Aniołowie i demony. Leksykon: historia, sztuka, ikonografia ebook

Leksykon historia, sztuka, ikonografia

Rosa Giorgi

Aniołowie i demony

Arkady

Tekst

Rosa Giorgi

Tytuł oryginału

I Dizionari dęli’ Arte

Angeli e Demoni

Seria wydawnicza pod redakcją Stefana Zuffiego

Tłumaczenie

Tamara Łozińska

Redakcja

Małgorzata Jendryczko

Korekta

Danuta Brzezińska

Cytaty ze Starego i Nowego Testamentu pochodzą z Biblii tysiąclecia, Poznań-Warszawa, 1980

ISBN 83-213-4380-5

© Marc Chagall by SIAE 2003

© 2003 by Mondadori Electa S.p.A., Mediolan

© for the Polish edition by Wydawnictwo „Arkady’

Sp. z o.o., Warszawa 2005

Opracowanie graficzne według oryginału  Wszystkie prawa zastrzelone

15. 0^.3

Na następnej stronie:

Piero della Francesca, Maria z Dzieciątkiem, świętymi i Federigiem di Montefeltro (fragment), 1472-1474, Mediolan, Pinacoteca di Brera

Spis treści

8 Wprowadzenie

11 Stworzenie świata i topografia zaświatów 121

WPROWADZENIE

Dlaczego anioły mają skrzydła? Dlaczego diabły mają rogi? Dlaczego bez wahania wyobrażamy sobie te pierwsze w niebie, a drugie wśród ogni piekielnych?

Natura istot duchowych, ich wygląd, związki z ludźmi i miejsca, które zamieszkują, są przedmiotem analizy i badań ikonograficznych, zaprezentowanych w niniejszej książce. Sztuka, podejmując tematy związane z wiarą chrześcijańską, towarzyszyła rozwojowi myśli ludzkiej i przekładała na język obrazów to, czego nikt nie widział, ale czego istnienie nigdy nie budziło wątpliwości. Czyniła to, przejmując elementy z ikonografii antycznej lub modyfikując tradycyjne ujęcia i tworząc nowe wzory, z których część zakorzeniła się w świadomości ludzi tak silnie, że przetrwała niezmieniona do naszych czasów. W książce, w sześciu kolejnych jej częściach, ukazano dzieje człowieka, pozostające od czasu stworzenia w najściślejszym związku ze światem istot duchowych, i przedstawiono jego drogę „z ziemi do nieba”. Całość zamyka rozdział poświęcony zastępom niebiańskim. Uwaga czytającego początkowo skupia się na człowieku, jego życiu duchowym i związkach z zaświatami, następnie koncentruje się na świecie istot duchowych, ukazując los ludzki jako splatanie się i ostateczne połączenie rzeczywistości ziemskiej z rzeczywistością wyższą, duchową. W pierwszych rozdziałach omówiono więc wyobrażenia raju ziemskiego i zaświatów według koncepcji, jaka ukształtowała się na podstawie Pisma Świętego, a także literatury i filozofii. Głównym tematem dwóch kolejnych części jest człowiek. Zaprezentowano w nich odmienne drogi, jakimi może on podążać, zależnie od dokonanego wyboru, determinującego jego ostateczny los. Następna część poświęcona eschatologii i rzeczom ostatecznym prezentuje, poprzez obrazy, to, czego możemy się spodziewać, przechodząc od życia do śmierci i dalej w zaświaty. W ostatnich dwóch rozdziałach scharakteryzowane zostały zastępy piekielne i wojska niebiańskie. Demony pojmowane zgodnie z tradycją judeochrześcijańską, która inspirowała sztukę, jako duchy zła (często mylone

z demonami, będącymi istotami duchowymi lub półboskimi, niekoniecznie reprezentującymi zlo, występującymi w religiach politeistycznych) są bohaterami części poświęconej zastępom piekielnym. W ostatniej części omówiono odpowiednio wyobrażenia aniołów, ewolucję ich przedstawień i zaprezentowano najbardziej rozpowszechnione ich wizerunki.

W doborze poszczególnych wątków ikonograficznych w ramach kolejnych części kierowano się kryterium ich popularności w sztuce zachodniej, przede wszystkim europejskiej, rzadko tylko sięgając do przykładów ze sztuki wschodniej, uznanych za szczególnie ważne i znaczące. Każdy z tematów został zilustrowany serią przedstawień, ułożonych w porządku chronologicznym, co pomaga prześledzić rozwój ich ikonografii. Z uwagi na wielką różnorodność prezentowanych tematów, odnoszących się do miejsc, osób, koncepcji teologicznych, wyszczególnione na marginesie w punktach informacje zawierają podsumowanie wiedzy na dany temat i dostosowane są do specyficznego charakteru danego zagadnienia.

STWORZENIE ŚWIATA I TOPOGRAFIA ZAŚWIATÓW

Stworzenie świata

Raj ziemski

Brama raju

Ogród rajski i fontanna życia

Cztery rzeki rajskie

Piekło

Brama piekieł Gród Disa

Rzeki i bagna piekielne

Kręgi piekła i męki piekiełne

Pożary i ognie piekiełne

Otchłań (Limbus)

Wyspa umarłych

Czyściec

Raj niebiański

Łono Abrahama

Jeruzałem niebiańskie Empireum

◄ Bracia Limburg,

Stworzenie świata, grzech

pierworodny i wygnanie

z raju, miniatura w Tres riches heures du duc de Berry, okoto 1416, Chantilly, Musee Conde.

Gtówną postacią n/ scenie stworzenia świata jest Bóg Ojciec, który -wykonując charakterystyczny gest - powotuje do życia wszelkie istoty i zjawiska. Niekiedy narracja jest podzielona na kilka epizodów.

Stworzenie świata

Według Księgi Rodzaju Bóg stworzył świat w sześć dni. Pierwszego dnia powstało niebo i ziemia oraz światłość, która -oddzielona od ciemności - odróżniała dzień od nocy. Drugiego dnia stworzył sklepienie niebieskie i oddzielił wody pod sklepieniem od wód ponad nim. Trzeciego dnia oddzielił powierzchnię suchą, którą nazwał ziemią, od wód, które nazwał morzem, a później kazał wyrosnąć trawom dającym nasiona i drzewom rodzącym owoce. Czwartego dnia stworzył ciała niebieskie świecące na firmamencie: gwiazdy oraz dwa duże ciała jaśniejące - większe, by rządziło dniem - i mniejsze, by rządziło nocą. Piątego dnia przyszła kolej na istoty żywe zamieszkujące wody i latające pod firmamentem. Szóstego dnia Bóg stworzył wszelkie istoty żywe na ziemi, a także człowieka - mężczyznę i kobietę - na obraz i podobieństwo swoje i dał mu zwierzchność nad wszelkimi innymi istotami żyjącymi.

Od czasów średniowiecza historię stworzenia świata ukazy-

Sklepienie -tu przedstawione jako rodzaj tęczy -oddziela wody, które znajdą się poniżej, od wód, leżących ponad nim.

Scena stworzenia jaśniejących ciał niebieskich ukazuje Stwórcę z symbolami Słońca i Księżyca, które to rządzą dniem i nocą.

Artysta przedstawił oddzielnie scenę powołania do życia zwierząt na ziemi w szóstym dniu stworzenia.

Stworzenie człowieka ukazał jako odrębny epizod.

Miniaturę, ilustrującą w kolejnych przedstawieniach początkowy fragment

Księgi Rodzaju, zamykają dwie sceny: stworzenie niewiasty (co pośrednio niesie informację, że wcześniej został stworzony mężczyzna) oraz grzech pierworodny -źródło wszelkiego zła w dziejach ludzkości.

Raj ziemski przedstawiany jest jako wspaniały ogród w pełni rozkwitu, w którym przebywają pierwsi rodzice oraz zwierzęta różnych gatunków; niekiedy pojawia się również postać Boga Ojca, rozmawiającego lub przechadzającego się z Adamem i Ewą.

Raj ziemski

Raj ziemski, Eden (wyraz pochodzenia sumeryjskiego, wywodzący się od słowa edinu, oznaczającego równinę, step), niekiedy w Biblii nazywany również „ogrodem Boga”, to miejsce, w którym Bóg umieścił Adama i Ewę. Ogród ten mieli uprawiać i doglądać, traktując to zajęcie nie jak ciężką pracę, ale jak współdziałanie ze Stwórcą w doprowadzeniu do doskonałości dzieła stworzenia. Raj miał być miejscem, gdzie człowiek, ży-jąc w bliskości Boga, miał sprawować zwierzchność nad danym mu przez Niego światem. Ten stan pierwotnej szczęśliwości i swobody symbolizują nagie postacie pierwszych rodziców, przechadzających się po rajskim ogrodzie wśród dzikich, lecz łagodnych zwierząt. W starszych przedstawieniach raj ziemski był ukazywany jako strzeżony ogród otoczony wysokim murem, gdzie panuje pokój i skąd wypływają źródła życiodajnej wody. Na obszarach, na których przeważała tradycja wschodnia, mógł być przedstawiany jako rodzaj leżącej pośrodku pustyni oazy z palmami, natomiast na Zachodzie rozwinął się zwy

Wśród licznych ptaków, ukazanych zarówno w locie, jak i odpoczywających na gałęziach drzew, znajduje się również rajski ptak, rozpoznawalny dzięki charakterystycznemu,, wielobarwnemu upierzeniu ogona.

głębi pięknego ogrodu pełnego zwierząt rozmaitych gatunków znajdują się dwie maleńkie figurki pierwszych rodziców, przedstawione w momencie spożywania zakazanego owocu.

W przedstawieniach raju ziemskiego często ukazane są dzikie zwierzęta sprawiające wrażenie całkowicie oswojonych, które pasą się obok stworzeń stanowiących zazwyczaj ich zdobycz; jest to obraz idealnego świata, w którym nieznane jest zło.

◄ Giovanni Sons, Stworzenie Adama, 1578-1580, Parma, Galleria Nazionale.

A Jan Snellink II,

Krajobraz rajski ze sceną grzechu pierworodnego, około 1630, Mediolan, Civiche Raccolte d’Arte, Castello Sforzesco.

Adam i Ewa ukryli się przed Bogiem, gdyż zjadłszy zakazany owoc, spostrzegli, że są nadzy, a usłyszawszy głos zbłiżającego się Stwórcy, przestraszyli się i zawstydzili.

Za nieposłuszeństwo wobec Stwórcy Adam i Ewa zostałi wygnani przez Boga z raju. Jednak w przedstawieniach tego epizodu ukazany jest zazwyczaj nie Bóg, ale anioł z mieczem, kojarzący się z cherubinem ustawionym na straży bram raju.

Bóg, stworzywszy człowieka, nakazał mu pielęgnować ogród i dał mu władzę nad wszełkimi żywymi stworzeniami.

Stworzenie Ewy - Bóg stworzył pierwszą niewiastę z żebra uśpionego Adama. Motyw stawiania na nogi i podtrzymywania słabej jeszcze Ewy jest bardzo rozpowszechniony w przedstawieniach tego tematu.

Kusicieł o ciełe pół kobiety i pół węża częstuje pierwszych rodziców jabłkiem z drzewa poznania dobra i zła.

Stworzywszy wszełkie istoty żywe - łatające pod skiepieniem niebieskim, zamieszkujące wody i ziemię, Bóg ułepił człowieka z prochu na swój obraz i podobieństwo.

Wizerunek strzeżonej przez cherubina bramy należy do ikonografii przedstawień wygnania z raju, a sposób ukazania bramy zmienia! się zależnie od epoki.

Wyobrażano ją jako średniowieczny lub renesansowy portal, bramę w murze itp.

W Księdze Rodzaju jest powiedziane, że wygnawszy Adama i Ewę z raju, Bóg ustawił przed ogrodem cherubinów z płomienistymi mieczami, aby strzegli drogi wiodącej do drzewa życia (Rdz 3,24). Fragment ten wyobraźnia artystów przetworzyła w scenę przejścia pierwszych rodziców przez bramę, która następnie zatrzaskuje się z woli Boga za ich plecami, chroniona przedstawiali ową bramę i samą scenę. Początkowo najważniejszym motywem była postać anioła strażnika, cherubina ustawionego przez Boga do pilnowania bramy. W późniejszych przedstawieniach brama raju stanowiła przede wszystkim tło dramatycznego wydarzenia wygnania pierwszych rodziców przez działającego z woli Boga, uzbrojonego w miecz anioła, który zatracił już cechy cherubina.

Brama raju wyobrażona jako wieża - symbol miejsca, które stało się niedostępne.

Anioł, posłaniec Boga, wyprowadza pierwszych rodziców z ogrodu Edenu.

Cherubin o trzech parach płomienistych, czerwonych skrzydeł, uzbrojony w miecz (tu nie pokazany) stał na straży rajskiego ogrodu.

We wspaniałym ogrodzie, znajdowało się źródło wody, rozmaicie wyobrażane; w starszych przedstawieniach ukazywano je jako zdrój lub wielkie naczynie z wodą, w późniejszych - jako fontannę o wyszukanych formach.

Ogród rajski i fontanna życia

Raj utożsamiany jest często z biblijnym ogrodem Edenu i wyobrażany jako ogród lub miejsce z elementami symbolizującymi go. Już w najstarszych przedstawieniach zarówno raju ziemskiego, jak i niebiańskiego jednym z charakterystycznych motywów było źródło wody albo fontanna. Źródło wytryskujące z woli Boga w ogrodzie Edenu jest niewyczerpane, symbolizuje życie wieczne i odrodzenie. Już na wczesnych przedstawieniach ogrodu pojawiło się źródło, z którego wypływają cztery rzeki rajskie, lub wielkie naczynie z wodą życia, którą piją zwierzęta, oznaczające wiernych.

Kusiciel, z ludzką głową i ciałem węża, owinięty wokół pnia drzewa poznania dobra i zła, namawia Ewę do nieposłuszeństwa.

Anioł uzbrojony w miecz wygania pierwszych rodziców z rajskiego ogrodu.

Po wygnaniu z raju pierwsi rodzice musiełi ciężko pracować, aby zdobyć pożywienie.

A Mistrz Boucicaut, Historia Adama i Ewy, 1415, Los Angeles, J. Paul Getty Museum.

Zbiornik o prostych formach, pośrodku ogrodu Edenu, symbolizuje źródło wiecznego życia.

Liczne rośliny rosnące w ogrodzie mają znaczenie symboliczne, odnoszące się do Chrystusa lub Marii, np. krzew różany oznacza czystość. Podobną symbolikę stosowano przy zakładaniu średniowiecznych ogrodów, mających stanowić „rekonstrukcję” ogrodu rajskiego i prefigurację raju niebiańskiego.

Gest niewiasty zrywającej owoc przywodzi na myśl nieposłuszeństwo Ewy w raju.

Przedstawienie Marii w otoczonym murem ogrodzie łączy ikonografię raju ziemskiego i hortus conclusus -ogrodu zamkniętego z Pieśni nad pieśniami.

Wysokie mury z błankami są charakterystycznym elementem przedstawień ogrodu zamkniętego.

Cztery rajskie rzeki Edenu ptyną w cztery strony świata. Od późnego średniowiecza bardziej rozpowszechnione byto przedstawianie ich personifikacji.

Cztery rzeki rajskie

W biblijnym opisie Edenu jest mowa o rzece nawadniającej ogród. Dalej rzeka rozdziela się na cztery odnogi, których nazwy i bieg są wyszczególnione. Rzeka Piszon okrąża cały kraj Chawila, gdzie znajduje się złoto i gdzie można znaleźć również wonną żywicę i onyks. Gichon okrąża cały kraj Kusz (po hebraj-sku - Etiopia). Trzecia rzeka - Tygrys, płynie na wschód od Asyrii, czwarta zaś to Eufrat. Tekst biblijny nie dodaje nic więcej. Fakt, że został pominięty Nil świadczy, że prawdopodobnie raj należy umiejscowić w Mezopotamii. Przedstawienia czterech rzek w sztuce nie miały na ogół związku z opisem biblijnym, zwykle wyobrażano je płynące w cztery strony świata. W interpretacji teologów nabrały znaczenia symbolicznego -początkowo oznaczały cztery cnoty kardynalne, nieco później stały się pierwszymi symbolami czterech ewangelistów, zastąpionymi wkrótce przez cztery żyjące istoty - tetramorfy.

Przedstawienia Chrystusa z VI wieku podkreślały transcendentny wymiar Jego osoby zgodnie z nauką Kościoła o Jego boskiej naturze, przyjętej na soborach powszechnych - nicejskim w 325 roku i konstantynopołitańskim w 381 roku.

Pośrodku sklepienia znajduje się monogram Chrystusa złożony z greckich liter chi (X) i ro (P) oraz alfa i omega oznaczających Chrystusa jako początek i koniec.

Już we wczesnym średniowieczu pojawiły się pierwsze przedstawienia personifikacji czterech rzek, powstałe pod wpływem wyobrażeń bóstw rzecznych w sztuce antycznej.

Personifikacjom brak jest atrybutów pozwalających je rozróżnić, jednak pod każdym z przedstawień wypisana jest nazwa odpowiedniej rzeki.

A Cztery rzeki rajskie, XI wiek, Civitate, San Piętro al Monte.

Przedstawienia czterech postaci w różnym wieku zostały znakomicie zróżnicowane zarówno pod względem wyglądu, jak i atrybutów związanych z wodą -tutaj starzec trzyma za ogon rybę.

Naczynie, z którego wypływa woda, należy do najbardziej charakterystycznych i najstarszych w ikonografii atrybutów postaci wyobrażających rzeki.

A Złotnik mozański lub lotaryński, Kandelabr Trivulzia (fragment), 1200-1210, Mediolan, katedra.

Cztery personifikacje rzek umieszczone zostały wśród zwojów roślinnych, z którymi splatają się strumienie wody.

Miejsce usytuowane wgłębi ziemi, w średniowieczu przedstawiane niekiedy w formie wielkiego leja powstałego na skutek zapadnięcia się powierzchni ziemi po upadku Lucyfera; podzielone na kręgi i zamieszkane przez demony zajmujące się dręczeniem potępionych.

Chrześcijańskie piekło ma swój pierwowzór w greckim Hadesie oraz żydowskim Szeolu, krainie zmarłych, gdzie dusze błąkają się w oczekiwaniu nowego wcielenia. Piekło chrześcijańskie ma konotacje negatywne, jako miejsce w zaświatach przeznaczone dla potępionych. U podstaw takiej koncepcji leży idea Sądu Ostatecznego, na którym dobrzy mają być oddzieleni od złych. Przekonanie to, znane od II wieku przed Chrystusem dzięki tekstom proroków Izajasza, Zachariasza i Malachiasza, potwierdzone zostało przez Chrystusa i powtórzone przez ewangelistów, przede wszystkim Mateusza i Łukasza, oraz św. Jana w Apokalipsie, w której mówi on o czeluści szatana i opisuje piekło jako jezioro ognia i siarki. Przedstawienie piekła, pojmowanego jako miejsce wiecznego potępienia, pozostające we władzy Lucyfera, pojawiło się w X wieku, jako część sceny Sądu Ostatecznego, a jego szczególna popularność przypadła na dwa kolejne stulecia. W oparciu o egzegezę Pisma Świętego, dokonaną przez średniowiecznych teologów, ustalona została topografia zaświatów, a piekło określone jako miejsce, w którym znajdują się dusze potępione na wieczność. Fantazja artystów ukazujących piekło powoływała do życia najbardziej wyszukane rodzaje męczarni i tortur, jakim demony poddają dusze potępionych, skazanych na „wieczny ogień”.

Szatan, władca piekieł, został ukazany w koronie na głowie. Spoczywając na ruszcie, pożera dusze potępionych.

◄ Giotto, Sąd Ostateczny (fragment), około 1303-1306, Padwa, kaplica Scrovegnich.

A Bracia Limburg, miniatura przedstawiająca Piekło, Tres riches heures du due de Berry, około 1416, Chantilly, Musee Conde.

Mnich, z odciętymi członkami, pożerany przez diabla to heretyk.

Zapalczywi są pożerani przez olbrzymie myszy, inni obgryzają sobie ręce.

Temu starcowi, znajdującemu się pośród potępionych z powodu skąpstwa, diabeł wlewa do gardła roztopione złoto.

► Giovanni da Modena, Piekło, 1404, Bolonia, San Petronio, fresk w kaplicy Bologninich.

W głębi piekła winni grzechu pychy pożerani są przez szatana o przerażającej postaci, który -będąc źródłem wszelkiego zła -sam symbolizuje pychę.

Mahomet innowierca, uważany za siewcę niezgody, rozpoznawalny nie tylko dzięki napisowi, ale również dzięki turbanowi na głowie, jest wleczony za szyję przez diabła.

Rozpustnikom, wśród których można dostrzec postać z koroną na głowie i dobrze urodzone damy wykwintnie ufryzurowane, demony rozszarpują obcęgami skórę na plecach. Winny grzechu sodomii został natomiast nadziany na rożen.

Żarłoków ukarano - podobnie jak Tantala - nie mogą oni dosięgnąć smakowitych potraw; są też na siłę karmieni łajnem lub mają wbijany w gardło długi, ostry rożen; w ich gronie można rozpoznać biskupa i kardynała.

Zmartwychwstanie ciał poprzedza kulminacyjny moment Sądu Ostatecznego. Według tekstu Apokalipsy św. Jana „I morze wydało zmarłych, co w nim byli” (20,13).__________

Potępieni spadają w czeluść piekielną.

W piekle nie widać szatana, są tam natomiast liczne diabły, ukazane pod postacią monstrualnych zwierząt, które rzucają się na potępionych, by ich rozszarpać i pożreć.

► Jan van Eyck, Sąd Ostateczny, 1425-1430, Nowy Jork, Metropolitan Museum.

Skrzydła potężnej bramy zostały wyrwane i podeptane przez Chrystusa zstępującego do piekieł. Początkowo wejście do piekieł przedstawiano pod postacią przerażającej paszczy rozwartej, by połknąć potępionych.

Brama piekieł

O bramie piekieł jest mowa trzykrotnie w Starym Testamencie, w kontekście władzy Boga nad życiem i śmiercią. To samo wyrażenie „brama piekieł” zostało użyte przez Chrystusa, kiedy czyniąc Piotra swoim następcą, rzekł: „Otóż i Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą”. Nieprzekraczalną granicę, jaką stanowi brama wiodąca do królestwa zmarłych, pojmowanego jako królestwo wiecznego zła, przekroczył Chrystus zmartwychwstały, zstępując do otchłani. Dlatego w większości przedstawień ukazano bramę piekieł obaloną i podeptaną przez zmartwychwstałego Zbawiciela. Istnieją jednak inne, szczególne przedstawienia, w których artysta odszedł od wiernego trzymania się tekstów kanonicznych, a inspiracją dla niego stały się apokryfy. W tego typu wyobrażeniach piekło

Przedstawiany jako ufortyfikowane miasto z wysokimi wieżami, otoczone przez bagna; na jego straży stoją demoniczne stwory Wewnątrz odbywają karę potępieni.

Gród Disa

Określenia „gród Disa” używa Wergiliusz, przewodnik Dantego w zaświatach, informując poetę, że wkraczają oni do najbardziej ponurych kręgów piekła. Dis to łacińskie imię greckiego boga Hadesa, mitologicznego władcy podziemi, któremu odpowiadał rzymski bóg Pluton. Według dantejskiej topografii piekła miasto Lucyfera znajduje się za otaczającymi je bagnami Styksowymi, które należy przebyć, aby dotrzeć do najniższych kręgów piekieł. W opisie poety gród Disa to ufortyfikowane miasto, którego mury zdają się być z żelaza, a wysokie wieże są czerwone, jak wyjaśnia Wergiliusz, od płonącego w nich wiecznego ognia sprawiającego tak przerażające wrażenie. Wejścia do piekielnego miasta strzegą demony, a w jego wnętrzu, podzielonym na trzy kręgi, odbywają karę heretycy, ci, którzy używali przemocy wobec bliźnich i oszuści. Wśród licznych przedstawień piekła gród Disa występuje marginalnie, jego wyobrażenia pojawiają się głównie jako ilustracja do Piekła Dantego.

► Mistrz Vitae Imperatorum, Gród Disa, 1439, Paryż, Bibliotheque Nationale.

Ponure rozlewiska wodne, zamulone, wzburzone lub zamarznięte, nigdy nie płynące spokojnie, stanowią całkowite przeciwieństwo ożywczego źródła, które bije w raju.

Rzeki i bagna piekielne

Nasze wyobrażenie o rzekach piekielnych opiera się na tekstach antycznych w interpretacji Dantego. Wzdłuż piekła płynie jedna rzeka, zrodzona z łez Starca z Krety, posągu, który - opisany w Księdze Daniela - symbolizuje moralny upadek ludzkości. W początkowym swoim biegu rzeka ta nazywa się Acheront, od imienia syna Heliosa i Gai, który został zamieniony w rzekę przez Zeusa za to, że zgodził się napoić gigantów walczących z bogami. Przez głęboką i lodowatą wodę barka Charona przewozi dusze zmarłych do piekła. Następnie Acheront przechodzi w Styks, również noszący imię bóstwa podziemi. Według tradycji wody Styksu dziewięciokrotnie opasują Hades, tworząc dziewięć kręgów. W Piekle Dantego niemal stojąca rzeka, zamienia się w bagnisko. Jeszcze głębiej Styks przechodzi w Flegeton, rzekę ogniem płynącą, która zasila wulkany; w jej nurtach odbywają karę ojcobójcy. Na końcu znajduje się Kokytos, której wody przybierają od łez zmarłych; w głębi piekła tworzy ona zamarznięte jezioro, gdzie uwięzieni są najwięksi zdrajcy.

Po dotarciu do najniższego kręgu piekła (pieśń XXXII) Dantego ogarnia wielki niepokój nie tylko ze względu na to, co widzi wokoło, ale także dlatego, że - jak pisze -język nie jest w stanie oddać wszystkich tych okropieństw.

W pierwszym kole dziewiątego kręgu, zwanym Kaina, wody rzek piekielnych zamarzają pod wpływem zimnego wiatru wywołanego przez uderzenia skrzydeł Lucyfera, tworząc grubą lodową taflę.

Zdrajcy uwięzieni są w lodzie aż po głowę; ci, którzy zdradzili rodzinę, maja twarze zwrócone w dół, ci zaś, którzy zdradzili ojczyznę lub stronnictwo polityczne, zmuszeni są trzymać głowę prosto.

A Gustave Dore, Piekło, 1861-1868, ilustracja do pieśni XXXII, wersu 19 Boskiej komedii Dantego.

Majaczące w oddali miasto, to gród Disa, rozpoznawalny dzięki swoim wysokim murom i wieżom ogarniętym przez ogień._________

Jeden z potępionych, florentczyk Filippo Argenti, wywołuje przestrach Dantego, pojawiając się przed nim nagle, przemawiając do niego ostro i próbując wywrócić barkę, na której płynął poeta, czemu zapobiega Wergiliusz.

A Eugene Delacroix, Barka Dantego (Dante i Wergiliusz w piekle), 1822, Paryż, Luwr.

Sternikiem, który prowadzi barkę przez bagniste wody Styksu, jest Flegiasz, postać z mitologii greckiej, którą Dante zamienia w demona gniewu i strażnika Styksu.

W bagnistych wodach Styksu (Piekło, pieśń VIII) karę odbywają potępieni za porywczość, którzy wzajemnie ranią się i kąsają w gniewie; w tym samym miejscu pokutują gnuśni i pesymiści, którzy oddychając w głębi bagna, powodują bulgotanie na jego ______powierzchni.

W przedstawieniach piekta i Sądu Ostatecznego, począwszy od XIV wieku, widoczny stal się podział piekta na „kręgi", odpowiadające rodzajowi winy i kary wymierzanej przez demony

Kręgi piekła i męki piekielne

Średniowieczna koncepcja podziału piekła na dziewięć kręgów, którym odpowiada dziewięć chórów anielskich, powstała na podstawie tekstów apokryficznych, opowieści o podróżach w zaświaty, tekstów dydaktycznych, jak Elucidarium Honoriusza z Autun (Augustodunensisa) z około 1100. To były podstawowe źródła, do których odwoływali się artyści, tworząc ikonografię piekła. Z nich czerpał również Dante. Przy pisaniu Boskiej komedii nawiązywał do systemu moralnego przedstawionego w Etyce nikomachejskiej Arystotelesa, znanego poecie za pośrednictwem pism św. Tomasza z Akwinu i dzięki wskazówkom Brunetta Latiniego. W piekle potępieni są umieszczeni w dziewięciu koncentrycznych kręgach, schodzących w głąb, ku środkowi ziemi, gdzie odbywają karę najwięksi grzesznicy. Średniowieczna teologia upowszechniła doktrynę odwetu, według której nałożona kara ma być adekwatna do winy. W otchłani przebywają ci, którzy zmarli przed narodzeniem Jezusa i nie zaznali łaski zbawienia, ale ponieważ nie była to wina tych ludzi, więc ich dusze nie cierpią kar cielesnych, lecz zostały pozbawione możliwości bytowania blisko Boga. Kolejne kręgi są podzielone na koliste sfery, gdzie odbywa się ostateczny rozdział dusz, stosownie do rodzaju popełnionego grzechu i odpowiadającej mu kary. Na samym dnie piekła pozostają dusze największych grzeszników - zdrajców.

Pierwszy krąg: tu odbywają karę dusze ludzi gnuśnych i biernych, są one zmuszone do biegania w koło w ślad za proporcem niesionym przez diabla.

W bagnistych wodach Styksu, przez który przepływa barka Charona, pogrążone są dusze łudzi skłonnych do gniewu i pesymistów.

W dziewiątym kręgu Lucyfer pożera dusze zdrajców: z jednej z jego paszcz wystaje głowa Judasza.

A Nardo di Cione, Piekto, 1350-1355, Florencja, Santa Maria Novella, kaplica Strozzich.

Ponieważ siewcy niezgody za życia byli przyczyną powstawania rozmaitych podziałów, więc teraz, po śmierci, sami są ćwiartowani, pozbawiani głów i patroszeni.

W całym piekle nieustannie pada gęsty deszcz ognia, jak przy zniszczeniu Sodomy i Gomory.

Skłonni do gniewu ranią się wzajemnie i obgryzają swoje ręce.

Skąpcy są pojeni roztopionym złotem.

▲ Fra Angelico, Kary piekielne potępionych, fragment Sądu Ostatecznego, 1432-1433, Florencja, Museo di San Marco.

Podtrzymywany przez diabty ogień przenika do wszystkich części piekła, w którym potępieni cierpią kary, są smażeni na ruszcie lub wrzucani do wielkich kotłów.

Pożary i ognie piekielne

Ogień stanowi jeden z najbardziej charakterystycznych elementów w przedstawieniach piekła. Źródłem tych wyobrażeń są zapewne nieliczne wzmianki, jakie na temat piekła można znaleźć w Nowym Testamencie, w Ewangeliach według św. Mateusza, Marka i Łukasza. Są tam przytoczone słowa Jezusa o niegasną-cym ogniu, w którym spłoną źli, oraz jest mowa o ogniu Gehenny dla grzeszników. Gehenna, to dolina w pobliżu Jerozolimy, służąca jako wysypisko śmieci i odpadków trupów zwierząt i zbrodniarzy, gdzie stale palił się ogień dla uniknięcia zarazy. O karze ognia wspomniano już w Starym Testamencie, gdzie przedstawiano zniszczenie Sodomy i Gomory (Rdz 19,24). Takie wyobrażenie piekła miało oczywiście uzmysłowić wiernym groźbę wiecznego cierpienia i przyjęło się w opisach piekła, rozpowszechnionych w tekstach apokryficznych, począwszy od Apokalipsy Piotra, z której zostały zapożyczone, do Apokalipsy Pawła i za tym pośrednictwem spopularyzowane w Europie. W średniowieczu wyobrażenia te zostały znacznie wzbogacone dzięki lekturze rozmaitych apokryficznych tekstów objawień i dzięki bezgranicznej fantazji licznych kaznodziejów, którzy barwnie opowiadali wiernym o okropieństwach piekła.

Na łożu, na którym spoczywa dwoje potępionych, przysiadła ołbrzymia żaba, stworzenie demoniczne, symbolizujące rozpustę, nie pozostawiając wątpliwości, za jakie grzechy są tu wymierzane kary.

▲ Jan Mandyn, Kuszenie świętego Antoniego, 1540-1550, Genewa, Kolekcja Ra u.

Miejsce podziemne, niekiedy strzeżone przez diabły, iv którym przebywają dusze szlachetnych i sprawiedliwych, zmarłych bez chrztu przed przyjściem na świat Chrystusa; sam Chrystus po śmierci uwolni! owe dusze.

Otchłań (Limbus)

Pojęcie otchłani zostało wprowadzone dopiero w okresie średniowiecza przez Piotra Lombarda, niemniej jednak już dawniej znana była koncepcja istnienia w zaświatach miejsca przeznaczonego dla sprawiedliwych, którzy zmarli nie zaznawszy łaski odkupienia nie z własnej winy, ale dlatego że zbawcza ofiara Chrystusa jeszcze się nie dokonała. W otchłani przebywały również dusze zmarłych nieochrzczonych dzieci. Długo trwały dyskusje, czy miejsce to ma charakter fizyczny, czy jest przejściowym stanem duszy (zresztą całe zaświaty pojmowano niekiedy nie jako miejsce, lecz jako czas po śmierci). Są to te regiony piekła, do których po śmierci zstąpił Chrystus, aby uwolnić du-

sze ludzi, którzy życiem swoim zasłużyli na łaskę Boga. Otchłań, której ostateczna koncepcja oraz nazwa zostały sformułowane w drugiej połowie XII wieku, była wymieniana w rozmaitych dokumentach Kościoła i pojawiła się jeszcze w katechizmie z czasów papieża Piusa X (1905), ale nie ma o niej już wzmianki w najnowszym katechizmie Kościoła katolickiego z 1992 roku.

◄ Mistrz poludniowonider-landzki lub koloński, Zstąpienie do otchłani, okoto 1460, Amsterdam, Rijksmuseum.

Chrystus - w szatach w kolorze błękitu i czerwieni, mieniących się złotem na znak chwały, symbolizujących jego boską i ludzką naturę - zstępuje do piekieł, do „otchłani ojców”. Teologowie spierali się na temat momentu, w którym miało miejsce zstąpienie do otchłani (przed czy po zmartwychwstaniu), ale malarze zazwyczaj przedstawiali w tej scenie Chrystusa zmartwychwstałego.

Według apokryficznej Ewangelii Nikodema pierwszą osobą uwolnioną i wyprowadzoną przez Chrystusa z otchłani był Adam, przedstawiony tu jako starzec z długą siwą brodą, jako że zmarł mając dziewięćset trzydzieści lat.

▲ Duccio di Buoninsegna, Scena zstąpienia Chrystusa do otchłani, fragment obrazu Maesta, 1310, Siena, Museo deH’Opera del Duomo.

Krzyż jest narzędziem ofiary Chrystusa oraz atrybutem dobrego łotra, któremu Chrystus obiecał zbawienie, ponieważ w niego uwierzył; Dyzma został posłany przez św. Michała, aby spotkał Chrystusa w otchłani.

Wśród postaci przebywających w otchłani w chwiłi nadejścia Chrystusa są niekiedy przedstawiane również dzieci; początkowo było to nawiązanie do niemowłąt zabitych w czasie rzezi niewiniątek, później wskazanie na dzieci zmarłe bez chrztu.

Chrystus wsparty na chorągwi zmartwychwstania pochyla się, by wyprowadzić z otchłani szlachetnych i sprawiedliwych, którzy znajdą swoje miejsce w raju. Wokół ukazane są postacie demonów, którym Dürer nadał zwierzęcy, dziwaczny wygląd.

Chrystus zmartwychwstały, ze śladami śmierci krzyżowej na ciele i w koronie cierniowej, gestem błogosławieństwa przywołuje z otchłani dusze sprawiedliwych i szlachetnych.

Potężna budowla o dziwnych formach, widoczna w tle, symbolizuje wejście do otchłani. Zastępuje ona dwuskrzydłową bramę ukazywaną we wcześniejszych przedstawieniach tej sceny.

Według apokryfów Adam był pierwszą osobą uwolnioną przez Chrystusa z otchłani; tu przedstawiony jest, zgodnie z tradycją ikonograficzną, przed swoim upadkiem._____

Dusze sprawiedliwych rozpoznają Zbawiciela i błagają o pomoc, składając dłonie w geście modlitewnym.

► Szkoła niemiecka, Chrystus w otchłani, około 1570, Nowy Jork, Metropolitan Museum.

Utworzona z dwóch dużych występów skalnych, ku którym zmierza niewielka łódka, kierowana przez śmierć, wiozącą zmarłego owiniętego w całun.

Wyspa umarłych

Motyw wyspy umarłych nie należy do tradycji chrześcijańskiej, a jej ikonografia ogranicza się do jednego właściwie przykładu (powtórzonego w kilku wersjach), o ogromnej sile oddziaływania i wielkim znaczeniu w historii sztuki. Źródłem tego tematu jest prastary mit o Atlantydzie, wspólny różnym kulturom, Platon w Timajosie i Kritiaszu opisał wyspę, która miała znajdować się pośrodku Oceanu Atlantyckiego. Na owej wyspie osiedlił się lud przybyły z żyznej wyspy położonej na Północy, gdzie istniała wspaniała cywilizacja, ale którą mieszkańcy zmuszeni byli opuścić, gdyż jej ziemie na skutek nagłej zmiany klimatu przekształciły się w jałową piaszczystą równinę. Po wędrówce trwającej tysiące lat lud ów dotarł do Atlantydy i próbował odtworzyć swoją cywilizację, ale po upływie kolejnych tysięcy lat nowa katastrofa ich dosięgła - wyspa została zalana przez fale oceanu. I tu rodzi się motyw wyspy umarłych, miejsca, do którego winien się udać każdy, kto chce osiągnąć ów stan wyższy, znany tamtej zaginionej cywilizacji, aby spotkać się z innym światem.

Może być przedstawiany jako góra lub jako żyzna dolina, nad którą znajduje się pogodne niebo i gdzie bytują dusze zwracające się ku Bogu lub ku fontannie życia.

Czyściec

Koncepcja czyśćca ukształtowała się ostatecznie pod koniec XII wieku, w czasie kiedy utrwaliła się nowa wizja zaświatów. Źródłem tej koncepcji były fragmenty zaczerpnięte z Ewangelii według św. Mateusza i Listów św. Pawła, na podstawie których pierwszy sobór lyoński (1245) uznał, iż pewne grzechy są odpuszczane za życia, inne zaś będą odpuszczone w przyszłości. Kilka wieków później, na soborze trydenckim stwierdzono istnienie czyśćca, a w dokumencie Kongregacji Wiary z 1979 roku określono go jako „oczyszczenie, przygotowujące do spotkania z Bogiem, różne od kar nałożonych na potępionych”. Nauka Kościoła, uznająca za dogmat istnienie takiego miejsca w zaświatach, nie dawała jednak żadnej wskazówki ikonograficznej. Artyści opierali się więc raczej na pismach tych teologów, którzy - jak św. Tomasz - opisywali je dokładnie (czyściec znajduje się pod ziemią, w pobliżu piekła i płonie tam ten sam ogień), niż tych, którzy - jak św. Bonawentura - przedstawiali go jako „miejsce nieokreślone”. Inspirację czerpano też z bardzo popularnego XII-wiecz-nego tekstu Purgatorium Sancti Patrici [Czyściec św. Patryka], a później oczywiście z Boskiej komedii Dantego, dokładnie, przedstawiającej sytuację dusz czyśćcowych.

Według wizji Dantego na szczycie góry czyśćcowej, zbudowanej z siedmiu tarasów, odpowiadających siedmiu grzechom głównym, znajduje się raj ziemski.

Do bramy czyśćca prowadzą trzy różnobarwne stopnie; na najwyższym, z czerwonego porfiru, siedzi anioł strażnik o jaśniejącym obłiczu, trzymając obnażony miecz (pieśń IX).

Na straży dantejskiej góry czyśćcowej stoi Katon z Utyki; Wergiliusz każę Dantemu przykłęknąć przed nim na znak szacunku.

Po okresie oczyszczenia dusza wznosi się do Boga; odprowadzają ją aniołowie. Kompozycja sceny nawiązuje do starego motywu ikonograficznego znanego ze sztuki bizantyńskiej, przedstawiającego śmierć człowieka sprawiedłiwego.

Od samego początku spierano się, czy w czyśćcu męki wiążą się z ogniem. Ustałono, że ogień czyśćcowy jest tymczasowy, w odróżnieniu od wiecznego ognia piekielnego, co jednak nie przeszkadzało artystom przedstawiać czyśćcowe dusze pogrążone w płomieniach.

Dusze w czyśćcu przedstawiano również jako narażone na nieustającą pokusę, od której powinny się uwolnić i oczyścić; postać dręczona przez zwierzęta - wilczycę i panterę -symbolizuje pokusy życia ziemskiego.

Rozmaite motywy ikonograficzne, mające ukazywać stan laski, powstawały początkowo w powiązaniu z przedstawieniami raju ziemskiego, później zaczęły rozwijać się w powiązaniu z wizerunkami nieba, w którym bytują różne kategorie wybranych.

Raj niebiański

Równolegle do rozwoju idei raju niebiańskiego rozwijała się jego ikonografia, mająca w symbolicznej formie przedstawiać samo miejsce i panujący tam stan łaski. Najstarsze przedstawienia raju niebiańskiego są ściśle powiązane z ideą raju ziemskiego, a więc z ideą wiecznie kwitnącego ogrodu, w którym rośnie drzewo życia i bije źródło łaski. To miejsce ochłody (łac. refrigeriumj, wymieniane w modlitwach za zmarłych, było w okresie wczesnochrześcijańskim przedstawiane na ścianach katakumb oraz na sarkofagach. Symbolizował je wizerunek źródła, z którego piją wybrani ukazani pod postacią gołębi lub jeleni, albo przez drzewo, którego gałęzie uginają się od owoców. W oparciu o tekst Apokalipsy św. Jana ukształtowało się przedstawienie Jeruzalem niebiańskiego, z wyobrażeniem Baranka Mistycznego pośrodku ogrodu. Genezę wschodnią ma, popularne od XI do XIII wieku również na Zachodzie, przedstawienie łona Abrahama. W XIII wieku raj pojmowany był przede wszystkim jako „stan” i mógł być także symbolizowany przez postacie świętych i błogosławionych, których udziałem stała się wieczna szczęśliwość.

Serafini, z trzema parami skrzydeł różowej barwy i z rękami złożonymi w geście modłitewnym, stoją najwyżej w hierarchii aniełskiej, obcując bezpośrednio z Bogiem.

Chrystus został przedstawiony w środkowej, najwyższej części raju, wewnątrz koła utworzonego przez tęczę, na złotym tle, symbolizującym boskość Jego osoby.

W średniowiecznych przedstawieniach raju zachowana jest ścisła hierarchia; za aniołami, obcującymi bezpośrednio z Bogiem, mają swoje miejsce święci, rozpoznawalni dzięki atrybutom.

Maryja zajmuje honorowe miejsce, otoczona przez muzykujące anioły; na głowie ma koronę, symbol godności Królowej Niebios.

◄ Tintoretto, Raj, bozzetto, Madryt, Museo Thyssen-Bornemisza.

A Giusto de’ Menabuoi, Raj, 1375-1376, Padwa, baptysterium.

Aniołowie witają się z wybranymi w raju, obejmując ich, a wybrani przyklękają przed nimi.

Stan łaski symbolizują pełne radości gesty obejmujących się wybranych, którzy odnaleźli w raju swych bliskich.

Drzewa o gałęziach uginających się od owoców w przedstawieniach raju, to reminiscencja Edenu, ogrodu, w którym Bóg umieścił pierwszego człowieka, aby go uprawiał i dogłądał.

Jednym z charakterystycznych motywów w późnośredniowiecznych przedstawieniach raju jest wiecznie kwitnący ogród, symboł miejsca poza czasem, gdzie rządzi woła Boga.

Brama raju, przypominająca portal gotyckiej katedry, to przedstawienie zainspirowane wizją Jeruzalem niebiańskiego.

Wchodzących witają muzykujący aniołowie.

Wybrani, którzy tłoczą się u wejścia do raju, zanim przekroczą bramy miasta otrzymują od aniołów, asystujących św. Piotrowi, wyprane szaty (symbol oczyszczenia), zgodnie z tekstem Apokalipsy św. Jana (22,14).

Sw. Piotr, strażnik raju, stojąc na pierwszych stopniach kryształowych schodów wiodących do bramy miasta, podaje wybranym rękę na powitanie.

Starzec, siedzący i trzymający na kolanach albo w chuście jedno lub więcej dzieci. Niekiedy dzieci bardzo poufałym gestem chwytają się jego nóg.

Łono Abrahama

Już w okresie późnego antyku i potem, w epoce średniowiecza, próbowano wyjaśnić określenie „łono Abrahama”, pojawiające się w ewangelicznej przypowieści o bogaczu i Łazarzu (Łk 16,19-22). Według koncepcji Tertuliana (II-III w.) było to w zaświatach miejsce pośrednie, pomiędzy niebem i piekłem (gdzie sprawiedliwi oczekują zmartwychwstania). Piotr Comestor (koniec XII w.) uważał, że łono Abrahama znajduje się w najwyższej części piekła i dopiero św. Tomasz z Akwinu nadał mu rangę miejsca najwyższej nagrody, w którym dusze doznają bliskości Boga, podobnie jak w raju. Wyobrażenia łona Abrahama pojawiły się w sztuce wschodniej w początkach X wieku, a nieco przed rokiem 1000 dotarły również na Zachód i spopularyzowały się w całej Europie. Przedstawienie to mogło stanowić ilustrację przypowieści, wiązać się ze sceną Sądu Ostatecznego lub pojawiać się samodzielnie, pozbawione kontekstu eschatologicznego. W XI i XII wieku łono Abrahama stanowiło

jedno z najczęściej stosowanych wyobrażeń królestwa niebieskiego, stopniowo jednak temat ten zniknął, zastąpiony przez inne wizje nie-biańskiej szczęśliwości.

Łono Abrahama

Wyobrażenie łona Abrahama otaczają postacie aniołów, a na rogach przedstawienia, w medalionach, ukazane są personifikacje czterech rzek, uzupełniające wizję raju.

Przyjęcie na łono Abrahama daje wstęp do raju; scenę uzupełniają odwołania do ikonografii raju ziemskiego.

Zwykle przedstawiane jako miasto, na planie kwadratu, otoczone morami z dwunastoma bramami, strzeżone przez anioły. Wewnątrz miasta może być ukazany anioł z tyczką mierniczą i Baranek Mistyczny

Jeruzalem niebiańskie

Jeruzalem niebiańskie to szczególne wyobrażenie raju jako miasta niebiańskiego, nawiązujące do tradycji starotestamen-towej Jerozolimy. Jeszcze zanim Jeruzalem niebiańskie zostało opisane w Apokalipsie św. Jana, św. Paweł trzykrotnie wspominał w swoich listach o mieście w niebie, niebiańskiej Jerozolimie. Dokładny opis miasta, jaki przedstawił św. Jan w swoim objawieniu, wpłynął na ukształtowanie się ikonografii tematu. Motyw ten pojawiał się i rozwijał w sztuce od III do XIV wieku, a nawet nieco dłużej i to nie tylko w malarstwie (w mozaikach, malowidłach ściennych, miniaturach rękopisów), rzeźbie architektonicznej (głównie na kapitelach kolumn i w dekoracji portali) i sarkofagowej, ale również w wyrobach rzemiosła artystycznego. Symboliczną formę niebiańskiego miasta nadawano kadzielnicom i ampułkom, świecznikom i lampom; wywarła ona także wpływ na plany architektoniczne kościołów. Przedstawienia Jeruzalem niebiari-। skiego najczęściej występowały w cyklach ilustrujących Apokalipsę św. Jana, gdzie najłatwiej było ukazać je ściśle według opisu biblijnego, a więc na planie kwadratu, otoczone murami z blankami i wieżami, z dwunastoma bramami, ozdobione szlachetnymi kamieniami, ale mogły pojawiać się również jako wyobrażenia samodzielne.

Chrystus, zgodnie z interpretacją średniowieczną, zastępuje Baranka apokaliptycznego, tak więc został ukazany pośrodku miasta, z trzciną służącą do mierzenia murów; u Jego stóp znajduje się Baranek, a z kuli świata, na której tronuje, wytryskuje źródło życia.

A Jeruzalem niebiańskie, XI wiek, Civate, San Piętro al Monte.