dat­kowo używa sys­temu hy­dro­ge­omor­fo­lo­gicz­nego. Nie­które stany mają wła­sne sys­temy; stan Wa­szyng­ton, roz­cią­ga­jący się od wy­brzeża Pa­cy­fiku po su­che Sca­blands na wscho­dzie, wy­róż­nia cztery ka­te­go­rie mo­kra­deł: od „mocno za­bu­rzo­nych” po „rzadko spo­ty­kane i nie do za­stą­pie­nia”. Ala­ska z ko­lei, uzna­jąc stan­dar­dowe stop­nie za „nie­wy­star­cza­jące na po­trzeby za­rzą­dza­nia grun­tami na Ala­sce”-blk">31, stwo­rzyła Kla­sy­fi­ka­cję Za­toki Co­oka, aby w ob­li­czu szyb­kiego wzro­stu po­pu­la­cji w tym re­gio­nie le­piej ro­zu­mieć oli­go­tro­ficzne tor­fo­wi­ska.

Swoje wła­sne kla­sy­fi­ka­cje opra­co­wały też różne kraje. Le­cąc nad Ka­nadą (lub pa­trząc na jej mapę to­po­gra­ficzną), można do­strzec nie­zli­czone błę­kitne punk­ciki – je­ziora po­lo­dow­cowe. (Można też zo­ba­czyć tor­fo­wi­ska Al­berty zde­wa­sto­wane przez wy­do­by­wa­nie ich pia­sków ro­po­no­śnych)-blk">32. Szcze­gó­łowe opisy tych wód za­wiera Ka­na­dyj­ski Sys­tem Kla­sy­fi­ka­cji Mo­kra­deł (Ca­na­dian We­tland Clas­si­fi­ca­tion Sys­tem), szczy­cący się zna­jo­mo­ścią każ­dej z tych błę­kit­nych kro­pek-blk">33. W prak­tyce w więk­szo­ści kra­jów star­sze, glo­balne, uni­wer­salne de­fi­ni­cje mo­kra­deł za­czyna się uzu­peł­niać lo­kal­nymi cha­rak­te­ry­sty­kami i ma­po­wa­niem.

Więk­szość współ­cze­snych kla­sy­fi­ka­cji za­wiera także skalę ochrony mo­kra­deł. Cu­vette Cen­trale – ob­szar wiel­ko­ści Wiel­kiej Bry­ta­nii, od­kryty do­piero w 2012 roku – zo­stał ob­jęty ochroną przez De­kla­ra­cję Braz­za­ville z 2018 roku, stwo­rzoną przez kon­sor­cjum De­mo­kra­tycz­nej Re­pu­bliki Konga, w skład któ­rego wcho­dzą Kongo, In­do­ne­zja oraz kilku człon­ków Glo­bal­nej Ini­cja­tywy Tor­fo­wi­sko­wej (Glo­bal Pe­atlands In­i­tia­tive). Ale na przy­kła­dach Bra­zy­lii, Sta­nów Zjed­no­czo­nych i in­nych kra­jów wi­dzimy, jak ła­two przy­ciąć i do­sto­so­wać usta­wo­daw­stwo do żą­dań biz­nes­me­nów za­miast do do­bro­stanu przy­rody. Glo­balna Ini­cja­tywa Tor­fo­wi­skowa pro­wa­dzona przez Pro­gram Śro­do­wi­skowy ONZ ma po­móc kra­jom bo­ga­tym w tor­fo­wi­ska ra­to­wać lub od­na­wiać te klu­czowe eko­sys­temy, które po­kry­wają około 3% po­wierzchni lą­do­wej Ziemi. Praw­nie wią­żące Po­ro­zu­mie­nie pa­ry­skie, sta­wia­jące so­bie za cel utrzy­ma­nie wzro­stu tem­pe­ra­tury Ziemi po­ni­żej 2°C, pod­pi­sały w 2015 roku wszyst­kie kraje świata z wy­jąt­kiem Ni­ka­ra­gui i Sy­rii. Ale pod wie­loma wzglę­dami było ono nie­ak­tu­alne już w chwili pod­pi­sa­nia. Nie mó­wiło też wiele o tor­fo­wi­skach, poza za­le­ce­niem, by każdy kraj pod­jął kroki na rzecz ochrony wła­snych mo­kra­deł. W 2016 roku Trump, za­prze­cza­jący zmia­nom kli­matu, wy­co­fał Stany Zjed­no­czone z po­ro­zu­mie­nia. Choć pre­zy­dent Bi­den po­now­nie do niego przy­stą­pił, to nie­usta­jący, ma­nia­kalny pęd do czer­pa­nia zy­sków z kur­czą­cych się za­so­bów Ziemi ro­dzi trudne py­ta­nie: czy to wy­star­czy, by ochro­nić ży­cio­daj­ność na­szej pla­nety?

Gdy fakty o na­szym sa­mo­oka­le­cze­niu, czyli kry­zy­sie kli­ma­tycz­nym, za­częły prze­ni­kać do de­baty pu­blicz­nej pod ko­niec XX wieku, las Ama­zo­nii był uzna­wany za naj­więk­szy – za­raz po oce­anie – ma­ga­zyn CO₂. (Choć przez de­kady prze­oczano nad­brzeżne słone ba­gna, uwa­ża­jąc, że nie za­trzy­mują dwu­tlenku wę­gla, w 2020 roku ka­na­dyj­scy na­ukowcy od­kryli, iż „błę­kitne zbior­niki wę­gla” – ta­kie jak lasy na­mo­rzy­nowe i słone ba­gna – prze­cho­wują CO₂ w ilo­ści od­po­wia­da­ją­cej po­ło­wie tego za­mknię­tego w osa­dach oce­anicz­nych)-blk">34. Ci, któ­rzy mar­twili się zmia­nami kli­matu, po­kła­dali na­dzieję w ogrom­nych la­sach tro­pi­kal­nych. Jed­nak nie­liczni na­ukowcy do­strze­gli, że zdol­ność do za­trzy­my­wa­nia wę­gla mają także tor­fo­wi­ska, i z co­raz więk­szą sta­now­czo­ścią zwra­cali uwagę, iż torf nie tylko po­chła­nia i se­kwe­struje ogromne ilo­ści tok­sycz­nych ga­zów, ale też zaj­muje 3% po­wierzchni Ziemi – wię­cej niż wszyst­kie lasy desz­czowe świata ra­zem wzięte-blk">35. A jed­nak mo­kra­dła nie mogą za­stą­pić Ama­zo­nii jako re­gu­la­tora kli­matu. W tam­tym cza­sie wy­da­wało się nie do po­my­śle­nia, by tak wielki i trwały eko­sys­tem jak Ama­zo­nia mógł kie­dyś za­pło­nąć. Dziś znamy już gorzką prawdę – wy­le­sia­nie i ogień to nowi, re­alni wro­go­wie Ama­zo­nii.

Do­rze­cze Ama­zonki-blk">36 było osza­ła­mia­jąco zróż­ni­co­wa­nym re­gio­nem, który kar­mił Zie­mię przez 55 mi­lio­nów lat, do­póki w XVI wieku nie wkro­czyli tam Eu­ro­pej­czycy, przedarł­szy się przez roz­ma­ite rdzenne po­pu­la­cje. Dzien­ni­karz na­ukowy Marco Lam­ber­tini na­zwał Ama­zo­nię „naj­bo­gat­szym pod wzglę­dem róż­no­rod­no­ści flory sie­dli­skiem świata”-blk">37: „W Bra­zy­lii na za­le­d­wie 2 km² można zna­leźć 300 róż­nych ga­tun­ków drzew, tym­cza­sem w roz­le­głych la­sach stref umiar­ko­wa­nej czy bo­re­al­nej – do kil­ku­dzie­się­ciu”. Ten mi­ster­nie wy­ple­ciony ob­szar po­ma­gał re­gu­lo­wać kli­mat Ziemi po­przez pa­ro­wa­nie wody i two­rze­nie chmur. Lasy tro­pi­kalne na­pę­dzały cyr­ku­la­cję at­mos­fe­ryczną i prze­cho­wy­wały wę­giel oraz bio­masę. Inne czę­ści eko­lo­gicz­nej mo­zaiki re­gionu współ­dzia­łały z nimi, two­rząc wie­lo­war­stwowy sys­tem „bodź­ców i re­ak­cji”-blk">38.

Lu­dzie z ze­wnątrz czę­sto utoż­sa­miają Ama­zo­nię z po­ra­sta­ją­cym ją tro­pi­kal­nym la­sem desz­czo­wym. Za­po­mi­nają tym sa­mym, że cały ten ob­szar to mo­zaika frag­men­tów pra­daw­nych ziem i ga­tun­ków, które tra­fiły tam z in­nych miejsc (Afryki, Ame­ryki Pół­noc­nej, Au­stra­lii, Azji Po­łu­dniowo-Wschod­niej czy An­tark­tydy). Dały one po­czą­tek zróż­ni­co­wa­nej mie­szance eko­sys­te­mów, zbyt zło­żo­nej, by ludzki umysł po­tra­fił w pełni zro­zu­mieć me­cha­ni­zmy le­żące u pod­staw jej funk­cjo­no­wa­nia-blk">39.

Są tu zbio­ro­wi­ska je­ziorne i rzeczne, okre­sowo za­le­wane rów­niny zwane várzeas i wy­żej po­ło­żone ob­szary terra firme (…) to­po­gra­fia i róż­no­rod­ność gleb utrzy­mują przy ży­ciu tu­tej­sze tra­wia­ste do­liny, sa­wanny i su­che lasy ro­snące na za­piasz­czo­nych, wy­nie­sio­nych pro­mon­to­riach, a ota­cza­jące to wszystko cer­rado i ca­atin­gas się­gają bli­żej lub da­lej w głąb do­rze­cza. Te roz­ma­ite sie­dli­ska i ich biota są klu­czowe, bo po­zwa­lają ro­ślin­no­ści szybko re­ago­wać na zmiany śro­do­wi­skowe.

Nie spo­sób prze­ce­nić zna­cze­nia tego ostat­niego zda­nia – wiele ga­tun­ków może prze­trwać chwi­lowe nie­ko­rzystne okresy, je­śli w nie­du­żej od­le­gło­ści ist­nieją re­fu­gia********* za­spo­ka­ja­jące ich pod­sta­wowe po­trzeby. Pa­le­obo­ta­nik Alan Gra­ham stwo­rzył nie­zwy­kle szcze­gó­łowy wy­kres na­tu­ral­nych i an­tro­po­ge­nicz­nych sił, które wza­jem­nie na sie­bie wpły­wa­jąc, kształ­tują kli­mat: ko­mórki ter­mo­ha­li­nowe, cy­kle Mi­lan­ko­vi­cia, po­ziom mo­rza, ob­ję­tość ba­se­nów oce­anicz­nych, CO₂, me­tan, cyr­ku­la­cja at­mos­fe­ryczna, cień opa­dowy, El Niño, al­bedo, wul­ka­nizm, hi­sto­ria ro­ślin­no­ści, tempo ero­zji, oro­ge­neza, wi­ka­rian­tyzm, nowe strefy kli­ma­tyczne, cyr­ku­la­cja oce­aniczna, mo­sty lą­dowe, te­rany, ru­chy płyt tek­to­nicz­nych, se­zo­no­wość, od­ga­zo­wa­nie, stała sło­neczna, a na­wet kształty kon­ty­nen­tów. Wpływ czło­wieka jest wszech­obecny. Choć w Bra­zy­lii za­no­to­wano wzrost po­pu­la­cji za­gro­żo­nej mar­mo­zety lwiej, to w maju 2018 roku obrońcy przy­rody zgło­sili pierw­szą śmierć tego zwie­rzę­cia spo­wo­do­waną żółtą fe­brą – cho­robą prze­nie­sioną z lu­dzi na małpki przez ko­mary. W ciągu ko­lej­nego roku zdzie­siąt­ko­wała ona po­nad 30% po­pu­la­cji mar­mo­zety. Strata ta – wraz z po­stę­pu­ją­cym wy­le­sia­niem, po­ża­rami i pra­cami me­lio­ra­cyj­nymi, a także pla­nami obec­nego bra­zy­lij­skiego rządu, by od­bu­do­wać i prze­dłu­żyć prze­ci­na­jącą Ama­zo­nię główną au­to­stradę BR-319, która prze­bie­ga­łaby przez „chro­nione” lasy-blk">40 – współ­two­rzy ob­raz za­głady**********.

Ama­zo­nia prze­trwała mi­liony lat dzięki swoim ogrom­nym roz­mia­rom oraz temu, że w cza­sach gwał­tow­nych za­kłó­ceń kli­ma­tycz­nych jej zróż­ni­co­wane eko­sys­temy i sie­dli­ska funk­cjo­no­wały jako re­fu­gia ro­ślin i zwie­rząt. Ale gdy ko­lejne czę­ści lasu są wy­ci­nane, wy­pa­lane, prze­ci­nane dro­gami lub orane pod uprawy soi, re­fu­gia zni­kają, a ela­stycz­ność śro­do­wi­skowa Ama­zo­nii słab­nie; w efek­cie ca­łość zo­staje uszko­dzona. Wy­daje się, że XXI wiek jest dla niej zbyt wiel­kim ob­cią­że­niem – las cierpi z po­wodu zma­so­wa­nych ata­ków na trzech fron­tach, zwłasz­cza w Bra­zy­lii: le­gal­nego i nie­le­gal­nego wy­le­sia­nia przez wy­cinki i po­żary; de­gra­da­cji wy­wo­ła­nej bu­dową dróg, ho­dowlą by­dła i rol­nic­twem prze­my­sło­wym; oraz na­si­la­ją­cej się su­szy i upa­łów zwią­za­nych z glo­bal­nym kry­zy­sem kli­ma­tycz­nym.

Gdy dwa lata temu za­czy­na­łam my­śleć o na­pi­sa­niu tego eseju, sa­mo­wy­star­czalna nie­gdyś Ama­zo­nia stała na kra­wę­dzi; z lasu desz­czo­wego, któ­rego ko­rony drzew two­rzą szczelny bal­da­chim, za­częła za­mie­niać się w po­prze­ty­kaną z rzadka kę­pami drzew tra­wia­stą sa­wannę. 15 lipca 2021 roku re­dak­tor działu śro­do­wi­ska dzien­nika „The Gu­ar­dian” po­in­for­mo­wał o pu­bli­ka­cji ar­ty­kułu Ama­zo­nia as a Car­bon So­urce Lin­ked to De­fo­re­sta­tion and Cli­mate Change-blk">41, który uka­zał się w ma­ga­zy­nie na­uko­wym „Na­ture”. Ba­da­nia przy­nio­sły złe wie­ści: 10 lat po­mia­rów wy­ka­zało, że po­ziom CO₂ znacz­nie wzrósł wsku­tek po­ża­rów i nie­po­wstrzy­ma­nego, naj­wy­raź­niej, wy­le­sia­nia. Ama­zo­nia emi­tuje te­raz wię­cej CO₂, niż jest w sta­nie zma­ga­zy­no­wać. Nie wia­domo jesz­cze, czy pro­ces ten jest od­wra­calny, ale zmie­nia­jące się wa­runki – mniej­sze opady, po­żary, wy­le­sia­nie – wska­zują na naj­gor­sze. Pod­czas gdy pro­ces ten po­stę­puje, szanse na po­wrót ama­zoń­skiego lasu desz­czo­wego ma­leją. Za­mie­niony w otwartą, tra­wia­stą sa­wannę bę­dzie jesz­cze bar­dziej po­datny na po­żary, które spra­wią, że sa­wanną po­zo­sta­nie. A my, ze względu na nie­zrów­naną bio­róż­no­rod­ność i zdol­ność po­chła­nia­nia CO₂, po­trze­bu­jemy la­sów desz­czo­wych, nie sa­wann42.

Cóż za pa­ra­doks, że garstka uzbro­jo­nych hisz­pań­skich awan­tur­ni­ków-blk">43, któ­rzy po Ko­lum­bie przy­byli do obu Ame­ryk, two­rzyła „cia­sny krąg po­dob­nie my­ślą­cych lu­dzi, cza­sami bli­sko ze sobą spo­krew­nio­nych, z któ­rych wielu miało za sobą cięż­kie dzie­ciń­stwo w Es­tre­ma­du­rze”44. Bal­boa, Cor­tés, Alva­rado, Pi­zarro, Val­di­via, Orel­lana i De Soto – „wszy­scy po­cho­dzili z tego sa­mego ob­szaru o pro­mie­niu nie­spełna stu ki­lo­me­trów, z bied­nych, su­chych i nie­mi­ło­sier­nie upal­nych wy­żyn za­chod­niej Hisz­pa­nii”. Twar­dzi męż­czyźni, któ­rzy nie mieli nic do stra­ce­nia – „dra­pieżcy łak­nący ła­twego łupu”45 – prze­kształ­cili za­stany świat i na­rzu­cili swoje wy­ro­słe z chci­wo­ści war­to­ści roz­le­głym po­pu­la­cjom. Trudno za­po­mnieć re­la­cję Barry’ego Lo­peza o ce­lo­wym i okrut­nym spa­le­niu pta­szarni w mie­ście Mek­syk przez Cor­tésa, który wcze­śniej opi­sy­wał je jako „naj­pięk­niej­sze mia­sto świata”46. A wła­śnie ta­kich oprysz­ków wielu hi­sto­ry­ków i po­li­ty­ków pró­bo­wało nam wpoić jako wzorce do na­śla­do­wa­nia. Ich współ­cze­sne wcie­le­nia – licz­niej­sze i bar­dziej szko­dliwe – plą­drują dziś świat pod sztan­da­rem glo­bal­nego ka­pi­ta­li­zmu.

Fran­ci­sco de Orel­lana, przy­ja­ciel i praw­do­po­dob­nie ku­zyn braci Pi­zar­rów – Fran­ci­sca, Ju­ana i Gon­zala – w 1541 roku sta­cjo­no­wał z tym ostat­nim w Qu­ito. Gon­zalo po­le­cił Orel­la­nie zba­dać rzekę Coca z po­kładu brygu, który po­pły­nąłby do jej uj­ścia i z po­wro­tem. Ale do tego nie do­szło i od wie­ków nikt nie po­trafi od­dzie­lić prawdy od kłamstw. Tam gdzie Coca wpa­dała do rzeki Napo, Orel­lana nie za­wró­cił, lecz utwo­rzył nową eks­pe­dy­cję, by pły­nąć da­lej w dół rzeki. Czy była to de­cy­zja wy­ni­ka­jąca z ko­niecz­no­ści (jak twier­dził), czy też po­ryw serca w nie­koń­czą­cych się po­szu­ki­wa­niach mia­sta złota? Za­nim zo­sta­wili za sobą Cocę, Orel­lana na­kło­nił swo­ich lu­dzi do pod­pi­sa­nia do­ku­mentu stwier­dza­ją­cego, że prąd rzeki jest zbyt silny, by mo­gli wró­cić do Pi­zarro. Więc po­pły­nęli da­lej, cier­piąc od uką­szeń owa­dów i na­ra­sta­ją­cego głodu, aż w końcu mu­sieli jeść skó­rzane buty. Była to pie­kielna prze­prawa. Hi­sto­ryk Ama­zo­nii John Hem­ming za­uwa­żył: „Do dziś nie prze­staje za­dzi­wiać, że Eu­ro­pej­czycy ni­gdy nie na­uczyli się żyć w zrów­no­wa­żony spo­sób w naj­bar­dziej zróż­ni­co­wa­nym eko­sys­te­mie świata”-blk">47.

W czerwcu 1542 roku Orel­lana i jego lu­dzie wpły­nęli na Ama­zonkę i prze­byli całą jej dłu­gość aż do mo­rza – byli pierw­szymi Eu­ro­pej­czy­kami, któ­rzy tego do­ko­nali. Po dro­dze mi­nęli osadę, którą na­zwali „Wio­ską Garn­ca­rzy” ze względu na zdu­mie­wa­jąco piękną ce­ra­mikę wy­ra­bianą przez miesz­kań­ców – dziś znaną jako przy­kład stylu Gu­arita – do­rów­nu­jącą kunsz­tem dzie­łom pe­ru­wiań­skich Shi­pibo czy słyn­nym wa­zom sta­ro­żyt­nej Gre­cji.

Po po­wro­cie do Hisz­pa­nii Pi­zarro oskar­żył Orel­lanę o umyślne nie­wy­ko­na­nie roz­ka­zów. Ale Orel­lana przed­ło­żył do­ku­ment pod­pi­sany przez swoją za­łogę, w któ­rym stało, że nie­moż­liwe było wio­sło­wa­nie pod prąd po­tęż­nej rzeki. Jako że Pi­zar­ro­wie nie cie­szyli się już kró­lew­skimi wzglę­dami, król Hisz­pa­nii (Ka­rol V, znany też jako Ka­rol I) przy­znał Orel­la­nie prawo do ad­mi­ni­stro­wa­nia te­ry­to­rium, które „od­krył”.

Hisz­pa­nie opa­no­wani go­rączką złota48 – tą „wy­nisz­cza­jącą fe­brą nie do po­wstrzy­ma­nia” – byli jak Ma­qroll, stwo­rzony przez pi­sa­rza Álvaro Mu­tisa fik­cyjny że­glarz, który błą­kał się po świe­cie owład­nięty tym sa­mym pra­gnie­niem. Hisz­pa­nie i Por­tu­gal­czycy sta­no­wili sztur­mową falę bez­dusz­nych eu­ro­pej­skich „od­kryw­ców”, któ­rzy wdzie­rali się wszę­dzie głodni zło­tego bla­sku, barw­nych piór, nie­wol­ni­ków, wła­dzy i sta­tusu – w po­goni za tym wszyst­kim kru­cja­towi chrze­ści­ja­nie go­towi byli na każdą zbrod­nię. Ale ani Pi­zar­ro­wie, ani Orel­lana nie do­cze­kali zisz­cze­nia się snu o zło­cie. Pod­czas trium­fal­nego po­wrotu do Ama­zo­nii Orel­lana i jego nowa za­łoga, w tym jego żona, po­gu­bili się w gę­stwi­nie wysp u uj­ścia rzeki i ni­gdy nie od­na­leźli już głów­nego nurtu. Orel­lana zmarł – jego żona ma­wiała, że „ze smutku po utra­co­nych lu­dziach i wsku­tek cho­roby”49.

John Hem­ming sza­cuje, że w cza­sie wy­prawy Orel­lany w ni­zin­nej Ama­zo­nii żyło co naj­mniej cztery lub pięć mi­lio­nów lu­dzi w set­kach grup-blk">50. Po­dob­nie jak nie­zli­czone ga­tunki ro­ślin i zwie­rząt, te setki rdzen­nych spo­łecz­no­ści cha­rak­te­ry­zo­wały się wów­czas osza­ła­mia­jącą róż­no­rod­no­ścią – ale do lat 80. XX wieku łączna liczba ich człon­ków spa­dła do za­le­d­wie kil­ku­set ty­sięcy. Ple­miona le­śne, tak jak ro­śliny i zwie­rzęta, na­dal są wy­nisz­czane przez chciwe, głodne do­cho­dów rządy oraz przez am­bit­nych rol­ni­ków i drwali. Li­sta na­zwisk rdzen­nych ama­zoń­skich obroń­ców przy­rody, któ­rzy pró­bo­wali chro­nić swoje ro­dzinne zie­mie i w efek­cie zo­stali za­mor­do­wani, jest przy­gnę­bia­jąco długa. Ama­zo­nia na­dal sta­nowi po­łowę wszyst­kich tro­pi­kal­nych la­sów świata, prze­wyż­sza­jąc wszel­kie inne miej­sca na Ziemi pod wzglę­dem bio­róż­no­rod­no­ści – ale jak długo jesz­cze?

By una­ocz­nić so­bie choć część tego, co znik­nęło z tego świata, spo­glą­dam w prze­szłość. W 1848 roku dwóch mło­dych męż­czyzn – przy­rod­nik Henry Wal­ter Ba­tes, ba­da­jący zja­wi­sko mi­mi­kry zwie­rzę­cej na po­par­cie teo­rii do­boru na­tu­ral­nego Dar­wina, oraz Al­fred Rus­sel Wal­lace – wy­ru­szyło do Pará w Bra­zy­lii. Ogromny las, do któ­rego wkro­czyli, był wów­czas miej­scem cie­szą­cym się wy­so­kimi opa­dami i ni­skim ry­zy­kiem po­żaru. Choć po­ło­że­nie na rów­niku spra­wiało, że ener­gia sło­neczna spa­dała na nie po­tęż­nymi pio­no­wymi pro­mie­niami, męż­czyźni mu­sieli wy­tę­żać wzrok, by z wil­got­nego, mrocz­nego dna lasu do­strzec resztki ośle­pia­ją­cego świa­tła w ko­ro­nach drzew – tym je­dy­nym w swoim ro­dzaju uni­wer­sum pta­ków, owa­dów, owo­ców i kwia­tów, tak od­mien­nym od po­ziomu gruntu, że mo­gło się wy­da­wać, iż to inna pla­neta. Ba­tes tak pi­sał o tym, co zo­ba­czyli przy pierw­szym wej­ściu do lasu:

(…) pnie drzew wszę­dzie były po­łą­czone ze sobą przez si­pos, drew­nie­jące, gięt­kie ło­dygi pną­czy i ro­ślin peł­za­ją­cych, któ­rych li­ście mie­szały się wy­soko w gó­rze z li­śćmi więk­szych, sa­mo­dziel­nie ro­sną­cych drzew. Nie­które były skrę­cone w sploty jak ka­ble, inne miały grube ło­dygi po­wy­gi­nane na wszel­kie moż­liwe spo­soby, opla­ta­jące pnie drzew jak węże albo two­rzące wo­kół nich gi­gan­tyczne pę­tle i zwoje (…)-blk">51.

Obec­nie w Ama­zo­nii ła­twiej niż to wszystko można zo­ba­czyć prze­dzie­ra­jące się przez kar­mi­nowe błoto ma­sywne cię­ża­rówki, które wy­wle­kają z do­pa­la­ją­cego się lasu wiel­kie kłody. Ama­zoń­ska pusz­cza znana jest dziś nie z ma­low­ni­czych, splą­ta­nych lian uj­rza­nych przez Ba­tesa czy z ka­drów emo­cjo­nu­ją­cych se­riali do­ku­men­tal­nych typu Di­cing with De­ath, które uka­zują ubo­gich tu­byl­ców pro­wa­dzą­cych wy­cinkę z na­ra­że­niem wła­snego ży­cia – lecz ze zdjęć lot­ni­czych lasu wy­rżnię­tego w pień, ro­bio­nych mimo po­wszech­nych trud­no­ści w fo­to­gra­fo­wa­niu tego ob­szaru z po­wie­trza (zwy­kle za­snu­wają go ob­łoki lub dym, skry­wa­jąc przed obiek­ty­wami). Nie je­stem dziś w sta­nie zo­ba­czyć Ama­zo­nii ta­kiej, jaka była za cza­sów Ba­tesa czy kon­kwi­sta­do­rów, a jej wi­doku za Bol­so­naro być może bym nie znio­sła. Mogę jed­nak chło­nąć ob­raz Fo­rêt vierge du Brésil z 1819 roku na­ma­lo­wany przez Char­lesa-Othona-Frédérica-Je­ana-Bap­ti­ste’a, hra­biego de Cla­rac – dzieło sztuki, które ukształ­to­wało eu­ro­pej­skie wy­obra­że­nia o la­sach tro­pi­kal­nych, pod­czas gdy do­nie­sie­niami o ich pięk­nych, zdro­wych miesz­kań­cach kar­mili się zwo­len­nicy Ro­us­se­au­ow­skiej idei „szla­chet­nego dzi­kusa”.

De Cla­rac, przy­lgnąw­szy do księ­cia Luk­sem­burga, który jako am­ba­sa­dor Lu­dwika XVIII zo­stał od­de­le­go­wany do Bra­zy­lii, na­szki­co­wał z brzegu rzeki Pa­ra­íba do Sul kilka wi­do­ków nie­sa­mo­wi­tego lasu roz­cią­ga­ją­cego się przed jego oczami; po po­wro­cie do Fran­cji na­ma­lo­wał na pod­sta­wie tych szki­ców dużą akwa­relę, która tra­fiła po­tem w ręce przy­rod­nika Ale­xan­dra von Hum­boldta, a dziś znaj­duje się w Luw­rze.

Wpa­truję się w ciężki, bru­natny mrok i wi­dzę ol­brzy­mie drzewa, wy­so­kie na pra­wie sto me­trów, z wiel­kimi skrzy­dla­stymi przy­po­rami, pa­pro­cie roz­miaru doj­rza­łych ja­błoni, wstęgi na­pęcz­nia­łych lian wi­jące się ku gó­rze, epi­fity, pie­rza­ste li­ście, po­wietrzne ko­rze­nie, ko­losy pni o wnę­trzach wy­drą­żo­nych dłu­go­trwa­łym bu­twie­niem i sku­pi­ska chu­dych, wy­gło­dzo­nych sie­wek wal­czą­cych o świa­tło. Nie ma wia­tru. Wiązka roz­rze­dzo­nego świa­tła pada na ro­dzinę prze­pra­wia­jącą się przez rzekę po zwa­lo­nym pniu oraz my­śli­wego – ma­leń­kich lu­dzi, zbyt drob­nych, by zo­sta­wić ślad w tym po­nad­cza­so­wym le­sie. Pra­wie czuję za­pach zgni­li­zny, stor­czy­ko­wych per­fum, mgły uno­szą­cej się znad ki­pią­cej Pa­ra­íby. Dziś nic nie zo­stało z lasu, który ma­lo­wał de Cla­rac. Nę­kaną su­szą i złym za­rzą­dza­niem za­so­bami wod­nymi Pa­ra­íbę po­prze­gra­dzano ta­mami i za­nie­czysz­czono; część jej ryb wy­gi­nęła, a ich miej­sce za­jęły ga­tunki in­wa­zyjne. Nik­nąca rzeka nie po­trafi już za­spo­koić ro­sną­cych po­trzeb prze­my­słu.

W 2019 roku – jakby w zmo­wie ze sobą – roz­prze­strze­nia­jące się le­śne po­żary, zbyt roz­le­głe i gwał­towne, by czło­wiek mógł je opa­no­wać, tra­wiły las desz­czowy Ama­zo­nii, wy­su­szone au­stra­lij­skie Qu­een­sland, sy­be­ryj­skie tor­fo­wi­ska i Ka­li­for­nię. Każ­dego ko­lej­nego roku zwięk­szały się ich liczby i dzi­kość. Po­żary Ama­zo­nii spo­wo­do­wała tok­syczna mie­szanka po­gody, zło­wro­gich sił po­li­tycz­nych i biz­ne­so­wych, nie­le­gal­nych dzia­łań gór­ni­ków, głod­nych ziemi plan­ta­to­rów, a także in­we­sto­rów zza gra­nicy, któ­rzy po­lują na bo­gac­twa Ame­ryki Ła­ciń­skiej od cza­sów kon­kwi­sta­do­rów. To, że ten hi­sto­rycz­nie wil­gotny te­ren – prze­siąk­nięty desz­czami i po­prze­ci­nany ma­syw­nymi rze­kami – może sta­nąć w ogniu, było szo­kiem. Ro­syj­skie po­żary z 2019 roku stra­wiły 13,1 mi­liona hek­ta­rów, w tym 4,5 mi­liona hek­ta­rów sy­be­ryj­skiej tajgi. W Ro­sji zba­ga­te­li­zo­wano je jako wy­stę­pu­jące na­tu­ral­nie, mimo do­nie­sień o pod­pa­le­niu ma­ją­cym na celu ukry­cie nie­le­gal­nych wy­ci­nek. Nie­któ­rzy są­dzą, że po­żary te przy­spie­szyły top­nie­nie wiecz­nej zmar­z­liny. W 2020 roku Sy­be­ria znowu pło­nęła. Ka­ta­stro­falne po­żary Au­stra­lii być może prze­ro­dzą się kie­dyś w mit – lecz w na­szych cza­sach były bo­le­śnie re­alne: spło­nęło po­nad 6 mi­lio­nów hek­ta­rów bu­szu, zgi­nął praw­do­po­dob­nie mi­liard zwie­rząt, nie tylko słynne ko­ale i kan­gury, ale także emu, inne ptaki, nie­to­pe­rze, żaby, owady, ryby, gady – i lu­dzie-blk">52. Wsku­tek wy­stę­pu­ją­cych glo­bal­nie po­ża­rów roku 2020 ucier­piała także rów­nina Pan­ta­nal-blk">53 – raj dla dzi­kiej przy­rody, klu­czowe sie­dli­sko nie­zwy­kle wielu rzad­kich ga­tun­ków, w tym mo­dro­ary hia­cyn­to­wej, ja­gu­arów i za­gro­żo­nych ari­ra­nii ama­zoń­skich (zwa­nych też wy­drami ol­brzy­mimi). Rok 2020 oka­zał się dla Pan­ta­nal strasz­liwy jak ża­den inny przed­tem – spa­liło się 25% tego słyn­nego, wpi­sa­nego na li­stę świa­to­wego dzie­dzic­twa ob­szaru. W la­tach 2019 i 2020 z gi­gan­tycz­nymi, pie­kiel­nymi po­ża­rami znów zma­gały się za­chod­nie stany USA, zwłasz­cza Ka­li­for­nia. Obec­nie, w 2021 roku, tor­fo­wi­ska za­czy­nają pło­nąć wcze­śniej niż kie­dy­kol­wiek. W 2020 roku tor­fo­wi­ska ark­tyczne ucier­piały wsku­tek tzw. „po­ża­rów zom­bie” – ognisk, które, choć zda­wały się zga­szone, to tliły się nie­zau­wa­żal­nie pod zie­mią przez całą zimę, by z cie­plej­szą wio­sną wy­buch­nąć na nowo, uwal­nia­jąc ogromne ilo­ści wę­gla. Dzie­więt­na­sto­wieczny po­dróż­nik po Sy­be­rii opi­sał tego ro­dzaju ka­ta­klizm w swo­ich wspo­mnie­niach:

(...) zie­mia za­czy­nała dud­nić jak bę­ben pod ko­py­tami koni cią­gną­cych sa­nie. Woź­nica wy­ja­śnił, że pod­ziemne ognie wy­że­rają so­bie drogę ku po­wierzchni, two­rząc za­pa­dli­ska, wiel­kie dziury w spa­lo­nej ziemi, tak że za­wsze jest ry­zyko, iż koń prze­bije sko­rupę i wpad­nie w ogień-blk">54.

Po­dróż­ni­kiem tym była nie­ustra­szona, kon­tro­wer­syjna an­giel­ska mi­sjo­narka i pie­lę­gniarka Kate Mars­den. Dzięki wy­da­nej w 1891 roku książce On Sledge and Hor­se­back to Out­cast Si­be­rian Le­pers (Sa­niami i konno ku za­po­mnia­nym trę­do­wa­tym Sy­be­rii) zy­skała re­pu­ta­cję od­kryw­czyni o nie­zwy­kłej od­wa­dze, wy­trzy­ma­ło­ści i de­ter­mi­na­cji, ale także licz­nych wro­gów. Mars­den do­star­czyła nam rów­nież wie­dzy o szko­dach wy­rzą­dza­nych przez po­żary zom­bie – pi­sała, że ogień tli się pod zie­mią przez zimę i lato, wy­pa­la­jąc ko­rze­nie drzew, a gdy ude­rzają let­nie bu­rze z desz­czem i wia­trem, po­zba­wione ko­rzeni drzewa ma­sowo się prze­wra­cają.

Przy­po­mnia­łam so­bie wtedy pur­pu­rowo-czer­wone drogi w pół­nocno-wschod­nim Wy­oming, naj­pięk­niej­sze pod­czas desz­czu i dziw­nie zna­jome. Po­wie­dziano mi, że zo­stały zbu­do­wane z żużli sta­rych, pod­ziem­nych po­kła­dów wę­gla – wy­pa­lo­nych w po­ża­rach zom­bie. I wtedy zro­zu­mia­łam, skąd znam ich ko­lor. W la­tach czter­dzie­stych moi ro­dzice ogrze­wali dom wę­glem, a oj­ciec wy­bie­rał żużle, któ­rych nie dało się spa­lić, i wy­no­sił je na sto­jącą na po­dwó­rzu stertę. Jako mi­ne­rał zwany he­ma­ty­tem były w tym sa­mym pur­pu­rowo-czer­wo­nym od­cie­niu co drogi ame­ry­kań­skiego za­chodu. Dziś nic nie jest już tak pro­ste jak wy­nie­sie­nie wia­dra żużlu po spa­le­niu wę­gla w piecu. Skrawki in­for­ma­cji po­ja­wiają się cza­sem jak świe­tliki w let­nie noce, a my rwiemy so­bie włosy z głowy, pró­bu­jąc zgro­ma­dzić wia­ry­godne dane, które po­zwolą zro­zu­mieć jed­no­cze­sne skutki zmian kli­matu: roz­le­głe po­żary nad i pod zie­mią, po­wią­zane ze sobą ry­zyka, zmie­nia­jącą się po­godę, wę­drówki dymu, wi­ru­jące wia­try, za­bawy burz, jazdę po dro­dze z he­ma­ty­tów – na które na­kłada się nie­ustan­nie, tępe po­czu­cie winy.

Strasz­liwe, nisz­czy­ciel­skie po­żary z lat 2019 i 2020 – poza spa­lo­nymi drze­wami i pod­szy­ciem, poza mi­lio­nami zwie­rząt i pta­ków upie­czo­nych żyw­cem, poza tru­ją­cym dy­mem, który du­sił każde od­dy­cha­jące stwo­rze­nie – miały jesz­cze je­den, mniej wi­doczny i uchwytny sku­tek. Do­dat­ko­wym cio­sem oka­zały się cięż­kie osady sa­dzy na top­nie­ją­cych lo­dach, jak te po­wstałe na Gren­lan­dii po bo­re­al­nych po­ża­rach Sy­be­rii. Sa­dza zmniej­szyła al­bedo po­wierzchni i aku­mu­lu­jąc cie­pło, przy­spie­szała tempo top­nie­nia lą­do­lodu.

Trudno mi prze­wi­dzieć, na ile Ama­zo­nia i Pan­ta­nalu zdo­łają się od­ro­dzić po po­ża­rach, a na ile zo­staną prze­kształ­cone w pa­stwi­ska, pola uprawne czy sta­diony pił­kar­skie – ale je­śli uwzględ­nić wy­da­rze­nia z prze­szło­ści, od­ro­dze­nie nie wy­daje się praw­do­po­dobne. Ile zo­sta­nie z wciąż tlą­cej się Sy­be­ryj­skiej tajgi? Czy lasy ame­ry­kań­skiego Za­chodu od­ro­sną? Wiemy na pewno, że ist­nieją punkty kry­tyczne, po któ­rych osią­gnię­ciu oka­le­czone lasy nie są w sta­nie się zre­ge­ne­ro­wać. Nie­dawno opu­bli­ko­wane wy­niki pro­wa­dzo­nego przez trzy­dzie­ści lat ba­da­nia, które śle­dziło ilość wę­gla po­chła­nia­nego przez 300 000 drzew z la­sów tro­pi­kal­nych Ama­zo­nii i Afryki, ujaw­niły, że drzewa po­chła­niają dziś o 30% mniej wę­gla niż na po­czątku ba­dań w la­tach 90. Wtedy ab­sor­bo­wały 17% CO₂ wy­twa­rza­nego przez czło­wieka, a w dru­giej de­ka­dzie XXI wieku już tylko 6%. Pro­gnozy mó­wiły, że do po­łowy lat 30. XXI wieku lasy tro­pi­kalne prze­staną po­chła­niać CO₂ i za­czną go uwal­niać. Ten punkt kry­tyczny już osią­gnę­li­śmy, a je­śli zmiany kli­ma­tyczne zdają się przy­spie­szać, to praw­do­po­dob­nie dla­tego, że Ama­zo­nia do­kłada do tego pro­cesu swoje wła­sne wy­rzuty CO₂-blk">55.

Nie dziwi więc, że pan­de­mię Co­vid-19 po­strzega się cza­sem jako prze­jaw tego, iż nisz­cząc świat przy­rody, oswo­bo­dzi­li­śmy daw­niej uwię­zione cho­roby i wi­rusy, dla któ­rych sami sta­li­śmy się w efek­cie na­tu­ral­nymi sie­dli­skami i go­spo­da­rzami. Za­nim znikną ostat­nie mo­kra­dła, chcia­łam do­wie­dzieć się wię­cej o świe­cie, który tra­cimy. Czym był świat tor­fo­wisk ni­skich, wy­so­kich i ba­gien? Ja­kie zna­cze­nie miały te te­reny – nie tylko dla lu­dzi, ale dla wszel­kiego ży­cia na Ziemi?

W la­tach gdy miesz­ka­łam w Port Town­send w sta­nie Wa­szyng­ton, czę­sto spa­ce­ro­wa­łam wzdłuż klifu North Be­ach w Fort Wor­den – miej­scu, które w 1900 roku sta­no­wiło ważne ogniwo sys­temu nad­brzeż­nych for­ty­fi­ka­cji za­chod­niego wy­brzeża, a dziś jest par­kiem sta­no­wym na­gra­dza­nym po­zy­tyw­nymi re­cen­zjami za swoją prężną dzia­łal­ność obej­mu­jącą pro­gramy ar­ty­styczne i na­ukowe. Pod­czas jed­nej z wę­dró­wek po parku moja przy­ja­ciółka geo­lożka zwró­ciła uwagę na ciemną war­stwę torfu u pod­stawy osy­pu­ją­cego się klifu. Z bli­ska przyj­rza­łam się sza­rym, spłasz­czo­nym war­stwom ma­te­rii ro­ślin­nej. Wy­sta­jące ta­śmo­wate frag­menty wy­glą­dały jak spra­so­wane trzciny. Były zdrew­niałe, wil­gotne i kru­che – zu­peł­nie inne niż su­che bryły torfu z tor­fo­wisk Ir­lan­dii. W łup­ko­wa­tych war­stwach mia­łam na­dzieję do­strzec rzadki mi­ne­rał – wi­wia­nit, uwod­niony fos­fo­ran że­laza, który po­noć in­ten­syw­nie błę­kit­nieje w kon­tak­cie z po­wie­trzem. Ötzi, zmu­mi­fi­ko­wany łowca al­pej­ski, który wy­ło­nił się z lodu w 1991 roku, był po­kryty wła­śnie wi­wia­ni­tem – mi­ne­ra­łem po­wsta­ją­cym w kon­tak­cie z ma­te­rią or­ga­niczną, przede wszyst­kim tą bo­gatą w że­lazo. Gdy w 1979 roku ar­che­olog z Ala­ski, Dale Gu­th­rie, od­ko­pał „Nie­bie­skiego Babe”56 – wy­mar­łego plej­sto­ceń­skiego żu­bra ste­po­wego – oka­zało się, że zwie­rzę to także było po­kryte wi­wia­ni­tem. Po­dob­nie jak wiele in­nych pra­sta­rych ciał zna­le­zio­nych w tor­fo­wi­skach pół­nocno-za­chod­niej Eu­ropy. Ver­meer57 użył tego mi­ne­rału do na­ma­lo­wa­nia tła dy­wanu w ob­ra­zie U strę­czy­cielki. Choć pier­wot­nie, za ży­cia ma­la­rza, ko­lor ten był in­ten­syw­nie błę­kitny, to z bie­giem lat wy­blakł do przy­ga­szo­nej szaro-zie­leni. Te­raz ów żywy błę­kit tła można so­bie tylko wy­obra­zić na schną­cym jesz­cze w pra­cowni ob­ra­zie. W lo­kal­nym tor­fie zna­la­złam je­dy­nie mi­kro­sko­pijne, białe dro­binki, ale rok póź­niej, po tym, jak duży ka­wał klifu ru­nął na plażę, uka­zał mi się wresz­cie elek­try­zu­jący błę­kit, roz­pro­szony w od­sło­nię­tych wła­śnie war­stwach pra­daw­nego torfu.

Spłasz­czone ło­dygi w złożu tor­fo­wym u stóp kli­fów wa­szyng­toń­skiej Cie­śniny Ad­mi­ralty In­let nie da­wały mi spo­koju. Na po­czątku wy­obra­ża­łam so­bie, że było to si­to­wie ro­snące nie­gdyś na trzę­sa­wi­sku. Je­stem zwo­len­niczką Fer­nanda Brau­dela, hi­sto­ryka, który wie­rzył – tak jak ja – że mo­żemy od­kry­wać ślady prze­szło­ści, przy­glą­da­jąc się „kli­ma­to­lo­gii, de­mo­gra­fii, geo­lo­gii i oce­ano­lo­gii oraz skut­kom wy­da­rzeń, które za­cho­dzą tak po­woli, że są nie­zau­wa­żalne dla tych, któ­rzy je prze­ży­wają”58. W re­gio­nie Pu­get So­und lo­dow­cowy ję­zor Va­shon za­czął się to­pić około 16 900 lat temu. Przez setki stu­leci pul­so­wały na­prze­mien­nie okresy na­ci­sku i co­fa­nia się lodu; lo­do­wiec pełzł na po­łu­dnie, wy­co­fy­wał się, znów na­pie­rał, pod­czas gdy ko­lejne epoki lo­dowe prze­cho­dziły w cie­plej­sze okresy in­ter­gla­cjalne. W tych cie­plej­szych cza­sach roz­ra­stały się lasy i za­ro­śla – do ko­lej­nego lo­do­wego na­poru, który je kru­szył. Aż w końcu miaż­dżący na­pór ustał, a w jego miej­sce po­ja­wiły się rzeki i roz­ga­łę­zione stru­mie­nie z roz­to­pów. Te wil­gotne ta­śmo­ciągi prze­miesz­czały war­stwa po war­stwie zie­mię, ka­mie­nie i złogi ma­mu­cich tru­cheł, z któ­rych przez ty­siące lat for­mo­wały się piasz­czy­ste klify59. In­try­gu­jące złoże torfu u ich pod­stawy praw­do­po­dob­nie nie było trzę­sa­wi­skiem peł­nym si­to­wia, lecz le­śnym ba­gnem. Po­czu­łam wtedy dreszcz zro­zu­mie­nia dla nie­prze­rwa­nego i głę­bo­kiego nurtu nie­koń­czą­cych się prze­mian, dla od­le­głego desz­czu sta­ją­cego się gi­gan­tyczną po­wo­dzią, dla wy­sy­sa­ją­cej ży­cie su­szy, dla py­tań i od­po­wie­dzi roz­brzmie­wa­ją­cych w każ­dym włók­nie, ziar­nie, ato­mie.