Archeologia wobec materialnych śladów współczesności ebook

Michał Pawleta

Wydział Archeologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Dawid Kobiałka

Instytut Archeologii

Uniwersytet Łódzki

Arkadiusz Marciniak

Wydział Archeologii

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Archeologia wobec materialnych śladów współczesności. Wstęp

ARCHAEOLOGY AND THE MATERIALITY OF THE TODAY’S WORLD. AN INTRODUCTION

ABSTRAKT. Archeologia coraz częściej wykracza poza swoje pierwotne zainteresowania czasami przed pojawieniem się pisma. Przykładem tego jest dynamiczny rozwój w ostatnich dwóch dekadach, zarówno w kraju, jak i zagranicą, tzw. archeologii współczesności. Celem tekstu jest nakreślenie szerszego tła dla ważnych zmian zachodzących w ostatnich latach w archeologii, których przykładem są różne inicjatywy i badania prowadzone w ramach archeologii współczesności. W artykule omówiono dotychczasową trajektorię jej rozwoju oraz nakreślono potencjalne przyszłe perspektywy badawcze. Wyrażone w nim zostało także przekonanie, że archeologia współczesności ma szansę stania się ważnym polem dla rozwoju krytycznej refleksji nad obecną kondycją dyscypliny. Publikacja Archeologia wobec materialnych śladów współczesności stanowi głos w tej dyskusji.

Słowa kluczowe:archeologia, współczesność, materialność, wojna, społeczeństwo

ABSTRACT. Archaeology is increasingly moving beyond its original interests in times before the advent of writing sources. An example of this is the recent dynamic development, both in Poland and abroad, of the so-called archaeology of the contemporary era. The presented paper aims to outline a wider background of important changes taking place in archaeology, exemplified by various research conducted within the framework of archaeology of the contemporary era. It discusses the current directions of its development and outlines potential fields of a development of this subdiscipline in the near future. It also expresses a conviction that the archaeology of the contemporary era has the potential to become an important field for the development of a critical reflection on the current state of the discipline. Archaeology and the Materiality of the Today’s World provides a voice in this discussion.

Keywords:archaeology, contemporary, materiality, war, society

UWAGI WSTĘPNE

Jedną z najważniejszych zmian współczesnej archeologii jest rozciągnięcie spektrum czasowego przedmiotu jej zainteresowań do czasów nam współczesnych oraz poszerzenie zakresu stosowania metod archeologicznych. W konsekwencji powoduje to zanik wyraźnie określonych ram chronologicznych, które do niedawna stanowiły łatwy do określenia przedmiot odniesień i studiów archeologii (Hicks 2003, 316–317) – przeszłości jako bytu odległego, oddzielonego wyraźną i nieprzekraczalną granicą od teraźniejszości, z którą nic nas nie łączy, która nie ma nic wspólnego z doświadczeniami współczesnych ludzi i która nie posiada bezpośredniego wpływu na nasze życie. To przesunięcie sprawia, że przeszłości nie można uznać za – jak to ujął David Lowenthal (1985, xvi) – „obcy kraj, w którym sprawy toczą się inaczej” – oddalony od nas, inny, odmienny od tego, w którym znajdują się pragnący ją poznać badacze (historycy, archeolodzy), lecz byt stapiający się z teraźniejszością i naszą codziennością.

Zamazanie wyraźnej cezury czasowej pomiędzy przeszłością a teraźniejszością ma daleko idące konsekwencje dla kondycji dyscypliny. Sprawia, że niejako staje się zobowiązana do zaangażowania się w aktualne problemy, ujawniając niezaprzeczalne „społeczne i emocjonalne powiązanie archeologii z naszym życiem współczesnym” (Ostoja-Zagórski 2013, 768). Parafrazując stwierdzenie Haydena White’a, odnoszące się do roli historii we współczesnym świecie, można stwierdzić, że również archeologia musi przywrócić wartość badaniu przeszłości nie jako celowi samemu w sobie, lecz jako „drodze do znalezienia perspektyw dla teraźniejszości, które z kolei przyczyniają się do rozwiązania problemów charakterystycznych dla naszych czasów” (White 2000, 61). Oznacza to konieczność przeorientowania archeologii z dyscypliny stricte antykwarycznej czy scjentystycznej, ukierunkowanej na rekonstruowanie przeszłości, na rzecz ujmowania jej jako praktyki społecznej, zaangażowanej w mapowanie wyzwań współczesności, oferowania pewnego specyficznego postrzegania (materialności) rzeczywistości oraz prospektywnie zorientowanej na przyszłość (np. Holtorf 2010, 183). W takim ujęciu współczesna archeologia przestaje być jedynie dyscypliną naukową, a staje się praktyką zakorzenioną w teraźniejszości, dla której owa teraźniejszość stanowi swoiste raison d’être i punkt odniesienia (Olivier 2013).

Archeologia współczesności – określana w literaturze anglojęzycznej jako archaeology of the contemporary past, archaeology of the recent past czyarchaeology of the present – to interdyscyplinarny nurt badawczy, którego przedmiot zainteresowań stanowią: szeroko rozumiana współczesność (głównie wieki XX i XXI), jej materialne pozostałości i przekształcenia krajobrazów kulturowych. W zakres jej zainteresowań wchodzą wszelkie formy kultury materialnej, które powstały w ostatnich dziesięcioleciach czy nawet latach. Celami archeologii współczesności są odkrywanie, dokumentowanie i interpretacja tychże śladów, aby zrozumieć różne aspekty życia i społeczeństwa z nieodległej przeszłości.

Taka formuła uprawiania archeologii w coraz bardziej czytelny sposób znajduje zastosowanie do badania także wydarzeń, mających miejsce w Polsce w XX w. Miniony wiek naznaczony był wieloma procesami i zdarzeniami, często o dramatycznym i tragicznym charakterze, a ich wpływ daleko wykraczał poza granice kraju. Polska doświadczyła w tym czasie I i II wojny światowej, okresu zimnej wojny, upadku komunizmu oraz integracji europejskiej. Wszystkie te dziejowe zmiany całkowicie odmieniły krajobraz kraju, a spuścizną każdej z nich jest także specyficzna kultura materialna. To materialne bogactwo w ostatnich latach stało się przedmiotem głębszego zainteresowania archeologów, które z czasem nabrało pewnych ram instytucjonalnych. Z jednej strony, ten trend jest próbą nawiązania do podobnych przeobrażeń archeologii na świecie (por. Kobiałka, Kostyrko, Kajda 2016), z drugiej – polska archeologia współczesności bardzo czytelnie osadzona jest w rodzimej tradycji badawczej i traumatycznej przeszłości kraju w ostatnich dziesięcioleciach.

Zamieszczone w niniejszym tomie artykuły zostały przygotowane na podstawie wybranych wystąpień, zaprezentowanych podczas konferencji „Archeologia wobec materialnych śladów współczesności”, zorganizowanej przez Komisję Archeologiczną oddziału PAN w Poznaniu w październiku 2022 r. Publikacja ma na celu podsumowanie dotychczasowych doświadczeń związanych z uprawianiem archeologii współczesności w Polsce, a także nakreślenie potencjalnych przyszłych pól i perspektyw badawczych. Jej zakres tematyczny ma wzmacniać interdyscyplinarny dialog i generować nowe formy współpracy inicjowanej wokół dziedzictwa czasów nieodległej przeszłości.

ARCHEOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI – ZARYS HISTORYCZNY

Pomimo iż archeologia (gr.archaīos – dawny, stary, -logiā – mowa, nauka) ukształtowała się jako dyscyplina odtwarzająca najstarsze dzieje człowieka na podstawie materialnych pozostałości i badająca czasy w większości pozbawione źródeł pisanych, już od drugiej połowy XX w. szeroko ujmowana współczesność coraz wyraźniej stawała się niezbywalnym elementem badań archeologicznych. Zaangażowanie się archeologów w badania nieodległej przeszłości i współczesności zwykle łączy się ze środowiskiem amerykańskich badaczy. Przykładowo, William Rathje (Rathje, Murphy 2001) od lat 70. XX w. prowadził badania nad odpadami wyrzucanymi na śmietniki przez amerykańskie społeczeństwo w celu ustalenia m.in. struktury nabywanych dóbr w gospodarstwach domowych, intensywności konsumpcji czy też nawyków i zachowań z nimi związanych. Tego typu badania określano początkowo mianem „archeologii nas” (ang. archaeology of us; Gould, Schiffer 1981). W takim ujęciu archeologia stanowiła już więc nie naukę o dawnej przeszłości, lecz czytelnie sytuowała się poza archaīos.Innymi słowy, punktem odniesienia stawała się kultura materialna w jej wielorakich przejawach, zarówno materialnych pozostałości po działaniach ludzi, jak i przekształceń krajobrazów, dokonanych przez nich na przestrzeni dziejów. Materialność jako taka, a nie czas powstania danych przedmiotów i procesów z nimi związanych, stawała się przedmiotem prowadzonych badań.

Archeologia współczesności to niezwykle dynamiczny oraz wieloaspektowy nurt, wymykający się jednoznacznej definicji. Starając się ująć go w ramy koncepcyjne, można stwierdzić iż:

Archeologie współczesności są różnorodnym polem dociekań archeologicznych nad reliktami czasów najnowszych wykorzystujących do tego całe spektrum metod archeologicznych. Charakterystyczną cechą wszystkich archeologii współczesności jest ich interdyscyplinarne podejście do badanej problematyki i wykorzystywanie głównie metod etnograficznych […] źródeł historycznych czy też osiągnięć studiów nad pamięcią i historiami mówionymi (Kajda, Kobiałka 2017, 33).

Archeologia współczesności jest zatem bardziej formą partycypacji w kulturze aniżeli akademicko sankcjonowanym sposobem uprawiania dyscypliny. Odwołuje się do archeologicznego patrzenia i myślenia o rzeczach i przedmiotach. Odnosi się implicite do antykwarycznych, przedewolucjonistycznych formuł relacji do materialnych pozostałości i do przeszłości. W takim rozumieniu wyznacza ramy i warunki funkcjonowania archeologii w teraźniejszości oraz określa jej kształt w przyszłości. Ta jej nowa formuła nie jest rezultatem instytucjonalizacji, lecz zrodziła się jako element praktyki społecznej, wytworzonej w dużej mierze przez podmioty spoza środowiska akademickiego i spoza samej archeologii (Marciniak 2019, 30–31).

Publikacją, która po raz pierwszy podjęła temat dokonującego się zwrotu archeologii w stronę badań nad współczesnością, a jednocześnie stworzyła podwaliny pod dzisiejsze zainteresowania badawcze archeologii współczesności, była Archaeologies of the Contemporary Past (Buchli, Lucas 2001). Jej autorzy argumentowali, że archeologia może stać się ważnym sposobem badania czasów współczesnych i pozwolić na redefiniowanie samej dyscypliny, a dzięki temu – nas samych i naszego społeczeństwa. W tekstach zamieszczonych w tym tomie sformułowano teoretyczne i praktyczne podstawy archeologicznego sposobu badania otaczającego nas świata, zaczynając od analizy takich zjawisk, jak wysypiska śmieci, strajki górników, bractwa studenckie, opuszczony dom komunalny czy sztuka art deco, a na grobach masowych kończąc. Punktem wyjścia była konstatacja, że wiele wydarzeń i zjawisk historycznych, również tych z nieodległej przeszłości, wymyka się możliwości pogłębionych analiz, z racji tego, że nie pozostawiły po sobie źródeł pisanych lub nie zostały zapamiętane przez lokalne społeczności. Można je więc badać i poznawać jedynie poprzez rzeczy bądź ich fragmenty – często niepozorne, banalne, porzucone, zniszczone – przy wykorzystaniu metodyki badawczej archeologii. Omawiana publikacja dowodzi jednocześnie istnienia wielości i różnorodności sposobów wykorzystania perspektywy archeologicznej w odniesieniu do szeroko rozumianej współczesności i jej materialnych śladów. Wymowniejszym przykładem jest sam tytuł tej publikacji, podkreślający mnogość podejść: nie istnieje bowiem jedna zdefiniowana archeologia współczesności, lecz wiele jej wariantów i postaci. Stąd też mówi się o archeologiach w liczbie mnogiej (ang. archaeologies) (por. także Kajda, Kobiałka 2017).

Z upływem czasu coraz więcej archeologów zaczęło badać materialne pozostałości ze współczesności i podejmować wiele zagadnień do niej się odnoszących. Niewątpliwie na plan pierwszy wysuwają się te związane z konfliktami zbrojnymi i szeroko rozumianym dziedzictwem wojennym, analizowane z wielu różnych perspektyw. Obejmują one zarówno okres Wielkiej Wojny (Saunders 2004; 2007), jak i czasy II wojny światowej, badane np. w Wielkiej Brytanii (Moshenska 2012) czy Finlandii (Seitsonen 2021). W ramach tego nurtu badawczego podejmowana jest problematyka jeniectwa i internowania (Myers, Moshenska 2011; Mytum, Carr 2013) czy archeologia Holokaustu (Sturdy Colls 2015). W nurt ten wpisują się także prace poświęcone szeroko rozumianej archeologii konfliktów, pól bitewnych oraz materialnych po nich pozostałościach (Saunders 2012). Nie dotyczy to jedynie prób rekonstrukcji wydarzeń na podstawie materialnych pozostałości i na bazie metod archeologicznych, lecz również – sposobów radzenia sobie z konsekwencjami konfliktów na poziomie krajowym i międzynarodowym (Schofield 2009) czy integrowania perspektyw badawczych w celu wypracowania podejścia łączącego archeologię, badania nad dziedzictwem i historię w perspektywie krajobrazowej (Schriek 2022). Do tego nurtu zaliczyć także możemy badania archeologiczne miejsc związanych z wojną, przemocą, protestami czy działaniami opresyjnymi z wieków XX i XXI, których materialne relikty stanowią namacalne i wciąż obecne świadectwo, z którym współcześni muszą sobie poradzić (Theune 2018).

Ważne pole badawcze w tym nurcie zajmują też tzw. trudne dziedzictwo i sposoby, w jaki współcześni ludzie negocjują przypadłą im w udziale trudną spuściznę w swoim codziennym życiu, i jak odnoszą ją do reżimów pamięci, przynależności kulturowej czy tożsamości (Wollentz 2020). Wyraźnie czytelne są także badania mechanizmów kontroli państwowej, masowych represji i przemocy skierowanej wobec mniejszości etnicznych, politycznych, klasowych czy religijnych. Współczesna archeologia ma zatem znaczący potencjał badawczy jeśli chodzi o poznawanie mechanizmów działania reżimów totalitarnych, poprzez rozwijanie teoretycznych ujęć aktów okrucieństwa i przemocy oraz poszerzanie publicznego zrozumienia tego, w jaki sposób opresyjne reżimy wykorzystują przemoc i represje, aby utrzymać się przy władzy (Symonds, Vařeka 2020). Słowem, prace podejmujące zagadnienia konfliktów zbrojnych i przemocy realizują jasno sprecyzowany cel. Obejmuje on odtwarzanie wielu dotychczas nieznanych aspektów wydarzeń, w tym mikrohistorii czy historii jednostkowych, które nie zostały zapisane w źródłach, utrwalone na fotografiach czy zapamiętane. Połączenie i zbadanie różnych kategorii źródeł pozwala tym samym na poznanie nieodległej przeszłości w jej złożoności, służy ich upamiętnieniu, a także pośrednio stanowi przestrogę przed ich powtórzeniem.

Oprócz problematyki konfliktów i wojny, ważnym przedmiotem zainteresowania archeologii współczesności są zagadnienia i wydarzenia życia codziennego z nieodległej przeszłości. Prace z tego nurtu cechuje bardziej afirmatywne podejście. Są zazwyczaj poddawane analizie w perspektywie nowoczesności czy późnej nowoczesności, łącząc perspektywę akademicką z ujęciami bardziej praktycznymi, wychodzącymi poza naukową doxa. Takie ujęcie prezentuje praca Contemporary Archaeology – Excavating Now (Holtorf, Piccini 2009), poddająca analizie takie zjawiska, jak współczesne parki rozrywki, baza ekspedycji polarnej na Antarktydzie, złomowisko samochodów, miejsca testowania silników rakietowych czy ogrody zoologiczne. Podobny, zarówno pod kątem wykorzystywania interdyscyplinarnego podejścia, specyficznej metodologii badawczej czasów niedawnej przeszłości, jak i integracji perspektywy akademickiej z praktyczną, jest podręcznik The Oxford Handbook of the Archaeology of the Contemporary World (Graves-Brown, Harrison, Piccini 2013). Zarysowuje on wielość tematów, zagadnień i wątków ważnych dla archeologii współczesności, takich jak czas, przestrzeń, ruiny, pamięć, autentyczność, sekty religijne, protesty społeczne i zamieszki, wydarzenia sportowe, festiwale kulturowe, media. Są one analizowane poprzez pryzmat rzeczy i ich wzajemnych powiązań. Mówiąc inaczej, zarysowany przedmiot badawczy odnosi się do „żywej pamięci”, a archeologię można uznać za adekwatne narzędzie do studiów nad tym okresem naszego własnego społeczeństwa, co także udowadniają Rodney Harrison i John Schofield w książce After Modernity. Archaeological Approaches to the Contemporary Past (2010).

Istotny zakres badawczy archeologii współczesności obejmuje także ruiny – opuszczonych fabryk, zamkniętych centrów handlowych, zarośniętych bunkrów czy opuszczonych miast górniczych. Reprezentatywną publikacją dla tego nurtu jest praca Ruin Memories: Materialities, Aesthetics and the Archaeology of the Recent Past (Olsen, Pétursdóttir 2014). Pojęcie „ruinacja” (ang. ruination), stojące w opozycji do konwencjonalnego ich ujmowania jako popadania w ruinę – w znaczeniu degradacji, utraty, zniszczenia – odnosi się do odkrywania przeistaczających się obiektów, ruin nowoczesnego świata, co może być także przeżyciem odkrywczym, niekoniecznie nacechowanym negatywnie. Analizowanie procesu powolnego przeobrażania w ruinę może być również postrzegane jako akt ujawnienia. Skoro bowiem ruinacja zakłóca to, co zrutynizowane, stabilne, trwałe, można ją tym samym postrzegać jako odzyskiwanie pamięci, jako ujawnianie znaczeń i wartości historycznych oraz kulturowych współczesnych społeczeństw.

Do innego bloku zagadnień nawiązuje praca Reclaiming Archaeology: Beyond the Tropes of Modernity (González-Ruibal 2013), w której archeologia współczesności ujmowana jest jako ważne źródło metafor we współczesnym świecie poprzez odwołanie się do dorobku ważnych intelektualistów XX w. – Zygmunta Freuda, Waltera Benjamina czy Michela Foucaulta. Znaczenie jednak archeologii wykracza poza bycie źródłem metafor, stając się sposobem ponownego przemyślenia fundamentalnych kwestii nowoczesności i czasów późnej nowoczesności. Opierając się na czterech głównych aspektach – metodzie, czasie, dziedzictwie oraz materialności – analizowane są w niej różne tropy archeologiczne: wykopaliska, powierzchnia/głębokość, genealogia, ruiny, fragmenty, wyparte wspomnienia i ślady. Autorzy, odrzucając ich modernistyczne implikacje, ukazują jednocześnie potencjał twórczy i moc sprawczą archeologii jako sposobu poznania i zrozumienia nie tyle przeszłości, ile przede wszystkim teraźniejszości.

Z kolei pracaAn Archaeology of the Contemporary Era (González-Ruibal 2019) opisuje z archeologicznego punktu widzenia współczesną epokę (od końca XIX do XXI w.) jako okres archeologiczny zdefiniowany przez konkretne procesy materialne. Autor, analizując w niej założenia archeologii współczesnej przeszłości z perspektyw: epistemologicznej, politycznej, etycznej oraz estetycznej, dowodzi, iż materialność naszej obecnej epoki, zwłaszcza zaś ruiny i śmieci, ujawnia coś głębokiego, oryginalnego, a jednocześnie niepokojącego na temat ludzkości. Metodyka i perspektywa archeologiczna mogą być także skutecznie wykorzystane do rejestrowania i dokumentowania sposobów, w jaki osoby bezdomne żyją w mieście i je doświadczają, czego przykład stanowi książka Homeless Heritage. Collaborative Social Archaeology as Therapeutic Practice (Kiddey 2017). Opierając się na badaniach przeprowadzonych w dwóch angielskich miastach – Bristolu i Yorku – pokazuje sposoby aplikacji metod i teorii archeologicznych do badania bezdomności, niezwykle ważnego i trudnego zagadnienia współczesności.

Istotnym aspektem archeologii współczesności jest również refleksja nad sposobami, w jaki człowiek wpływa na środowisko, w którym żyje, co zmienia radykalnie postrzeganie dziedzictwa. Wpisuje się to w nurt ekologicznego rozumienia dziedzictwa, czego przykładem jest książka Heritage Ecologies (Bangstad, Pétursdóttir 2021). Autorzy dowodzą, że rozpoznanie uwikłania dziedzictwa w naturę jest niezbędne w erze antropocenu, w której niepewność i szybkie, często dramatyczne zmiany środowiskowe zmuszają nas do rewizji dotychczasowych koncepcji dziedzictwa, dziedziczenia oraz do wypracowania nowych strategii jego ochrony. Miejsca dziedzictwa stają się otwartymi i wspólnymi przestrzeniami, procesami, w które uwikłane są współtworzące je ludzkie i nie-ludzkie podmioty. Przyjęcie takiej optyki powoduje jednocześnie konieczność zaakceptowania, że ludzie nie są ani jedynymi twórcami, ani jedynymi spadkobiercami dziedzictwa.

ARCHEOLOGIA WSPÓŁCZESNOŚCI W POLSCE

Przeświadczenie, że archeologia może być ważnym sposobem badania szeroko rozumianej współczesności, jej materialnych śladów, zmian krajobrazowych oraz związanych z nimi procesów społecznych, stanowi podwaliny wszelkich działań podejmowanych w ramach archeologii współczesności, w tym również w Polsce. Stanowi składową czasów obecnych, zaś szersze, partykularne konteksty historyczne, społeczne, kulturowe oraz polityczne kształtują ramy jej zainteresowań badawczych w poszczególnych krajach. Dokonując pewnego uproszczenia, można stwierdzić, że brytyjskie oraz skandynawskie inicjatywy z zakresu archeologii współczesności odwołują się do problematyki pamięci, materialności i krajobrazu. Kluczowe są dla nich także zagadnienia natury teoretycznej, związane ze znaczeniem dziedzictwa nieodległej przeszłości i jego wpływem na współczesność. Archeologia współczesności w Polsce ukształtowała się w odmiennych okolicznościach i wyrasta z intelektualnej tradycji archeologii środkowoeuropejskiej. Zagadnienia te były już omawiane w kilku pracach (np. Ławrynowicz, Żelazko 2015; Zalewska 2016a), stąd sygnalizujemy tutaj jedynie wybrane i najważniejsze badania, które – w naszej ocenie – w zasadniczy sposób wpłynęły na aktualny stan archeologicznego zainteresowania czasami współczesnymi i ich materialnym dziedzictwem. Dobrze ilustrują to zresztą przykłady działań zamieszczonych w publikacji Archeologia wobec materialnych śladów współczesności, które to – z racji na ich problemowe ujęcia – będą wywierały znaczący wpływ na rozwój tego nurtu badawczego polskiej archeologii.

Powstanie i rozwój archeologii współczesności w Polsce oraz jej umocowanie w kontekście dyscypliny dokonały się na skutek systematycznego poszerzania pola zainteresowań archeologicznych. Na przestrzeni ostatnich dekad materialne ślady z okresu późnego średniowiecza, a następnie z czasów nowożytnych, stawały się powszechnie akceptowaną kategorią źródeł, badaną przy wykorzystaniu tych samych narzędzi i metod, co pozostałości z wcześniejszych okresów (por. Kajzer 1996). Dominacja paradygmatu kulturowo-historycznego w polskiej archeologii miała także istotny wpływ na zakres podejmowanych tematów badawczych i pytania stawiane w odniesieniu do materialnych śladów współczesności. Bardzo czytelne piętno odcisnęła także tragiczna historia najnowsza Polski – przede wszystkim lata II wojny światowej i jej materialne pozostałości. Zostały one dodatkowo wzmocnione powojennym terrorem komunistycznym. Niebagatelną rolę odgrywało także odkrywanie pamięci Wielkiej Wojny. Ten specyficznie polski rys archeologii współczesności jest także bardzo czytelny w niniejszym tomie. Przekonująco reprezentują go prace dotyczące okresu powojennego i obozów NKWD (por. Borkowski, Madejek w tym tomie; Lorkiewicz i inni w tym tomie) czy dziedzictwa I wojny światowej w Bieszczadach i Karpatach – cmentarzy wojennych i miejsc bitew (Musiał, Wieder, Witkowska, Czarnowicz w tym tomie; Czarnowicz, Zahacki, Vojtas w tym tomie).

W związku ze specyficznymi uwarunkowaniami historycznymi i akademickimi, początki archeologii współczesności w Polsce wiążą się w głównej mierze z badaniami miejsc kaźni z okresu II wojny światowej, takich jak masowe groby czy obozy koncentracyjne i zagłady. Co prawda, pierwsze wykopaliska na terenie obozu zagłady w Auschwitz przeprowadzone zostały już w latach 60. XX w. (por. Kobiałka i in. 2023), to jednak prace ekshumacyjne podejmowane na początku lat 90. XX w. w Katyniu (Głosek 1996) oraz innych miejscach kaźni związanych ze Zbrodnią Katyńską okazały się mieć fundacyjny charakter w kontekście odkrywania, dokumentowania oraz interpretowania materialnych śladów niedawnej przeszłości. Badania te, oprócz oczywistego wkładu w poszerzanie bazy źródłowej dotyczącej nieodległej przeszłości, uwidoczniły także szersze – społeczne i kulturowe – wymiary i znaczenie prac archeologicznych. Są to niezwykle ważne aspekty, których analiza dopiero w ostatnich latach staje się przedmiotem szerszej refleksji w polskim środowisku archeologicznym (por. Blombergowa 2016).

Równie istotne były prace Andrzeja Koli, który w latach 1994–1996 kierował zespołem archeologów prowadzących badania na terenach kwartału parku leśnego w Charkowie, w miejscu, gdzie w 1940 r. NKWD pogrzebało szczątki zamordowanych oficerów Wojska Polskiego (Kola 2005). Prace ekshumacyjne o podobnym charakterze przeprowadził on także w Bykowni – miejscu pogrzebania ofiar represji stalinowskich. Ważnym przykładem zastosowania metodyki archeologicznej były też wykopaliska na obszarze niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Żydów w Bełżcu (Kola 2000). Zbieżne tematycznie i problemowo projekty realizowano w późniejszych latach także na terenie innych obozów zagłady – w Chełm­nie nad Nerem, Treblince oraz Sobiborze (Gilead, Haimi, Mazurek 2009; Sturdy Colls 2012; 2015).

Podobne cele, metody oraz sposób myślenia o potencjale archeologii w kontekście śladów niedawnej przeszłości przyświecały naukowcom poszukującym szczątków ofiar niemieckich oraz później – komunistycznych zbrodni na terenie byłego poligonu wojskowego na łódzkim Brusie (Głosek 2010). Przedmiotem badań archeologicznych były także próby zlokalizowania grobów masowych i ekshumacja ofiar Rzezi Wołyńskiej na Ukrainie z 1943 r. (np. Popkiewicz 2016). Archeologia współczesności, rozumiana przed wszystkim jako specyficzna metoda odnajdywania utajnionych grobów, jest obecnie intensywnie wykorzystywana przez instytucje państwowe. Instytut Pamięci Narodowej od wielu już lat, z sukcesami, prowadzi badania mające na celu odnalezienie szczątków żołnierzy i przedstawicieli polskiego powojennego podziemia antykomunistycznego, w tym także tzw. żołnierzy wyklętych (Staniewska, Domańska 2023, 49–56). Prace i ich wyniki np. na Cmentarzu Osobowickim we Wrocławiu (Szwagrzyk 2021) oraz Kwaterze „Ł”, tzw. „Łączce” na cmentarzu wojskowym na Powązkach w Warszawie (Wichowska 2016), są tego lepiej znanymi przykładami.

Ten – siłą rzeczy dość pobieżny – przegląd prowadzonych na przestrzeni ostatnich dekad w Polsce badań realizowanych w ramach archeologii współczesności, ukazuje kilka charakterystycznych aspektów jej praktykowania. Po pierwsze, od początku i przez wiele lat jej zakres obejmował w głównej mierze odkrywanie i dokumentowanie śladów zbrodni drugowojennych, oraz, w ostatnim czasie, tych z okresu komunizmu. Tego typu zadania badawcze były stawiane przed archeologami ze strony różnych instytucji, podmiotów i przedstawicieli innych dyscyplin naukowych. W tym kontekście bardzo często mówiło się i pisało o „metodzie archeo­logicznej”, a nie o archeologii współczesności per se. Innymi słowy, archeologia jako dyscyplina badań naukowych była sprowadzana do sposobu pozyskiwania artefaktów, materialnych śladów, które w większości przypadków były dowodami popełnionych zbrodni. Mówiąc skrótowo, chodziło o wykorzystanie archeologii jako sposobu zadokumentowania miejsc zbrodni. Merytoryczne zagadnienia związane z tymi zagadnieniami były przede wszystkim podejmowane przez historyków, a za podstawową bazę materiałową służyły źródła pisane, słowne i wizualne. Redukowanie archeologii jedynie do metody badawczej, której synonimem są badania wykopaliskowe, można postrzegać jako upraszczający sposób rozumienia zarówno dyscypliny, jak i jej metod oraz potencjału poznawczego. Wynikało to z przyjmowanego milcząco przeświadczenia, rzadziej wyrażanego explicite, że w kontekście badania nieodległej przeszłości archeologia jest jedynie nauką pomocniczą historii – sposobem (a właściwie – „metodą”) odnajdywania i dokumentowania śladów popełnionych zbrodni. Dobrym podsumowaniem tego rodzaju praktyk prowadzonych w naszym kraju jest publikacja Archeologia totalitaryzmu, pod redakcją Olgierda Ławrynowicza i Joanny Żelazko (2015).

Tak rozumiana archeologia była w istocie formą dopisywania brakujących elementów do historii najnowszej, włączając je do sfery materialnej. Wiele przykładów opracowań archeologicznych miało formę opisu przeprowadzonych badań i dokonanych odkryć. Były to prace pisane w myśl założeń tradycyjnego – i nadal silnego w archeologii polskiej – paradygmatu kulturowo-historycznego. Większość artykułów i książek powstałych w tym nurcie, który można roboczo określić mianem „martyrologicznego”, pozbawiona była szerszej refleksji teoretycznej. Wynikało to głównie z przeświadczenia, że w kontekście wydarzeń z XX w. archeologia jest jedynie formą pisania historii zdarzeniowej. Zupełnie odmiennie sytuacja wyglądała w wypadku archeologii anglosaskiej, gdzie najważniejsi jej przedstawiciele byli aktywnie zaangażowani w toczące się wówczas dyskusje dotyczące roli i znaczenia teorii w kontekście prowadzonych badań archeologicznych, natomiast szeroko rozumiane dziedzictwo czasów współczesnych stanowiło pole wielu nowych, odkrywczych i często dość awangardowych podejść badawczych. Można więc stwierdzić, że w pewnym sensie archeolodzy współczesności zaczęli nadawać ton toczącym się w środowisku archeologicznym dyskusjom. Miało to także swoje implikacje społeczne, kulturowe oraz polityczne, które również stały się przedmiotem szerszych analiz jako istotne aspekty archeologii współczesności – archeologii wewspółczesności (np. Holtorf, Piccini 2009; González-Ruibal 2013; Graves-Brown, Harrison, Piccini 2013).

W ostatnich latach można zaobserwować fundamentalne przewartościowania w zakresie rozumienia archeologii i dziedzictwa archeologicznego. W Polsce, w kontekście upadku i stopniowej erozji paradygmatu nau­kowego, archeologia została zmuszona do opuszczenia bezpiecznej „wieży z kości słoniowej” (Kobyliński 2002). Z racji tego, że na wielu płaszczyznach wchodzi ona we wzajemne relacje ze społeczeństwem, nie może być dłużej praktykowana i rozumiana jedynie z czysto naukowego punktu widzenia. Spojrzenie to zostało pogłębione przez kryzys ekonomiczny z 2008 r., który odbił się poważnie na archeologii w wielu krajach Europy, w tym również w Polsce (Schlanger, Aitchison 2010). W jego konsekwencji zauważono konieczność przedefiniowania sposobów funkcjonowania dyscypliny i jej praktykowania oraz uwypuklenia jej bardziej utylitarnego i społecznego wymiaru (Kajda, Kobiałka 2017, 28–29).

Zmiana podejścia w tym zakresie jest bardziej zauważalna w tych krajach, na których kryzys ekonomiczny odcisnął silniejsze piętno aniżeli w Polsce. Poskutkowało to pojawianiem się licznych inicjatyw, związanych m.in. z archeologią publiczną, archeologią społeczności lokalnych czy tzw. archeologią włączającą (ang. inclusive archaeology). Nowe, pokryzysowe podejście do archeologii oznacza więc skoncentrowanie się na archeologii, która może odgrywać istotną rolę w społeczeństwie z perspektywy problemów i wyzwań współczesnego świata, takich jak głód, bieda, migracje, wykluczenie społeczne, prawa człowieka, zrównoważony rozwój, ochrona przyrody itd. Takie sposoby uprawiania archeologii stały się pożądane, ponieważ przez bezpośrednie angażowanie społeczeństwa w procesy poznawania i odkrywania przeszłości ukazują one praktyczne oblicze tej dyscypliny jako dziedziny o szerokim oddźwięku społecznym. Stąd również zwrot w stronę obserwowania i aktywnego włączania się archeologów w debaty dotyczące kwestii społecznych, a także poszukiwanie nowych pól badawczych, które do tej pory wymykały się ch szerszej uwadze. Pozwoliło to także na zrozumienie, że archeologii nie można pojmować jedynie jako nauki, formy wiedzy, zespołu działań czy metod badawczych, ale staje się ona także rodzajem praktyki społecznej i kulturowej, zależnej od wydarzeń i problemów współczesności (Kajda, Kobiałka 2017, 30).

Kolejne lata rozwoju archeologii współczesności w Polsce uwzględniały pierwsze doświadczenia, ale w coraz większym stopniu otwierały się na inspiracje z innych tradycji intelektualnych, poszerzając paletę tematów, problemów i pytań. Za czytelny symptom stopniowych zmian i poszerzania pola badawczego dyscypliny oraz powiększenia grona badaczy można uznać Interdyscyplinarną Sesję Studentów Archeologii, zatytułowaną „Współczesna przeszłość”, która odbyła się w grudniu 2008 r. w podpoznańskim Puszczykowie i była inicjatywą studentów ówczesnego Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu. Materiały z niej zostały opublikowane w kolejnym roku (Stępień 2009). Pięć lat później, w ramach Pierwszego Kongresu Archeologii Polskiej w Warszawie w 2013 r., Anna Zalewska zorganizowała sesję tematyczną poświęconą archeologii współczesności – „Archeologia współczesności. Archeologia martyrologii XX wieku”. Przyniosła ona podsumowanie pierwszego okresu uprawiania archeologii współczesności w Polsce (Zalewska 2016a). W kolejnych latach zorganizowano kolejne konferencje oraz sympozja poświęcone tej problematyce, czego jednym z ostatnich przykładów jest konferencja „Archeologia wobec materialnych śladów współczesności”, zorganizowana w październiku 2022 r. przez Komisję Archeologiczną oddziału PAN w Poznaniu.

Wyraźny wpływ na rozwój archeologii współczesności w Polsce miały projekty, badania i publikacje Anny Zalewskiej. Szczególnie znaczące są jej osiągnięcia w zakresie zapomnianego i wcześniej w istocie niebadanego archeologiczne dziedzictwa pierwszowojennego (Zalewska 2013a; 2013b; 2014). Myślą przewodnią jej prac było przywracanie „pamięci o miejscach, rzeczach i ludzkich czynach, które zostały niemal całkowicie wymazane z historiografii” (Zalewska 2017, 67), w tym przypadku – pamięci i wiedzy o użyciu po raz pierwszy przez siły niemieckie broni chemicznej na froncie wschodnim w trakcie I wojny światowej w 1915 r. Swoje badania osadziła w dyskursach pamięcioznawczych, studiów nad dziedzictwem, nauki obywatelskiej oraz szerszej refleksji teoretycznej i metodologicznej (np. Zalewska 2021). Co więcej, realizowane przez nią przedsięwzięcia badawcze były oparte w dużej części na założeniach konserwacji zapobiegawczej, gdzie główny nacisk położono na wykorzystanie rozległego spektrum możliwości, oferowanych przez archeologiczne metody nieinwazyjne. Wiele wcześniejszych projektów i badań w ramach archeologii współczesności w Polsce bazowało bowiem na pracach inwazyjnych (wykopaliskowych), co powodowało sprowadzanie archeologii do metody badawczej – sposobu pozyskiwania artefaktów oraz szczątków ludzkich.

Z czasem, i dość konsekwentnie, metody nieinwazyjne stawały się fundamentem większości projektów archeologicznych w kontekście materialnych śladów współczesności. Tym samym wpisują się one w jedną z głównych wytycznych współczesnej doktryny konserwatorskiej, nakazującej ograniczenie do minimum stosowania badań inwazyjnych (niszczących) na rzecz nieinwazyjnych metod w badaniu i dokumentacji dziedzictwa kulturowego. Oprócz tego jako ważne elementy praktykowania archeologii współczesności w Polsce eksponowane i wdrażane są w praktyce aspekty społeczne, edukacyjne, partycypacyjne, wspólnotowe, co czyni z dyscypliny formę uczestnictwa w świecie i w kulturze tu i teraz (por. Kobiałka i in. 2023). Bliski zaś dystans czasowy pomiędzy współcześnie żyjącymi ludźmi a badanymi wydarzeniami, nawet z czasów I wojny światowej, stwarza wiele sposobności uprawiania archeologii jako formy praktyki społecznej i kulturowej (por. Kajda, Kobiałka, Marciniak 2022). Społeczne aspekty badań realizowanych przez archeologię współczesności stanowią jej dystynktywny rys. Archeologia współczesności dowodzi tym samym, że pomimo swoich naukowych podstaw, fundamentalne są dla niej także społeczne i kulturowe aspekty rozumienia, postrzegania i praktykowania archeologii. Uwzględniając te okoliczności, przeprowadzono m.in. pierwsze badania archeologiczne na terenach obozów jenieckich w Czersku i Tucholi z czasów Wielkiej Wojny (por. Kobiałka, Kostyrko, Kajda 2016; 2017).

Odwołanie się do tradycji etnoarcheologii jest czytelnie w badaniach Olgierda Ławrynowicza nad niemieckimi zbrodniami wojennymi w ramach tzw. Intelligenzaktion oraz nad szeroko rozumianymi miejscami pamięci i zapomnienia, w których najistotniejszą kategorią analityczną staje się krajobraz (np. Krupa-Ławrynowicz, Ławrynowicz 2019a; 2019b). Wykorzystanie metod i narzędzi badań etnograficznych pozwala na uchwycenie wielu interesujących związków pomiędzy badaną przeszłością i jej materialnymi śladami a współcześnie żyjącymi ludźmi i ich pamięcią w kontekście analizowanych miejsc oraz wydarzeń. Należy nadmienić, że twórczy dialog pomiędzy archeologią a etnografią, którego specyficzną formą jest etnoarcheologia (czasów współczesnych), stanowi charakterystyczny rys tradycji anglosaskiej. Coraz częściej jest on także podejmowany w polskiej archeologii (np. Kobiałka i in. 2021; Kobiałka 2022). Zainteresowania etnoarcheologią zaowocowały ideą powstania Leksykonu archeologii katyńskiej (1990–2015), którego jednym z głównych celów jest zadokumentowanie wspomnień, dokumentów, zdjęć, itd. osób, które brały udział w badaniach katyńskich w latach 90. XX w. W tym przypadku sami archeolodzy stali się przedmiotem badań (etno)archeologicznych (https://www.archeologia.uni.lodz.pl/badania/projekty-badawcze/leksykon-archeologii-katynskiej-1990-2015, dostęp: 26.06.2023).

Innym wartym odnotowania poszerzeniem pola zainteresowania archeologii współczesności, na podstawie narzędzi i metod badań nieinwazyjnych (m.in. lotnicze skanowanie laserowe, historyczne zdjęcia lotnicze, zobrazowania satelitarne) i aspektów etnograficznych oraz tzw. „archeologii śmietniskowej” (ang. garbage studies), są badania Grzegorza Kiarszysa (np. 2019a; 2019b), poświęcone czasom zimnej wojny oraz magazynom broni jądrowej, które zostały wybudowane w Polsce w końcu lat 60. XX w. Dostęp do materiałów archiwalnych, dotyczących budowy baz wojskowych do przechowywania głowic broni jądrowej na wypadek III wojny światowej, jest dość ograniczony; część z nich została ujawniona, zaś do wielu z nich nie ma dostępu i zapewne nie zmieni się to przez wiele kolejnych lat. Po upadku żelaznej kurtyny, na początku lat 90. XX w., magazyny te zostały opuszczone, zdemontowane i w kolejnych dekadach podlegały systematycznej degradacji. Jak dowodzą prace Kiarszysa, analizowanie kraj­obrazu oraz śladów działalności człowieka pozwala na odtworzenie wielu aspektów życia codziennego żołnierzy radzieckich i ich rodzin, stacjonujących niegdyś w tych bazach.

Ostatnia dekada wyznacza niezwykle dynamiczny rozwój archeologii współczesności w Polsce. Z jednej strony nadal kontynuowane i podejmowane są prace wpisujące się w nurt martyrologiczny, związany z tzw. trudnym, bolesnym dziedzictwem wojennym, które zdają się dominować w nurcie badań archeologii współczesności (Zalewska 2016b, 22). Inne prace w tym nurcie dotyczą badania materialnych konfliktów i zbrodni XX w. (Mik, Węglińska 2019); inicjatyw podejmowanych nad problemem cmentarnictwa pierwszowojennego (Karczewska 2018; 2020; Czarnowicz, Ochał-Czarnowicz 2019); niemieckich zbrodni wojennych, ich materialnych śladów oraz zachowanej pamięci wśród lokalnej społeczności (np. Kobiałka i in. 2021; Kobiałka 2022); ekshumacji żołnierzy niemieckich i ludności cywilnej z czasów II wojny światowej, które mają znamiona badań naukowych na podstawie mikrohistorii ludzi, rzeczy i miejsc (np. Frąckowiak 2018); czy też interdyscyplinarnych badań grobów ofiar zbiorowych (rozszerzonych) samobójstw rodzin niemieckich u schyłku II wojny światowej (Konczewski i in. 2023).

Z drugiej strony natomiast polscy archeolodzy otwierają się na nowe pola badawcze, formują swe projekty, wykorzystując interdyscyplinarne podejście oraz aplikując wielość nowych metod. Badaniu poddawane są historyczne pola bitewne (np. Zapłata 2017; Wrzosek 2019), miejsca katastrof lotniczych, w szczególności miejsce katastrofy prezydenckiego samolotu TU-154M pod Smoleńskiem w 2010 r., ryty pozostawione na drzewach przez jeńców wojennych i przymusowych pracowników w okresie II wojny światowej w pobliżu umocnień polowych wzniesionych pod Chyciną w województwie lubuskim (Kobiałka, Kajda, Frąckowiak 2015), czy wreszcie tereny zanikłych wsi na terenie Puszczy Zgorzeleckiej (Szczurowski, Konczewski 2019).

Archeologiczna atencja do materialności otaczającej rzeczywistości jest nawet jednym z tropów do śledzenia zmian klimatycznych w dobie antropocenu (Smykowski, Stobiecka 2022). Podobnie jest także w wypadku analiz procesu przemijania (ruinacji) dziedzictwa przemysłowego, militarnego czy związanego z transportem publicznym (np. Woźny 2009; Kobiałka 2014; Stobiecka 2021). To tylko niektóre z prac powstałych w ostatnim czasie w polskim środowisku archeologicznym. Fakt, że część z nich jest publikowana w zagranicznych czasopismach branżowych, to wymowne świadectwo znaczenia badań prowadzonych w nurcie archeologii współczesności w Polsce.

Archeologia ma wiele do zaoferowania w kontekście badania szeroko rozumianej współczesności. Co więcej, wartość tego rodzaju działań zyskuje na znaczeniu i docenieniu, skoro wiele z przywołanych powyżej inicjatyw i projektów naukowych uzyskało wsparcie finansowe ze strony Narodowego Centrum Nauki oraz innych instytucji. Archeologia współczesności stanowi synergię aspektów stricte naukowych z oczekiwaniami społecznymi, kulturowymi (także politycznymi) – łączy ślady niedawnej przeszłości ze współczesnością (por. Stobiecka 2023). Zamieszczone w niniejszej publikacji teksty stanowią swoisty indeks aktualnej kondycji archeologii współczesności w Polsce oraz wskazują na potencjalne kierunki jej rozwoju w najbliższej przyszłości.

UKŁAD TOMU

Wobec zarysowanego tu dynamicznego rozwoju badań w obszarze archeologii współczesności można postawić pytanie, co nowego wnosi prezentowana publikacja do jej rozwoju? Czy i jaką nową jakość stanowi? Jaki jest jej wkład w dyskurs rozwijany na tym polu? Uważamy, że jej wartość oraz ważność wynikają z trzech istotnych elementów.

Po pierwsze, przedstawiona praca stanowi próbę diagnozy obecnej kondycji archeologii współczesności w Polsce. To zatem ważne poszerzenie podsumowania pierwszego etapu tych badań w Polsce, zamieszczonego w pracy Archeologia współczesności (Zalewska 2016a). Ukazuje jej rozwój na kolejnym etapie, odnosząc się do takich konstytuujących ją zagadnień, jak materialność nieodległej przeszłości, interdyscyplinarność, odniesienie do pozanaukowego aspektu działań i społecznego rezonansu tego inicjatyw badawczych, wreszcie – ważność aktywnej współpracy z lokalnymi społecznościami poprzez włączanie ich w prowadzone badania oraz w sam proces uprawiania nauki, który w tej perspektywie należy ujmować jako formę działania społecznego oraz kulturowego.

Po drugie, o ile w prezentowanej publikacji nadal zauważalna jest dominacja podejścia martyrologicznego, co – jak sygnalizowaliśmy – stanowi rys charakterystyczny dla modelu uprawiania archeologii współczesności w Polsce, o tyle znajdziemy w niej także podejścia, niezwiązane z dziedzictwem wojennym lub ujmujące je z nieco odmiennej perspektywy. Wyznaczają one nowy etap archeologii współczesności w Polsce, który odwołuje się do społecznych aspektów działalności archeologów w obecnym świecie, a materialne pozostałości nieodległej przeszłości ujmuje jako ważny punkt odniesienia dla współczesnych ludzi i poszczególnych grup osób. Nie znaczy to, że teksty dotyczące wydarzeń i dziedzictwa trudnej, bolesnej przeszłości są mniej istotne. Ich rola pozostaje niezmiennie ważna, co wynika z odnoszenia się do czasów naznaczonych traumatycznymi wydarzeniami oraz podtrzymywania o nich pamięci, która ulega stopniowemu zacieraniu się. W obecnej sytuacji geopolitycznej, związanej z trwającą wojną w Ukrai­nie, nabiera szczególnej wymowy, stanowiąc swoiste memento i jednocześnie przestrogę przed wojną, która zawsze jest wydarzeniem tragicznym i nigdy nie powinna mieć miejsca.

Po trzecie, poszczególne teksty zawarte w tomie ukazują dużą dynamikę studiów rozwijanych w nurcie archeologii współczesności w Polsce, wielość perspektyw, podejść oraz różnorodność sposobów jej praktykowania. Znajdują się w niej zarówno teksty omawiające konkretne przypadki, a także te bardziej obudowane teoretyczną refleksją. Artykuły przygotowali badacze o uznanej renomie oraz przedstawiciele młodszego pokolenia, w tym studenci archeologii. O unikatowości tomu świadczy wreszcie fakt, że zamieszczone w nim teksty zostały napisane zarówno przez badaczy akademickich, jak i przez osoby spoza środowiska naukowego, ale związane zawodowo m.in. z miejscami pamięci. Podejście akademickie i praktyczne przeplatają się w przypadku wielu tekstów, co umożliwia wieloaspektowe i synergiczne spojrzenie na charakter praktyki badawczej realizowanej w archeologii współczesności i osadzenie ich nie tylko w dyskursie naukowym, lecz również edukacyjnym, konserwatorskim oraz społecznym.

Książka została podzielona na dwie części. Pierwsza z nich – Archeologia, konflikty wojenne i ich materialne dziedzictwo, składa się z siedmiu tekstów, ułożonych pod kątem chronologicznym opisywanych wydarzeń, do których się odnoszą. Punktem wspólnym są dla nich pewne tragiczne zdarzenia oraz ich materialna manifestacja, innymi słowy: matériel culture, czyli wszelkie materialne pozostałości po konfliktach (budowle, założenia, artefakty, militaria, pomniki), a także ludzkie szczątki (Schofield, Johnson, Beck 2002).

Pierwsze dwa rozdziały odnoszą się do dziedzictwa Wielkiej Wojny na terenie Karpat. Agnieszka Musiał, Dominika Wieder, Barbara Witkowska i Marcin Czarnowicz w tekście Zapomniana historia ofiar I wojny światowej oraz ludności łemkowskiej – wyniki badań archeologicznych na cmentarzu wojennym w Woli Michowej (gm. Komańcza) przedstawiają wyniki badań archeologicznych na terenie byłej łemkowskiej miejscowości Wola Michowa, będącej świadkiem tragicznych wydarzeń I wojny światowej, a wiele ofiar tego konfliktu zostało pochowanych na jej terenie. W latach po II wojnie światowej, w ramach kilku akcji rusińskich mieszkańców wsi wysiedlono na sowiecką Ukrainę oraz na tzw. Ziemie Odzyskane; wówczas zniszczeniu uległa znaczna część jej zabudowy. Na podstawie badań archiwalnych Autorom udało się zlokalizować zaginiony cmentarz z okresu I wojny światowej. Przeprowadzone badania archeologiczne pozwoliły na odsłonięcie zarówno grobów poległych żołnierzy, jak i pozostałości dawnej architektury cerkwiska. W artykule zwraca się także uwagę na funkcję, jaką pełni archeologia nieodległej przeszłości jako nauka zaangażowana społecznie, która podejmuje starania, by opowiadać o bolesnej przeszłości oraz przywracać i pielęgnować pamięć o osobach, o których – z racji uwarunkowań politycznych – starano się zapomnieć.

W tekście Marcina Czarnowicza, Adama Zahackiego i Martina Vojtasa pt. „Ocalić od zapomnienia”… – przywracanie pamięci o walkach w Karpatach w latach 1914/1915 na przykładzie znalezisk na Krąglicy w Maniowie i Kamień nad Jaśliskami, przedstawiono wyniki badań podjętych w celu identyfikacji miejsc walk z okresu Wielkiej Wojny, które też stały się miejscami ostatniego spoczynku żołnierzy. Przeprowadzono je na górze Krąglica w miejscowości Maniów na pograniczu Beskidu Niskiego i Bieszczadów oraz w Kamieniu nad Jaśliskami. Umożliwiły one Autorom prześledzenie przebiegu walk przełomu 1914/1915 r., a także odnalezienie mogił poległych tam żołnierzy.

Dziedzictwu drugowojennemu i dramatycznym wydarzeniom z tego okresu poświęcone są trzy kolejne teksty. Archeologia Zbrodni pomorskiej 1939 autorstwa Dawida Kobiałki dotyczy interdyscyplinarnego projektu, którego przedmiotem badań są masowe zbrodnie popełnione na ludności cywilnej przez Niemców w pierwszych miesiącach II wojny światowej na terenie Pomorza Gdańskiego, ich materialne dziedzictwo oraz pamięć zachowana wśród lokalnych społeczności. Autor omawia w nim metodologię badań, która opiera się na trzech filarach – historii, archeologii oraz etnografii. Ich połączenie pozwala na badanie przeszłości, pamięci o tragicznych wydarzeniach oraz ich materialnych śladów, a także na rozwijanie refleksji nad ich wymową i znaczeniem we współczesności.

Z kolei tekst Kamila Karskiego KL Plaszow: archeologia (we) współczesności odnosi się do historii dawnego niemieckiego nazistowskiego obozu pracy i obozu koncentracyjnego KL Plaszow w Krakowie. Pomimo iż jego historia została spopularyzowana w filmie Lista Schindlera Stevena Spielberga, nawet pośród samych krakowian pozostaje mało znana. Karski w swym tekście przedstawia wyniki kompleksowych badań, prowadzonych od 2016 r., mających na celu rozpoznanie terenu miejsca pamięci jako najważniejszej, autentycznej części upamiętnienia. Program rozpoznania archeologicznego obejmował serię badań nieinwazyjnych, prospekcji terenowych, inwentaryzacji oraz wykopalisk archeologicznych. W ich rezultacie znacznie poszerzono wiedzę o historii obozu, co nie pozostało bez wpływu na scenariusz upamiętnienia, koordynowanego obecnie przez Muzeum KL Plaszow. Co także istotne, badania te stanowiły ważny impuls do stworzenia nowych ram rozumienia przeszłości i edukacji o miejscu pamięci, w których poobozowy krajobraz traktowany jest jak przedmiot wspólnej analizy i refleksji nie tylko nad nieodległą przeszłością, lecz także współczesnością.

W kolejnym tekście, Archeologia getta warszawskiego: wyzwania badawcze i uwarunkowania społeczne, Jacek Konik omawia badania wykopaliskowe na terenie dawnego getta warszawskiego. W ich rezultacie odkryto pozostałości piwnic dziewiętnastowiecznych kamienic oraz liczne przedmioty związane z życiem codziennym i religijnym mieszkańców getta. Odnaleziono również pozostałości konstrukcji, stanowiącej przypuszczalnie część siedziby komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej – tzw. bunkra Anielewicza, w którym bojownicy popełnili zbiorowe samobójstwo. Badania w getcie, ze względu na towarzyszący im silny ładunek emocjonalny, budzą duże zainteresowanie społeczne. Nakłada to na archeologów zobowiązania, które wynikają z konieczności prowadzenia otwartej komunikacji, zwłaszcza ze społecznością lokalną, oraz brania pod uwagę nie tylko rygorów metodologicznych działań, lecz także ich odbioru społecznego.

Dwa ostatnie teksty w tej części poświęcone są równie dramatycznym wydarzeniom, mającym miejsce tuż po zakończeniu II wojny światowej, wraz z rozpoczęciem w Polsce rządów komunistycznych. Spotkało się to z dużym oporem organizacji podziemnych, które przez lata toczyły walkę z sowieckim okupantem, za co dosięgały ich surowe represje. Zagadnienia te stanowią od kilku lat rozwijający się nurt badań i poszukiwań, w ramach powołanych ku temu instytucji państwowych. Przykładem jest Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, ustanowiony w 1998 r., do którego zadań należy m.in. ściganie zbrodni systemów totalitarnych. Zagadnieniom tym jest poświęcony tekst Tomasza Borkowskiego i Agaty Wąsewicz-Madejek – Procedury Instytutu Pamięci Narodowej w zakresie poszukiwania, odkrywania oraz identyfikacji mogił i miejsc pamięci.Jedną z jednostek w ramach IPN jest Biuro Poszukiwań i Identyfikacji, w skład którego wchodzi Wydział Archeologii. Autorzy tekstu omawiają procedury tego typu badań, ilustrując je głównie przykładem prac wykopaliskowych na terenie Parku Heweliusza w Poznaniu, gdzie od 1945 r. funkcjonował obóz NKWD. Z racji tego, iż archeolodzy z IPN pracują przeważnie jako biegli powołani przez prokuratorów w prowadzonych śledztwach, ich działalność zbliża się archeologii sądowej (ang. forensic archaelogy), stąd też rola archeologa i zakres ich obowiązków są nieco inne niż w przypadku tradycyjnej archeologii. Niemniej również i tu wymagana jest znajomość kultury materialnej tego okresu i metodologii wypracowanej przez archeologię współczesności.

Ekshumacjom we wspomnianym poznańskim Parku im. Heweliusza i analizie odnalezionych w nim szczątków ludzkich poświęcony jest też tekst Doroty Lorkiewicz-Muszyńskiej wraz z zespołem, zatytułowany Kompleksowe badania szczątków ludzkich wyeksplorowanych z grobów na terenie dawnego obozu NKWD Specłagier nr 2 w Poznaniu.W trakcie badań archeologicznych odkryto kilkanaście dołów grobowych, zawierających 44 kompletne i częściowo zachowane szkielety mężczyzn. W celu odnotowania cech indywidualnych szkieletów, mogących ułatwić identyfikację szczątków ludzkich, przeprowadzono kompleksowe badania antropologiczne, medyczno-sądowe i rentgenowskie. Ujawniły one, iż w dwóch przypadkach przyczyną zgonu mogły być obrażenia czaszkowo-mózgowe na skutek doznanych urazów głowy. Podczas badań szczątków odnotowano liczne zmiany patologiczne, zwyrodnieniowe czy wyleczone zmiany pourazowe wygojonych urazów za życia, co wskazuje na bardzo trudne warunki obozowe więźniów.

Część II tomu, Archeologia a wyzwania współczesności, odnosi się do zagadnień związanych z wielorakimi aspektami współczesnego funkcjonowania i znaczenia reliktów nieodległej przeszłości i czasów teraźniejszych. Wchodzą w to formy relacji i interakcji z nimi współczesnych ludzi, ich zapatrywania na obecną rolę i znaczenie materialnych pozostałości nieodległej przeszłości, a także bardziej afirmatywnego podejścia do materialnego wymiaru dziedzictwa, w tym też tego bolesnego.

W tej części mamy cztery rozdziały: dwa pierwsze odnoszą się do zagadnienia zabytków odkrywanych podczas amatorskich poszukiwań przez tzw. detektorystów, co od dawna stanowi temat gorących dyskusji w środowisku archeologicznym, a również ostatnio nabiera znaczenia z racji na zliberalizowanie zapisów ustawowych, regulujących te kwestie. Elżbieta Góra w tekście „Barbarzyńca w ogrodzie” (?). Eksploratorzy w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach podejmuje te zagadnienia na przykładzie zinstytucjonalizowanych badań powierzchniowych, prowadzonych od 2019 r. we współpracy z detektorystami skupionymi w stowarzyszeniach historyczno-eksploracyjnych, w Miejscu Pamięci Narodowej w Łambinowicach. Mają one na celu zadokumentowanie, zabezpieczenie, a następnie udostępnienie odwiedzającym muzeum artefaktów pozostawionych w tym miejscu przez żołnierzy wielu armii, niewolonych w obozach jenieckich w Lamsdorf. Tereny te od wielu lat przyciągają miłośników militariów oraz amatorów bezprawnych terenowych poszukiwań przy użyciu wykrywaczy metali, dlatego w celu ograniczenia tego zjawiska podjęto współpracę z detektorystami, co poskutkowało pozyskaniem kilku tysięcy zabytków. Ważnym aspektem, na który w swym tekście zwraca uwagę Góra, jest zainicjowanie działań edukacyjnych w celu podnoszenia społecznej świadomości w zakresie odpowiedzialnej eksploracji prowadzonej w miejscach historycznych oraz ich ochrony.

Z nieco odmiennej perspektywy również autorzy tekstu Archeologia wobec wyzwań współczesności. Nauka obywatelska w działaniach archeologicznych na przykładzie współpracy z tzw. detektorystami – Łukasz Kutyło, Katarzyna Radziwiłko, Wojciech Rudziejewski-Rudziewicz i Marcin Wołoszyn – odnoszą się do działalności detektorystów i ich angażowania w realizację badań wykopaliskowych. Autorzy przedstawiają analizę wywiadów i rozmów przeprowadzonych przez nich z detektorystami, które umożliwiły im zaobserwowanie pewnych zasad, prawidłowości, motywacji i ich uwarunkowań, charakteryzujących to środowisko. Podobnie jak w przypadku tekstu Góry, również tu Autorzy wyrażają nadzieję, że podejmowanie współpracy ze środowiskiem detektorystów oraz przeprowadzone przez nich badania umożliwią wypracowanie formuły, pozwalającej łączyć pasje badawcze osób bez formalnego wykształcenia archeologicznego z wymogami ochrony dziedzictwa archeologicznego.

Do nieco odmiennych zagadnień odnosi się tekst Pawła i Magdaleny Konczewskich Nowoszów (dawny Neuhaus), Polska: ostatnie (?) rozdziały biografii współcześnie zanikłej wsi w Borach Dolnośląskich, która obecnie stanowi leśne uroczysko. Ukazują oni jej funkcjonowanie w ostatnich dziesięcioleciach, przed ostatecznym zaniknięciem w 1945 r. Badania archeologiczne i przyrodnicze pozwoliły na rozpoznanie krajobrazu wsi oraz pewnych aspektów życia jej mieszkańców, uwidocznionych w pozostawionych przez nich przedmiotach. Umożliwiły także uszczegółowienie wiedzy o momencie ucieczki Niemców ze wsi i jej zajęciu przez Wojsko Polskie. W tekście odniesiono się także do jej powojennych losów, które można starać się odtwarzać poprzez zintegrowane wykorzystanie składowych współczesnej archeologii, takich jak studia nad historycznym osadnictwem wiejskim, nad materialnym dziedzictwem współczesności, archeologia publiczna i wspólnotowa czy badania bioarcheologiczne.

Tom zamyka tekst Moniki Stobieckiej Prekarne dziedzictwo: materialność Protestów Kobiet w Polsce, w którym zajmuje się ona materialnymi pozostałościami Protestów Kobiet z jesieni 2020 r. Określa je jako prekarne dziedzictwo, zaliczając do niego napisy, wlepki i graffiti na ścianach, słupach, koszach śmietnikowych czy chodnikach Warszawy oraz postery i plakaty wystawione po protestach w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Stobiecka wskazuje, że owe materialne ślady protestu zawierają w sobie potencjał emancypacyjny, symbolizując rezyliencję i wytrwałość. Dowodzi także wartości podejścia archeologicznego w wspieraniu badań dopiero tworzącego się dziedzictwa kobiet w Polsce.

ZAKOŃCZENIE

Archeologia współczesności dowodzi, że czasy współczesne mogą stanowić istotny przedmiot badań i odniesień archeologii, a także dostarcza adekwatnej formuły obecności materialnych pozostałości z przeszłości w teraźniejszości. Stanowi ona, zarówno na świecie, jak i w Polsce, dynamicznie rozwijającą się nową jakość i postać archeologii, czego dowodem jest również prezentowana publikacja. Jakość ta odnosi się nie tylko do wartości naukowej czy poznawczej badań prowadzonych w ramach archeologii współczesności nad nieodległą przeszłością, ale również do jej społecznego potencjału, i ukazuje, że studia takie, poza swym materialnym wymiarem, mają także silnie kulturowy oraz społeczny charakter (Zalewska 2016b, 32; Blaising i in. 2017). Jednocześnie archeologia współczesności stanowi nową i atrakcyjną formę partycypacji w kulturze, która może stać się inspiracją dla wypracowania nowej formuły uprawiania archeologii, zrywającej z instytucjonalną doxa, oraz jej adekwatnej obecności w przestrzeni publicznej (Marciniak 2019, 18). Archeologia zajmująca się czasami nieodległej przeszłości generuje bowiem potrzebę przemyślenia zasadniczych cech i sposobów funkcjonowania całej dyscypliny – jej celów, zadań, priorytetów oraz zobowiązań.

Prezentowana publikacja jest próbą podsumowania dotychczasowych doświadczeń w uprawianiu archeologii współczesności w Polsce, a także nakreślenia potencjalnych przyszłych pól i perspektyw badawczych. Poprzez integrowanie różnych środowisk naukowych oraz pozanaukowych w założeniu ma promować ideę interdyscyplinarnej współpracy wokół dziedzictwa nieodległej przeszłości, inkluzywne podejście do nauki oraz założenia nauki obywatelskiej. Jako Redaktorzy Tomu wyrażamy przekonanie, podzielane zapewne przez Autorów zawartych w nim tekstów, że archeologia współczesności, zwracająca swoją uwagę na kulturę materialną niedawnej przeszłości i jej miejsce w teraźniejszości, oraz złożone relacje, jakie to generuje, ma szansę rozwinąć się w naukę, która skutecznie będzie także podejmować problemy i wyzwania istotne dla współczesnego i przyszłego społeczeństwa, stając się jest archeologią XXI w., archeologią (dla) naszych czasów. Wierzymy, że przed archeologią rysuje się tym samym duża szansa stania się ważnym głosem w debatach toczonych we współczesnej humanistyce, przez co może ona poszerzyć i rozbudować swą szczególną pozycję, jaką zajmuje wśród dyscyplin badających przeszłość.

BIBLIOGRAFIA

Bangstad T.R., Pétursdóttir Þ. (red.) 2021. Heritage Ecologies. London, New York: Routledge.

Blaising J.-M., Driessen J., Legendre J.-P., Olivier L. (red.) 2017. Clashes of Time. The Contemporary Past as a Challenge for Archaeology. Louvain-la-Neuve: Presses universitaires de Louvain.

Blombergowa M. 2016. Archeologowie a Zbrodnia Katyńska, w: Archeologia współczesności, red. A.I. Zalewska. Warszawa: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 43–54.

Buchli V., Lucas G. (red.) 2001. Archaeologies of the Contemporary Past. London, New York: Routledge.

Czarnowicz M., Ochał-Czarnowicz A. 2019. Cmentarze wojenne w masywie Kamienia nad Jaśliskami, w: Cmentarze i pomniki I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, red. M. Karczewska. Białystok: Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej, 67–83.

Frąckowiak M. 2018. Społeczno-polityczne aspekty ekshumacji szczątków niemieckich ofiar II wojny światowej w Polsce, w: Dziedzictwo we współczesnym świecie. Kultura – natura – człowiek, red. A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda. Kraków: Universitas, 183–211.

Gilead I., Haimi Y., Mazurek W. 2009. Excavating Nazi Extermination Centres. Present Pasts 1, 10–39.

Głosek M. (red.) 1996. Katyń w świetle badań terenowych 1994–1995. Toruń: Dom Wydawniczy Duet.

Głosek M. (red.) 2008. Nekropolia z terenu byłego poligonu wojskowego na Brusie w Łodzi. Mogiła ekshumowana w 2008 roku. Łódź: Instytut Archeologii UŁ.

González‐Ruibal A. 2008. Time to Destroy: An Archaeology of Supermodernity. Current Anthropology 49 (2), 247–279.

González-Ruibal A. (red.) 2013. Reclaiming Archaeology: Beyond the Tropes of Modernity. Abingdon, New York: Routledge.

González-Ruibal A. 2019. An Archaeology of the Contemporary Era. London: Routledge.

Gould R.A., Schiffer M.B. (red.) 1981. Modern Material Culture: The Archaeology of Us. New York: Academic Press.

Graves-Brown P., Harrison R., Piccini A. (red.) 2013. The Oxford Handbook of the Archaeology of the Contemporary World. Oxford: Oxford University Press.

Harrison R., Schofield J. 2010. After Modernity. Archaeological Approaches to the Contemporary Past. New York: Routledge.

Hicks D. 2003. Archaeology Unfolding: Diversity and the Loss of Isolation. Oxford Journal of Archaeology 22 (3), 315–329.

Holtorf C. 2010. Archaeology. From Usefulness to Value. Archaeological Dialogues 16 (2), 182–186.

Holtorf C., Piccini A. (red.) 2009. Contemporary Archaeologies – Excavating Now. Frankfurt am Main: Peter Lang.

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk 2010. Prospekcja terenowa miejsca katastrofy TU-154M pod Smoleńskiem z użyciem metod stosowanych w archeologii. Raport końcowy. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk. https://podkomisjasmolensk.mon.gov.pl/plik/file/raport/blok_C/Zalacznik_nr_28/_RaportArcheo/Arch_Raport.pdf (dostęp: 26.06.2023).

Kajda K., Kobiałka D. 2017. Archeologie współczesności jako odpowiedź na kryzys dyscypliny. Ochrona Zabytków 2 (271), 27–45.

Kajda K., Kobiałka D., Marciniak A. (red.) 2022. Archeologia wspólnotowa – poznając przeszłość, nie zapominając o teraźniejszości.Kraków: Universitas.

Kajzer L. 1996. Wstęp do archeologii historycznej w Polsce. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Karczewska M. (red.) 2018. Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony. Białystok: Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej.

Karczewska M. (red.) 2020. Dziedzictwo I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony. Białystok: Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej.

Kiarszys G. 2019a. Atomowi żołnierze wolności: archeologia magazynów broni jądrowej w Polsce. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Kiarszys G. 2019b. The Destroyer of Worlds Hidden in the Forest: Cold War Nuclear Warhead Sites in Poland. Antiquity 93 (367), 236–255.

Kiddey R. 2017. Homeless Heritage. Collaborative Social Archaeology as Therapeutic Practice. Oxford: Oxford University Press.

Kobiałka D. 2014. Let Heritage Die! The Ruins of Trams at Depot no. 5 in Wrocław, Poland. Journal of Contemporary Archaeology 1 (2), 351–368.

Kobiałka D. 2022. The Devil Burns Gold There – the Heritage of Nazi Germany Crimesin Death Valley, Chojnice. Poland. International Journal of Historical Archaeology 26, 359–378.

Kobiałka D., Frąckowiak M., Kajda K. 2015. Tree Memories of the Second World War: A Case Study of Common Beeches from Chycina, Poland. Antiquity 89 (345), 683–696.

Kobiałka D., Kostyrko M., Kajda K. 2016. Archeologia poza archaīos. Przykład obozu jeńców wojennych i internowanych w Tucholi (woj. kujawsko-pomorskie). Folia Praehistorica Posnaniensia 21, 177–200.

Kobiałka D., Kostyrko M., Kajda K. 2017. The Great War and its Landscapes Between Memory and Oblivion: The Case of Prisoners of War Camps in Tuchola and Czersk, Poland. International Journal of Historical Archaeology 21 (1), 134–151.

Kobiałka D., Kostyrko M., Wałdoch F., Kość-Ryżko K., Rennwanz J., Rychtarska M., Nita D. 2021. An Archaeology of Death Valley, Poland. Antiquity 95 (383), 1–8.

Kobiałka D., Pawleta M., Karski K., Kostyrko M., Lokś A., Rezler-Wasielewska V., Stanek P., Czerner A., Góra E., Michalski M., Tomczak S., Kowalczyk Z., Ważyński S., Wroniecki P. 2023. Camp Archaeology at the Site of National Remembrance in Łambinowice (Formely Lamsdorf), Poland. International Journal of Historical Archaeology 27, 1035-1067.

Kobyliński Z. 2002. Archaeology on the Ruins of Ivory Towers: What Sort of Theory Do We Need?, w: Archaeologies of Europe: History, Method and Theories, red. P.F. Biehl, A. Gramsch, A. Marciniak. Münster: Waxmann, 421–424.

Kola A. 2000. Hitlerowski obóz zagłady Żydów w Bełżcu w świetle źródeł archeologicznych: badania 1997–1999. Warszawa, Waszyngton: Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, United States Holocaust Memorial Museum.

Kola A. 2005. Archeologia zbrodni: oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa.

Konczewski P., Martewicz K., Orlicki Ł., Szczurowski J., Biel R., Król K., Kwiatkowska B. 2023. Suicides at the End of the Second World War: A Case from Gostków, Poland. Journal of Contemporary Archaeology 9(2), 167–185.

Krupa-Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. (red.) 2019a. Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia. Interdyscyplinarne badania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Raport z badań, t. 2. Gmina Mostów. Łódź: Instytut Archeologii UŁ.

Krupa-Ławrynowicz A., Ławrynowicz O. 2019b. Etnoarcheologia w praktyce. Z badań niedawnej przeszłości. Archaeologia Historica Polona 27, 299–318.

Lowenthal D. 1985. The Past is a Foreign Country. Cambridge: Cambridge University Press.

Ławrynowicz O., Żelazko J. (red.) 2015. Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956. Łódź: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu Oddział w Łodzi.

Ławrynowicz O., Dziurdzia K. 2021. Las Natoliński. Miejsce zbrodni wojennej w listopadzie 1939 roku. Warszawa, Łódź: Centrum Europejskie Natolin.

Marciniak A. 2019. Archeologia współczesności jako formuła archeologii we współczesności, w: Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych, red. H. Mik, W. Węglińska. Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 17–31.

Mik H., Węglińska W. (red.) 2019. Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych. Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej.

Moshenska G. 2012. The Archaeology of the Second World War: Uncovering Britain’s Wartime Heritage. Barnsley: Pen & Sword Book Limited.

Myers A.T., Moshenska G. 2011. Archaeologies of Internment. New York: Springer.

Mytum H., Carr G. (red.) 2013. Prisoners of War. Archaeology, Memory, and Heritage of 19th- and 20th-century Mass Internment. New York: Springer-Verlag.

Olivier L. 2013. The Business of Archaeology is in the Present, w: Reclaiming Archaeology: Beyond the Tropes of Modernity, red. A. González-Ruibal. Abingdon, New York: Routledge, 117–129.

Olsen B., Pétursdóttir Þ. (red.) 2014. Ruin Memories: Materialities, Aesthetics, and the Archaeology of the Recent Past. Abingdon, New York: Routledge.

Ostoja-Zagórski J. 2013. Zabytki archeologiczne i ich znaczenie w ochronie dziedzictwa kulturowego oraz w procesie nauczania historii, w: Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Bogusławowi Gedidze, w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciół, kolegów i uczniów, red. J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch, L. Żygadło. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 765–768.

Rathje W., Murphy C. 2001. Rubbish! The Archaeology of Garbage. Tuscon: University of Arizona Press.

Saunders N. 2007. Killing Time: Archaeology and the First World War. Stroud: The History Press.

Saunders N. 2012. Beyond the Dead Horizon: Studies in Modern Conflict. Oxford: Oxbow Books.

Schlanger N., Aitchison K. (red.) 2010. Archaeology and Global Economic Crisis. Multiple Impacts, Possible Solutions. Tervuren: Culture Lab Editions.

Schofield J. 2009. Aftermath: Readings in the Archaeology of Recent Conflict. New York: Springer.

Schofield J., Johnson W.G., Beck C.M. (red.) 2002. Matériel Culture. The Archaeology of Twentieth-century Conflict. London, New York: Routledge.

Schriek M. 2022. Archaeological Approaches to and Heritage Perspectives on Modern Conflict. Beyond the Battlefields. Amsterdam: Amsterdam University Press.

Seitsonen O. 2021. Archaeology of Hitler’s Arctic War. Heritage of the Second World War German Military Presence in Finnish Lapland. London, New York: Routledge.

Smykowski M., Stobiecka M. 2022. Material Records of the Anthropocene: A Surface-oriented Approach. Rethinking History 26 (3), 340–370.

Staniewska A., Domańska E. 2023. Ekshumacje polityczne jako zjawisko społeczne i wielodziedzinowe pole badań, w: Ekshumacje polityczne: teoria i praktyka, red. A. Staniewska, E. Domańska. Gdańsk, Lubin: słowo/obraz terytoria, Muzeum Historyczne w Lubinie, 13–61.

Stępień U. 2009. Współczesna przeszłość. Poznań: Koło Naukowe Studentów Archeologii, Instytut Prahistorii UAM.

Stobiecka M. (red.) 2023. Krytyczne studia nad dziedzictwem. Pojęcia, metody, teorie i perspektywy. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 11–34.

Sturdy Colls C. 2012. O tym, co minęło, lecz nie zostało zapomniane. Badania archeologiczne na terenie byłego obozu zagłady w Treblince. Zagłada Żydów. Studia i Materiały 8, 83–118.

Sturdy Colls C. 2015. Holocaust Archaeologies. Approaches and Future Directions. Cham: Springer.

Symonds J., Vařeka P. (red.) 2020. Archaeologies of Totalitarianism, Authoritarianism, and Repression. Dark Modernity. Cham: Springer.

Szczurowski J., Konczewski P. (red.) 2019. Tormersdorf – Toporów – Prędocice. Środowisko, mieszkańcy i kultura zanikłej wsi łużyckiej. Wrocław: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu.

Szwagrzyk K. 2021. Cmentarz Osobowicki we Wrocławiu. Pola ofiar komunizmu. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Theune C. 2018. A Shadows of War. Archaeological Approaches to Uncovering the Darker Sides of Conflict from the 20th Century. Leiden: Sidestone Press.

White H. 2000. Brzemię historii, w: tegoż, Poetyka pisarstwa historycznego, red. E. Domańska, M. Wilczyński. Kraków: Universitas, 39–77.

Wichowska K. 2016. „Łączka”: poszukiwania i identyfikacja ofiar terroru komunistycznego pochowanych na warszawskich Powązkach. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

Wollentz G. 2020. Landscapes of Difficult Heritage. Cham: Palgrave Macmillan.

Woźny J. (red.) 2009. Dziedzictwo techniczne Borów Tucholskich. Bydgoszcz: Przedsiębiorstwo Marketingowe Logo.

Wrzosek 2019. Od archeologii pól bitewnych do archeologii konfliktów, w: Materialne pozostałości konfliktów i zbrodni XX wieku w świetle najnowszych badań archeologicznych, red. H. Maik, W. Węglińska. Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 32–42.

Zalewska A.I. 2013a. Archeologia stosow(a)na. Materialne pozostałości pierwszej wojny światowej: między pamięcią „fundacyjną” a „biograficzną”, między „czarną archeologią” a „archeologią konfliktu”. Sprawozdania Archeologiczne 65, 9–49.

Zalewska A.I. 2013b. Roadside Lessons of Historicity. The Roles and the Meanings of the Material Points of References to The Great War and in Shaping Historical Sensitivity and Awareness. Sensus Historiae 13 (4), 69–85.

Zalewska A.I. 2014. Prospołeczna, partycypacyjna i „wspólnotowa” archeologia bliskiej przeszłości jako sposób na nadawanie sensu trwaniu (ludzi i rzeczy) oraz jako antidotum na niedostatki wiedzy i trywializację przeszłości. Studia Humanistyczne AGH 13 (2), 19–39.

Zalewska A.I. 2016a. Archeologia czasów współczesnych w Polsce. Tu i teraz, w: Archeologia współczesności, red. A.I. Zalewska. Warszawa: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 21–39.

Zalewska A.I. (red.) 2016b. Archeologia współczesności. Warszawa: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich.

Zalewska A.I. 2017. Archeologia czasów współczesnych i (nie)moc działania materialnych śladów Wielkiej Wojny w Polsce. Ochrona Zabytków 2 (271), 47–77.

Zalewska A.I. (red.) 2021. Archeologia frontu wschodniego Wielkiej Wojny jako wyzwanie. Warszawa, Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Zalewska A.I., Scott J.M., Kiarszys G. (red.) 2017. The Materiality of Troubled Pasts. Archaeologies of Conflicts and Wars. Warszawa, Szczecin: Department of Archaeology, Szczecin University.

Zapłata R. 2017. Archeologia Bitwy Warszawskiej 1920 roku – zagadnienia wprowadzające. Raport 15, 299–315.