Życie polskie w dawnych wiekach ebook

Opra­co­wa­nie gra­ficz­ne: An­drzej Ba­rec­ki

Wy­bór ilu­stra­cji: Ma­ciej By­li­niak

In­deks: Ja­nusz Ta­zbir.

Zdję­cie na ob­wo­lu­cie: Mi­le­na Zyga, ZA ZA Stu­dio

Ilu­stra­cja na okład­ce: Uro­czy­sty wjazd Mi­cha­ła Ka­zi­mie­rza Ra­dzi­wił­ła do Rzy­mu w 1679 r. Ry­su­nek Ste­fa­na Del­la Bel­li

Ma­te­riał ilu­stra­cyj­ny zo­stał za­czerp­nię­ty z na­stę­pu­ją­cych ksią­żek i źró­deł: Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, Po­lni­sches Le­ben in ver­gan­ge­nen Ze­iten, Georg Mül­ler, Mo­na­chium; Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, Zy­cie pol­skie w daw­nych wie­kach, H. Al­ten­berg – Gu­bry­no­wicz i Syn, Lwów; Jan Sta­ni­sław By­stroń, Dzie­je oby­cza­jów w daw­nej Pol­sce, wiek XVI-XVII, Pań­stwo­wy In­sty­tut Wy­daw­ni­czy, War­sza­wa; Ma­ria i Bog­dan Su­cho­dol­scy, Pol­ska. Na­ród a sztu­ka, Ar­ka­dy, War­sza­wa; Po­la­ków por­tret wła­sny, red. Ma­rek Ro­stwo­row­ski, Ar­ka­dy, War­sza­wa; Bi­blio­te­ka Na­ro­do­wa, Bi­blio­te­ka Uni­wer­sy­te­tu War­szaw­skie­go, ar­chi­wum Wy­daw­nic­twa Iskry

Co­py­ri­ght © by Wy­daw­nic­two ISKRY, War­sza­wa 2006

Wy­da­nie I 

ISBN 978-83-244-0085-0

Wy­daw­nic­two ISKRY

ul. Smol­na 11, 00-375 War­sza­wa

e-mail: [email protected]

www.iskry.com.pl

Przy­go­to­wal­nia: NO­TUS, War­sza­wa

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Spis treści

PRZEDMOWA

UWAGI WYDAWNICZE

PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO I DRUGIEGO WYDANIA

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

ROZDZIAŁ PIERWSZY Zamki i pałace

I

II

ROZDZIAŁ DRUGI Dwory i dworki

I

II

ROZDZIAŁ TRZECI Ubiory i splendory

I

II

ROZDZIAŁ CZWARTY Dom i świat

I

II

III

Przypisy

Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.

PRZEDMOWA

Jak twier­dzi Ka­rol Ko­sek, naj­lep­szy dziś znaw­ca twór­czo­ści Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go, Zy­cie pol­skie w daw­nych wie­kach wy­wo­ła­ło za­chwyt po­rów­ny­wal­ny z przy­ję­ciem, ja­kie spo­tka­ło Try­lo­gię lub Quo va­dis. Pierw­szą edy­cję tej książ­ki z wrze­śnia 1907 r. roz­ku­pio­no na­tych­miast, bo do 20 li­sto­pa­da. W na­stęp­nym mie­sią­cu uka­za­ło się dru­gie wy­da­nie. Nie­ba­wem też na au­to­ra po­sy­pał się deszcz za­szczy­tów. Jego na­zwi­skiem ochrzczo­no uli­cę Lwo­wa, już 19 paź­dzier­ni­ka 1907 r. Ło­ziń­ski otrzy­mał dy­plom ho­no­ro­we­go oby­wa­te­la sto­li­cy Ga­li­cji, a 18 grud­nia zo­stał po­wo­ła­ny w po­czet ho­no­ro­wych człon­ków To­wa­rzy­stwa Dzien­ni­ka­rzy Pol­skich1. Wszyst­ko to, za­nim się jesz­cze po­ja­wi­ły pierw­sze re­cen­zje w po­waż­niej­szych pe­rio­dy­kach. Jak wi­dać, wy­star­czy­ły en­tu­zja­stycz­ne re­ko­men­da­cje ko­ry­fe­uszy ży­cia umy­sło­we­go Ga­li­cji, któ­rym był ro­ze­słał eg­zem­pla­rze au­tor­skie.

Wśród gra­tu­lu­ją­cych zna­leź­li się przed­sta­wi­cie­le naj­wyż­szych władz Ce­sar­sko-Kró­lew­skiej Aka­de­mii Umie­jęt­no­ści, któ­rej Ło­ziń­ski był czyn­nym człon­kiem już od r. 1890. Win­szo­wał suk­ce­su Sta­ni­sław Es­tre­icher, któ­ry wcze­śniej w imie­niu Ko­mi­te­tu Re­dak­cyj­ne­go En­cy­klo­pe­dii pol­skiej, wy­da­wa­nej przez Aka­de­mię w Kra­ko­wie, za­pro­po­no­wał au­to­ro­wi Pra­wem i le­wem na­pi­sa­nie pra­cy do dzia­łu Hi­sto­ria. En­cy­klo­pe­dia była po­my­śla­na bar­dzo am­bit­nie: mia­ła li­czyć aż 500 ar­ku­szy dru­ku i zo­stać opra­co­wa­na przez oko­ło 150 au­to­rów, naj­wy­bit­niej­szych spe­cja­li­stów re­pre­zen­tu­ją­cych wszyst­kie za­bo­ry. Po­czą­tek edy­cji prze­wi­dy­wa­no na r. 1908. Aż do za­wie­sze­nia dzia­łal­no­ści PAU (1952) sta­ra­no się kon­ty­nu­ować wy­da­wa­nie En­cy­klo­pe­dii. Z za­pla­no­wa­nych 25 to­mów, któ­re mia­ły od­po­wia­dać 19 dzia­łom, uka­za­ło się jed­nak wszyst­kie­go tyl­ko 9 to­mów, obej­mu­ją­cych 6 dzia­łów2.

Ku pew­ne­mu za­kło­po­ta­niu re­dak­cji Ło­ziń­ski, nie cze­ka­jąc na uka­za­nie się pierw­szych to­mów En­cy­klo­pe­dii (wy­szły one do­pie­ro w r. 1912), ale za zgo­dą jej ko­mi­te­tu re­dak­cyj­ne­go, zde­cy­do­wał się ogło­sić Zy­cie pol­skie… jako dzie­ło w peł­ni sa­mo­dziel­ne. W przed­mo­wie do pierw­sze­go wy­da­nia książ­ki tłu­ma­czył czy­tel­ni­kom, że uka­zu­je się „nie na tym miej­scu i nie w ta­kich wa­run­kach, wśród ja­kich po­ja­wić się mia­ła”. Au­tor sta­nął przed ko­niecz­no­ścią wy­bo­ru: „albo ska­zać swo­ją przed­wcze­śnie go­to­wą pra­cę na po­grze­ba­nie w tece, albo ogło­sić ją dru­kiem, do­pó­ki jesz­cze od­po­wia­da współ­cze­sne­mu za­so­bo­wi hi­sto­rycz­no-oby­czaj owych źró­deł”3. Inna spra­wa, że tak­że i w na­stęp­nych edy­cjach Ży­cia pol­skie­go…, któ­re wy­szły jesz­cze za ży­cia Ło­ziń­skie­go (zmarł 20 maja 1913 r.), nie po­czy­nił w pier­wot­nym tek­ście żad­nych zmian, uzu­peł­nień czy po­pra­wek.

Nie wy­da­je się tak­że, aby ma­nu­skrypt Ży­cia… prze­cho­dził przez re­cen­zję we­wnętrz­ną. W każ­dym ra­zie Ło­ziń­ski nie wspo­mi­na o tym w żad­nej z przed­mów, w któ­re był za­opa­trzył ko­lej­ne wy­da­nia książ­ki. Jak wia­do­mo, osta­tecz­ny kształt więk­szo­ści dzieł nie­raz dość znacz­nie od­bie­ga od pier­wot­nie na­kre­ślo­nych kon­spek­tów, zwłasz­cza gdy nie zo­sta­ły one uło­żo­ne przez sa­me­go au­to­ra. Tak było i w przy­pad­ku Ło­ziń­skie­go. Ogło­szo­ny dwa lata przed uka­za­niem się Ży­cia pol­skie­go… plan En­cy­klo­pe­dii za­kła­dał, iż w dzia­le XIV, za­ty­tu­ło­wa­nym Oby­czaj, wie­ki XVI-XVIII zo­sta­ną uję­te w na­stę­pu­ją­cych pięć roz­dzia­łów: ży­cie dwor­skie (1,5 ark.), miesz­ka­nia, ubio­ry, sprzę­ty, ży­cie szlach­ty w domu i poza do­mem (4 ark.), świat szko­lar­ski (1 ark.), ży­cie miesz­czań­skie (1,5 ark.) i wresz­cie ży­cie chłop­skie (2 ark.)4. Tym­cza­sem Ło­ziń­ski zu­peł­nie in­a­czej po­dzie­lił swą książ­kę, któ­ra no­ta­be­ne li­czy cir­ca 18, a nie, jak wy­ni­ka­ło­by z kon­spek­tu, 10 ar­ku­szy.

W roz­dzia­le pierw­szym (Zam­ki i pa­ła­ce) opi­sał sie­dzi­by i dwo­ry ary­sto­kra­cji, w dru­gim (Dwo­ry i dwor­ki) szla­chec­kie do­mo­stwa, w trze­cim (Ubio­ry i splen­do­ry) stro­je oraz klej­no­ty ma­gna­tem, kar­ma­zy­nów i za­moż­niej­sze­go zie­miań­stwa. Roz­dział koń­co­wy (Dom i świat) po­świę­cił ży­ciu ro­dzin­ne­mu, przy­ję­ciom i ban­kie­tom, spo­so­bo­wi spę­dza­nia wol­ne­go cza­su, wresz­cie po­dró­żom po kra­ju i wy­jaz­dom za gra­ni­cę. Oby­cza­jem miesz­czań­skim, a tym bar­dziej chłop­skim, w ogó­le się nie za­jął, śro­do­wi­skiem „ża­ków” tyl­ko ubocz­nie, głów­nie przez pry­zmat strat i ko­rzy­ści, któ­re przy­no­si­ły wy­jaz­dy na obce uni­wer­sy­te­ty.

O ile jed­nak re­cen­zen­ci wy­ty­ka­li Ło­ziń­skie­mu po­mi­nię­cie „ple­bej­skie­go” świa­ta, to ża­den z nich nie zwró­cił uwa­gi na tak ra­dy­kal­ne od­stą­pie­nie od „kon­spek­tu” za­war­te­go w pro­gra­mie AU. A prze­cież re­cen­zji tych uka­za­ło się spo­ro, i to za­rów­no w pi­smach co­dzien­nych, jak i w na­uko­wo-li­te­rac­kich mie­sięcz­ni­kach czy kwar­tal­ni­kach, po po­ja­wie­niu się pierw­szych wy­dań, a więc w la­tach 1907-1908, i po uka­za­niu się ozdob­nej luk­su­so­wej edy­cji w r. 19125. Lwia część była pi­sa­na w sty­lu, w ja­kim dziś re­cen­zji ra­czej nie zwy­kło się pi­sać. Spro­wa­dza­ły się bo­wiem w głów­nej mie­rze do mniej lub bar­dziej grun­tow­ne­go stresz­cze­nia za­war­to­ści dzie­ła, prze­ty­ka­ne­go kom­ple­men­ta­mi. Nie­mal wszy­scy re­cen­zen­ci po­wta­rza­li z apro­ba­tą koń­co­wą re­flek­sję Ło­ziń­skie­go o tym, iż w rze­czy­wi­sto­ści gra­ni­ca mię­dzy świa­tem sta­ro­pol­skim a obec­nym po­zo­sta­ła płyn­na „i nie by­ło­by to może nie­wdzięcz­ne za­da­nie dla hi­sto­rycz­ne­go ba­da­cza-psy­cho­lo­ga wy­ka­zac, jak tej prze­szło­ści je­ste­śmy już da­le­cy i jak jesz­cze bli­scy”6. Po uważ­nej lek­tu­rze wszyst­kich re­cen­zji zna­la­złem w nich za­le­d­wie kil­ka po­waż­niej­szych za­strze­żeń dość nie­rów­nej wagi. Pierw­sze z nich do­ty­czy fak­tu, że książ­ka Ło­ziń­skie­go przy­no­si mniej, ani­że­li obie­cu­je jej ty­tuł. Au­tor za­jął się bo­wiem głów­nie świa­tem szla­chec­kim, brak na­to­miast uka­za­nia „ jak wy­glą­dał, żył i my­ślał pol­ski chłop i rze­mieśl­nik”, co za­uwa­żył Mi­chał Ja­nik w r. 19077. Po­dob­ną opi­nię znaj­du­je­my u Alek­san­dra Bruck­ne­ra, któ­ry choć na­zwał książ­kę Ło­ziń­skie­go mi­strzow­skim ob­ra­zem, to jed­nak przy­zna­wał, iż, jest to wła­ści­wie «ży­cie pań­skie sie­dem­na­sto­wiecz­ne^. Au­tor in­nych warstw albo wca­le nie ty­kał, albo mało je uwzględ­niał”8. To samo, po prze­szło pół wie­ku, wy­tknie Ło­ziń­skie­mu Ire­na Tur­nau, pi­sząc, że na­szki­co­wa­ny przez nie­go ob­raz oby­cza­jów sta­ro­pol­skich „do­ty­czy je­dy­nie ma­gna­tów i za­moż­niej­szej szlach­ty, nie wspo­mi­na się na­wet o tym, że ist­nie­li w daw­nej Pol­sce tak­że miesz­cza­nie i chło­pi”9. Ich po­mi­nię­cie było tym bar­dziej dziw­ne, iż Ło­ziń­ski na­le­żał do wiel­bi­cie­li, chwi­la­mi na­wet bez­kry­tycz­nych, kul­tu­ry miesz­czań­skiej. W Pra­wem i le­wem sta­le prze­ciw­sta­wiał ją oby­cza­jom szla­chec­kim, któ­rym nie szczę­dził słów na­ga­ny. Pod tym wzglę­dem Ki­to­wicz gó­ru­je zde­cy­do­wa­nie nad Ło­ziń­skim, sko­ro „oby­cza­jom chłop­skim” za­mie­rzał po­świę­cić osob­ny roz­dział. (Pra­cę nad nim prze­rwa­ła śmierć ple­ba­na z Rze­czy­cy).

Z taką po­sta­wą au­to­ra wią­zał się ści­śle wy­su­nię­ty przez Ja­ni­ka za­rzut po­mi­nię­cia ujem­nych cech kul­tu­ry, któ­rą dziś na­zwa­li­by­śmy sar­mac­ką. A mia­no­wi­cie pa­no­sze­nia się za­bo­bo­nów i fa­na­ty­zmu przy po­zo­rach nie­zmier­nej bo­go­boj­no­ści. Zda­niem kry­ty­ka nad umy­sło­wo­ścią szla­chec­ką pa­no­wał „kań­czug, wia­ra w cza­ry i ka­len­da­rze z gu­sła­mi” oraz „w klam­kę pań­ską”, przez co umy­sło­wośc ta mu­sia­ła sta­wać się „cu­dac­ką, nie­do­brą i bar­ba­rzyń­ską”. No­ta­be­ne Ja­nik, li­be­rał i wol­no­my­śli­ciel, sta­le skłó­co­ny z wła­dza­mi szkol­ny­mi, był tak­że na­der ak­tyw­nym dzia­ła­czem po­li­tycz­nym (m.in. jako czło­nek Pol­skie­go Stron­nic­twa Po­stę­po­we­go10), co mu­sia­ło wpły­wać na ostrość jego są­dów i kie­ru­nek kry­ty­ki.

Trud­no wszak­że nie przy­znać pew­nej ra­cji jego wy­wo­dom. Nie skło­ni­ły jed­nak Ło­ziń­skie­go do po­czy­nie­nia ja­kich­kol­wiek zmian w tek­ście, już to dla­te­go, że wy­ma­ga­ły­by one du­że­go wkła­du pra­cy pi­sar­skiej, już to z uwa­gi na fakt, iż Ży­cie pol­skie… w swym bar­dziej spra­wie­dli­wie roz­dzie­la­ją­cym świa­tła i cie­nie kształ­cie nie zy­ska­ło­by tak wie­lu zwo­len­ni­ków po obu stro­nach po­li­tycz­nej ba­ry­ka­dy. A tym­cza­sem, jak słusz­nie przy­po­mi­na Ko­sek, z jed­na­ko­wą apro­ba­tą od­czy­ty­wa­li je za­rów­no po­stę­po­wi, jak i kon­ser­wa­tyw­ni kry­ty­cy. Pierw­si wi­dzie­li w książ­ce Ło­ziń­skie­go „su­ro­wy, lecz słusz­ny sąd nad prze­szło­ścią” oraz „po­sęp­ne me­men­to dla te­raź­niej­szo­ści”, stwier­dza­jąc z sa­tys­fak­cją, że Ło­ziń­ski „wię­cej nam grze­chów niż cnót szla­chec­kich od­sła­nia”. Dru­dzy na­to­miast uj­rze­li w Ży­ciu pol­skim. apo­te­ozę świet­nej prze­szło­ści Pol­ski szla­chec­kiej, a za­ra­zem ro­dzaj eks­pia­cji „za po­nu­ry ob­raz szla­chec­kie­go pań­stwa” za­war­ty w Pra­wem i le­wem11.

Tak czy in­a­czej w żad­nym z wy­dań Ży­cia pol­skie­go… nie zna­la­zła się kart­ka, na któ­rej Ło­ziń­ski wy­ra­ził swój wy­so­ce kry­tycz­ny osąd o sar­ma­ty­zmie. Czy­ta­my na niej m.in., że próż­niac­two, ów głów­ny rys ży­cia szla­chec­kie­go, było za­sad­ni­czą przy­czy­ną wszyst­kich na­szych wad, a na­wet i sa­me­go upad­ku Rze­czy­po­spo­li­tej. Kart­ka ta mia­ła zo­stać włą­czo­na do trze­ciej edy­cji (1912) Ży­cia., lecz au­tor osta­tecz­nie zre­zy­gno­wał z tego za­mia­ru. Za­cho­wa­ła się w Ar­chi­wum Bi­blio­te­ki Ja­giel­loń­skiej, gdzie od­na­lazł ją Ko­sek12.

Na ła­mach „Pa­mięt­ni­ka Li­te­rac­kie­go” An­to­ni Pro­cha­ska wy­ty­kał Ło­ziń­skie­mu brak ści­ślej­szej ko­re­la­cji opi­sy­wa­nych zja­wisk oby­cza­jo­wych z kon­kret­ny­mi da­ta­mi czy choć­by epo­ka­mi13. Po 20 la­tach po­dob­ny za­rzut pod­nie­sie (i roz­wi­nie) Wła­dy­sław Ko­nop­czyń­ski, któ­ry rów­nież Ja­no­wi Sta­ni­sła­wo­wi By­stro­nio­wi za­rzu­cił, iż „robi uogól­nie­nia na ob­sza­rze kil­ku wie­ków, nie za­zna­cza­jąc wy­raź­nie, któ­re ob­ja­wy na­le­żą do któ­rej epo­ki, dla­te­go w jego książ­ce nie wi­dać wła­ści­wych Dzie­jów [oby­cza­jów] zmie­nia­ją­cych się w cza­sie”14.

Pro­cha­ska miał tak­że za złe Ło­ziń­skie­mu, iż pa­nu­ją­ce na Rusi sto­sun­ki, tak pla­stycz­nie opi­sa­ne w Pra­wem i le­wem, zbyt czę­sto prze­no­si na te­ren ca­łej Rze­czy­po­spo­li­tej. Pod tym wzglę­dem zresz­tą Ży­cie pol­skie… jest od stro­ny pod­sta­wy źró­dło­wej, czer­pa­nej w znacz­nym stop­niu z akt grodz­kich i ziem­skich czy po­sta­no­wień sej­mi­ko­wych Rusi Czer­wo­nej, po­nie­kąd wtór­ne w sto­sun­ku do Pra­wem i le­wem. Au­tor nie­wie­le się chy­ba prze­jął tym za­rzu­tem, po­dob­nie jak i przy­to­cze­niem przez Pro­cha­skę licz­nych ustaw an­ty­zbyt­ko-wych, wy­da­wa­nych przez sejm szla­chec­ki, co oba­la­ło jego tezę, ja­ko­by w Rze­czy­po­spo­li­tej nie ist­nia­ły tak po­spo­li­te w in­nych pań­stwach le­ges sump­tu­aria15. Jak jed­nak wy­ni­ka i z mo­ich ba­dań, ra­cję miał w tym przy­pad­ku ra­czej Ło­ziń­ski. Ano­ni­mo­wy au­tor pi­sał bo­wiem w r. 1607 wprost, że usta­wa an­ty­zbyt­ko­wa, taka jak gdzie in­dziej ist­nie­je, przy­da­ła­by się i w Pol­sce „ jeno w ta­kiej wol­no­ści szla­chec­kiej z trud­no­ścią przy­szło­by usta­no­wić ją”16.

Re­cen­zen­ci, za­fa­scy­no­wa­ni barw­no­ścią na­kre­ślo­nej przez Ło­ziń­skie­go pa­no­ra­my oraz ma­low­ni­czo­ścią jego sty­lu, nie zwra­ca­li wszak­że więk­szej uwa­gi na ta­kie czy inne po­tknię­cia. Nie­po­trzeb­nie więc, uprze­dza­jąc wszel­kie ewen­tu­al­ne ata­ki i zo­ilo­we kry­ty­ki, pi­sał w li­ście do hi­sto­ry­ka sztu­ki i pro­fe­so­ra UJ Ma­ria­na So­ko­łow­skie­go (1839-1911): „Ja sam bar­dzo nie­kon­tent je­stem z tej ksią­żecz­ki [to jest z Ży­cia pol­skie­go…], jak Czci­god­ny Pan wiesz, po­wsta­ła ona wsku­tek pod­ję­cia się prze­ze mnie w sła­bej czy lek­ko­myśl­nej chwi­li za­da­nia, przy któ­rym po­dyk­to­wa­no mi z góry te­mat, ter­min i ob­ję­tość, a po­ja­wi­ła się dru­kiem w chwi­li znie­cier­pli­wie­nia, kie­dy po trzy­krot­nym od­ra­cza­niu ter­mi­nu pu­bli­ka­cji stra­ci­łem wresz­cie wia­rę, aby się do­cze­ka­ła ogło­sze­nia w ta­kiej jesz­cze po­rze, w któ­rej sta­ła na wy­so­ko­ści źró­deł”17.

Wbrew tym za­strze­że­niom, nie w peł­ni chy­ba szcze­rym, Le­onard Lep­szy chwa­lił Ży­cie pol­skie… w sty­lu, ja­kie­go zwykł był w tym dzie­le uży­wać i sam jego au­tor. „Nie­zrów­na­na książ­ka – pi­sał Lep­szy. – Z ja­kim­że ani­mu­szem iście szla­chec­kim na­pi­sa­na! Cóż za roz­ma­itość te­ma­tów, jak wy­bor­ne uchwy­ce­nie cha­rak­te­ry­sty­ki prze­szło­ści.

Jak w ka­lej­do­sko­pie prze­su­wa­ją się przed nami daw­ne zam­ki i pa­ła­ce, dwo­ry i dwor­ki, ubio­ry szla­chec­kie i splen­do­ry, dom i świat nasz szcze­rze pol­ski, ale już nie­po­wrot­nie na­le­żą­cy do prze­szło­ści.

Au­tor to do­świad­czo­ny, wie­dzy wiel­kiej, zwłasz­cza je­śli rzecz idzie o w. XVII. Wia­do­mo­ści z ży­cia szla­chec­kie­go mnó­stwo. […] Z au­to­rem moż­na się cza­sa­mi nie zgo­dzie. Moż­na nie po­dzie­lać jego zda­nia, kie­dy pi­sze z lek­ce­wa­że­niem np. o re­zul­ta­tach ba­dań nad ar­chi­tek­tu­rą drew­nia­ną w Pol­sce. Toć jed­nak nie prze­szka­dza, że książ­kę na­pi­sa­ną z nie­po­spo­li­tym ta­len­tem pi­sar­skim nie czy­ta się, ale chło­nie od po­cząt­ku aż do ostat­niej stro­ni­cy. […]

Pan Ło­ziń­ski ma swój styl wła­sny ro­do­wi­ty, któ­rym opo­wia­da tak, jak gdy­byś miał przed sobą wprost z XVII-go w. wzię­te­go bra­ta szlach­ci­ca, któ­ry opo­wia­da do­brze zwi­dzia­ne [?] są­siedz­kie zwy­cza­je, o któ­rych mówi we­dług po­trze­by i hu­mo­ru, swa­wol­nie lub ru­basz­nie, to znów gład­ko i uczci­wie. Au­tor sta­ra się być szcze­rym. Mówi nie tyl­ko o za­le­tach, mówi i o wa­dach, a tych było dużo, zda się zbyt dużo, sko­ro tego ży­cia szla­chec­kie­go tak smut­ny był ko­niec.

[…] Ko­bie­ta, sa­lon pol­ski, ty­tu­ły, po­je­dyn­ki, tań­ce, we­se­la i po­grze­by, bie­sia­dy i są­siedz­kie fi­gle, za­ba­wy ry­cer­skie i my­śli­stwo, po­dró­że po kra­ju i za gra­ni­cą, wszyst­ko to zaj­mu­je nie­sły­cha­nie, bo daje nam złu­dze­nie praw­dy i od­no­si­my wra­że­nie, jak gdy­by au­tor żył w tych wie­kach i o nich opo­wia­dał”18.

Do­dat­ko­wym wa­lo­rem książ­ki była zna­ko­mi­ta opra­wa ilu­stra­cyj­na, w któ­rą za­słu­żo­ny księ­garz lwow­ski Al­fred Al­ten­berg (1877 – 1924) za­opa­trzył był edy­cję z r. 1912. Jej kli­sze, za­cho­wa­ne w Dru­kar­ni im. W. L. An­czy­ca, wy­ko­rzy­sta­no jesz­cze w wy­da­niu Ży­cia pol­skie­go… z r. 1958. Przed I woj­ną świa­to­wą ko­lej­ne edy­cje tej książ­ki były tło­czo­ne w dru­kar­ni na­le­żą­cej do Ło­ziń­skie­go. W po­dob­ną luk­su­so­wą opra­wę wy­po­sa­żył Al­ten­berg dzie­ła Ka­zi­mie­rza Chłę­dow­skie­go, Ilia­dę z ilu­stra­cja­mi Wy­spiań­skie­go czy Kró­la Du­cha w kom­plet­nym wy­da­niu Jana Gwal­ber­ta Paw­li­kow­skie­go. Więk­szość tych prac była tak­że dru­ko­wa­na u Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go. Dru­kar­nia była jego wła­sno­ścią od 1 stycz­nia r. 1877 i za­trud­nia­ła (w r. 1890) aż 25 dru­ka­rzy i 6 uczniów, przy­no­sząc wła­ści­cie­lo­wi spo­re do­cho­dy. Ło­ziń­ski był w ogó­le czło­wie­kiem bo­ga­tym, dzię­ki cze­mu mógł zgro­ma­dzić spo­re zbio­ry dzieł sztu­ki, zwłasz­cza z za­kre­su ma­lar­stwa, rzeź­by, ma­kat i wy­ro­bów złot­ni­czych. Dla­te­go też An­to­ni Knot za­li­czył je w Bjl­skim słow­ni­ku bio­gra­ficz­nym do „naj­cen­niej­szych ko­lek­cji pry­wat­nych w za­bo­rze au­striac­kim”19. To­wa­rzy­szy­ła temu bo­ga­ta bi­blio­te­ka. W r. 1886 Ło­ziń­ski na­był zaś ma­ją­tek ziem­ski w Kuń­kow­cach nad Sa­nem w Prze­my­skiem. Mógł więc do­sko­na­le wy­dać Ży­cie pol­skie… wła­snym sump­tem, na czym by fi­nan­so­wo na pew­no nie stra­cił.

Tak wła­śnie po­stą­pił w przy­pad­ku Pra­wem i le­wem.

Wzglę­dy ko­mer­cyj­ne spra­wia­ły, że wy­da­niom luk­su­so­wym (a więc z na­tu­ry rze­czy nie­ta­nim) Ży­cia pol­skie­go… to­wa­rzy­szy­ły skrom­niej­sze edy­cje, nie­któ­re po­zba­wio­ne na­wet ilu­stra­cji oraz tło­czo­ne na nie­mal­że ga­ze­to­wym pa­pie­rze. Wy­star­czy po­rów­nać choć­by wspa­nia­łą edy­cję z r. 1912 z wy­da­niem, któ­re ten­że Al­ten­berg oraz Gu­bry­no­wicz i syn ogło­si­li w r. 1921 (czy­li za­raz po za­koń­cze­niu dzia­łań wo­jen­nych na zie­miach pol­skich) we Lwo­wie. A tak­że z wy­da­niem pa­ry­skim Ży­cia pol­skie­go… z r. 1940. Jak rów­nież z edy­cją pa­le­styń­ską (1946), któ­rą za­wdzię­cza­my Sek­cji Wy­daw­ni­czej Jed­no­stek Woj­ska na Środ­ko­wym Wscho­dzie. Jest ono za­opa­trzo­ne w Ob­ja­śnie­nia wy­ra­zów ob­cych oraz w ilu­stra­cje wzię­te z nie­miec­kie­go prze­kła­du dzie­ła Ło­ziń­skie­go.

Uka­zał się on w Mo­na­chium w r. 1918 pod ty­tu­łem Po­lni­sches Le­ben in ver­gan­ge­nen Ze­iten, w ra­mach „Po­lni­sche Bi­blio­thek”, za­ło­żo­nej tam przez po­etę, wy­daw­cę i me­ce­na­sa sztu­ki, Wła­dy­sła­wa Au­gu­sta Ko­ściel­skie­go (1886-1933) oraz Alek­san­dra Gut­tre­go (1877-1955), tłu­ma­cza, kry­ty­ka i znaw­cę li­te­ra­tu­ry nie­miec­kiej. Gut­tre­mu za­wdzię­cza­my tak­że prze­kład Ży­cia pol­skie­go… na nie­miec­ki. Ob­szedł się on zresz­tą dość bez­ce­re­mo­nial­nie z ory­gi­na­łem: w wie­lu miej­scach po­skra­cał ra­dy­kal­nie tekst, usu­wa­jąc zwłasz­cza wszyst­kie trud­ne do prze­kła­du cy­ta­ty po­etyc­kie. Tłu­ma­cze­niu brak jest ja­kiej­kol­wiek przed­mo­wy, któ­ra by po­wia­da­mia­ła o po­czy­nio­nych zmia­nach.

W swym su­mien­nym ze­sta­wie­niu Ko­sek do­li­czył się do r. 1969 aż 18 wy­dań Ży­cia pol­skie­go…20, do któ­rych na­le­ży do­dać wspo­mi­na­ne już je­ro­zo­lim­skie z r. 1946. Co naj­mniej pięć z nich wy­szło za gra­ni­cą. Trud­no okre­ślić na­kła­dy, po­nie­waż tyl­ko w Pol­sce Lu­do­wej po­da­wa­no je na me­trycz­kach ksią­żek (trzy po­wo­jen­ne wy­da­nia uka­za­ły się w łącz­nym na­kła­dzie 35 000 eg­zem­pla­rzy). Pod wzglę­dem licz­by wzno­wień nie mogą więc kon­ku­ro­wać z Ło­ziń­skim inne po­zy­cje po­świę­co­ne kul­tu­rze sta­ro­pol­skiej, ta­kie jak Dzie­je oby­cza­jów By­stro­nia (do­tych­czas pięć wy­dań), Dzie­je kul­tu­ry pol­skiej Bruck­ne­ra (do­tąd pięć edy­cji), nie mó­wiąc już o En­cy­klo­pe­dii sta­ro­pol­skiej te­goż au­to­ra (za­le­d­wie dwa wy­da­nia).

Co za­de­cy­do­wa­ło o tej wy­jąt­ko­wej po­pu­lar­no­ści Ży­cia pol­skie­go…? Nie­wąt­pli­wie w ja­kimś stop­niu barw­ność sty­lu, zro­zu­mia­ła u czło­wie­ka, któ­ry pi­sy­wał tak­że uda­ne po­wie­ści hi­sto­rycz­ne (Oko pro­ro­ka, Skarb wa­taż­ki). Be­le­try­sty­ka i dzia­łal­ność na­uko­wa były to w twór­czo­ści Ło­ziń­skie­go dwie dzie­dzi­ny „wza­jem­nie się uzu­peł­nia­ją­ce”21. Nie bez zna­cze­nia po­zo­sta­wał dar syn­te­zy, umie­jęt­ność pa­no­ra­micz­ne­go przed­sta­wie­nia oby­cza­jów szlach­ty pol­skiej. Zda­niem Ire­ny Tur­nau wła­śnie „su­ge­styw­ny ob­raz barw­ne­go ży­cia ma­gna­tów” był przy­czy­ną nie­zwy­kłej po­pu­lar­no­ści książ­ki Ło­ziń­skie­go, któ­rą (po­dob­nie jak Try­lo­gię) pi­sa­no „ku po­krze­pie­niu serc”. Po pio­łu­no­wej se­rii po­nu­rych hi­sto­rii za­pre­zen­to­wa­nych w Pra­wem i le­wem otrzy­my­wa­no po­nie­kąd „od­trut­kę”, coś w ro­dza­ju kie­li­cha sta­ro­pol­skie­go mio­du. Po r. 1939 czy­tel­ni­kom na emi­gra­cji mu­siał od­po­wia­dać ma­low­ni­czy ob­raz daw­nej Pol­ski oraz dy­wa­ga­cje nad przy­czy­na­mi jej upad­ku.

Po­nie­waż Ło­ziń­ski, po­dob­nie jak w Pra­wem i le­wem, oparł się na póź­niej za­gi­nio­nych lub dziś nie­do­stęp­nych źró­dłach hi­sto­rycz­nych, więc na wie­le jego usta­leń po­wo­łu­ją się tak­że współ­cze­śni nam ba­da­cze. Ko­sek przy­po­mi­na, że wy­jąt­ki z Zy­cia pol­skie­go. „wcie­la­no do wy­pi­sów dla szkół śred­nich” od r. 1911 do 192922. Do­daj­my tak­że, że i do wy­pi­sów Kul­tu­ra pol­ska, pa­ro­krot­nie wy­da­wa­nych pod re­dak­cją co­raz to in­nych osób. Ob­szer­ne frag­men­ty Ży­cia pol­skie­go… zna­la­zły się tak­że w anek­sach do Wy­bo­ru po­ezyj Wa­cła­wa Po­toc­kie­go opra­co­wa­ne­go przez Sta­ni­sła­wa Adam­czew­skie­go23.

Za­ry­sy dzie­jów pol­skiej kul­tu­ry i oby­cza­jów nie mają ja­koś szczę­ścia do prze­kła­dów na ję­zy­ki obce. Je­dy­nie tłu­ma­czo­ne na nie­miec­ki frag­men­ty książ­ki zło­żo­nej do dru­ku przez Bruck­ne­ra na krót­ko przed jego śmier­cią (1939) do­cze­ka­ły się dru­ku po wie­lu la­tach i to tyl­ko w pol­skich cza­so­pi­smach24. Ob­szer­ny tom Bog­da­na Su­cho­dol­skie­go prze­ło­żo­ny na kil­ka, ję­zy­ków trud­no uznać za dzie­ło w peł­ni uda­ne25. Z twór­czo­ści Ło­ziń­skie­go prze­tłu­ma­czo­ne zo­sta­ło tyl­ko Ży­cie pol­skie.. W przed­mo­wie do Pra­wem i le­wem ra­czej da­rem­nie za­chę­cam wschod­nich są­sia­dów do prze­kła­du tego dzie­ła26. Ło­ziń­ski, naj­nie­słusz­niej zresz­tą, zy­skał tam bo­wiem opi­nię pol­skie­go na­cjo­na­li­sty. Ju­rij An­dru­cho­wycz okre­śla Pra­wem i le­wem jako dzie­ło ten­den­cyj­ne, „bo na­pi­sa­ne z ty­po­wo pol­skim skrzy­wie­niem”27. W wy­da­nej w r. 1995 ukra­iń­skiej en­cy­klo­pe­dii hi­sto­rycz­nej Isa­je­wycz pi­sze, że Ło­ziń­ski ten­den­cyj­nie prze­krę­cał cy­ta­ty, zwłasz­cza w tłu­ma­czo­nych przez sie­bie źró­dłach hi­sto­rycz­nych. Gło­sił po­chwa­łę „mi­sji cy­wi­li­za­cyj­nej” peł­nio­nej przez pol­ską szlach­tę i pa­try­cjat na zie­miach ukra­iń­skich, cze­mu nie­rzad­ko prze­czą ze­bra­ne przez nie­go ma­te­ria­ły28. Tak więc szan­se na ukra­iń­ski prze­kład Ży­cia pol­skie­go… są ra­czej ni­kłe.

War­to w tym miej­scu przy­po­mnieć, iż zgo­ła od­mien­ne­go w tej ma­te­rii zda­nia była pe­ere­low­ska cen­zu­ra, tak prze­cież wy­czu­lo­na na wszyst­ko, co mo­gło­by ob­ra­zić na­szych wschod­nich są­sia­dów. W oba­wie przed ich re­ak­cją wy­ci­na­no całe frag­men­ty Dzie­jów oby­cza­jów By­stro­nia, za­wie­ra­ją­ce nie­przy­chyl­ne sądy o Ko­za­kach czy Mo­skwie (jako pań­stwie) i Mo­ska­lach. Nie oszczę­dza­no na­wet tek­stów źró­dło­wych, usu­wa­jąc m.in. z Pol­skiej sa­ty­ry miesz­czań­skiej wier­sze do­ty­czą­ce Ko­za­ków. W pa­mięt­ni­kach Hen­ry­ka Ka­mień­skie­go (1813-1866) do­ko­na­no aż 26 in­ge­ren­cji, wy­ci­na­jąc w wy­da­niu z r. 1977 te wszyst­kie frag­men­ty, w któ­rych au­tor wy­ra­żał się ujem­nie o „Mo­ska­lach” i ich pań­stwie29. Tym­cza­sem za­rów­no w Pra­wem i le­wem (edy­cja z r.

1957), jak i trzy­krot­nie w PRL wzna­wia­nym Ży­ciu pol­skim. (1959, 1964, 1969) nie do­ko­na­no żad­nych in­ge­ren­cji cen­zu­ral­nych. A to chy­ba o czymś świad­czy!

Pol­scy re­cen­zen­ci mie­li za złe au­to­ro­wi brak in­dek­su rze­czo­we­go, któ­re­go Ży­cie pol­skie… nig­dy się nie do­cze­ka­ło. Co cie­ka­we, nikt nie upo­mi­nał się o in­deks osób, do­da­wa­ny tyl­ko do nie­któ­rych wy­dań (1907, 1958, 1964, 1969). Nie wy­ty­ka­no tak­że bra­ku przy­pi­sów; w przed­mo­wie do trze­cie­go wy­da­nia Ło­ziń­ski przy­zna­wał wpraw­dzie, że „za­opa­trze­nie tek­stu w noty i cy­ta­ty” (?) było pro­gra­mem wspo­mnia­ne­go wy­daw­nic­twa (to jest Hi­sto­rii oby­cza­jów), choć chcia­no je ogra­ni­czyć je­dy­nie do naj­nie­zbęd­niej­szych. „W obec­nym wy­da­niu tej pra­cy apa­ra­tu not i cy­ta­tów nie ma”, m.in. dla­te­go że „zbyt czę­sto już sam ty­tuł ja­kie­goś źró­dła wy­ma­gał­by był wię­cej miej­sca, niż go za­wie­ra w książ­ce szcze­gół zeń za­czerp­nię­ty”30. W po­dob­ny spo­sób, mia­no­wi­cie bez od­sy­ła­czy, były w II Rze­czy­po­spo­li­tej wy­da­wa­ne pra­ce Glo­ge­ra31, Bruck­ne­ra czy By­stro­nia trak­tu­ją­ce o dzie­jach kul­tu­ry i oby­cza­jów. Po dziś dzień zresz­tą są one wzna­wia­ne bez ja­kich­kol­wiek od­sy­ła­czy. Współ­cze­śni nam ba­da­cze dzie­jów kul­tu­ry po­szli już od­mien­nym tro­pem, o czym świad­czą choć­by pra­ce Ma­rii Bo­guc­kiej czy Zbi­gnie­wa Ku­cho­wi­cza, a ostat­nio Oby­cza­je pol­skie od śre­dnio­wie­cza do cza­sów nam współ­cze­snych pod re­dak­cją An­drze­ja Chwal­by (War­sza­wa 2004).

Jak wiel­kie trud­no­ści dla przy­szłych edy­to­rów i od­bior­ców stwa­rza prak­ty­ko­wa­ny przez Ło­ziń­skie­go, Bruck­ne­ra czy By­stro­nia sys­tem „bez­od­sy­ła­czo­wy”, może się prze­ko­nać snad­nie każ­dy, kto weź­mie na sie­bie trud za­opa­trze­nia daw­nych ksią­żek w owe „fus­snot­ki”. Prze­ko­na­łem się o tym i ja, wy­da­jąc w r. 2004 wspo­mi­na­ne już Pra­wem i le­wem. Do­dat­ko­wą trud­ność spra­wia fakt, iż wie­lu daw­niej­szych au­to­rów przy­ta­cza­ło tek­sty źró­dło­we z pa­mię­ci, prze­krę­ca­jąc nie­mi­ło­sier­nie na­wet wier­sze Ko­cha­now­skie­go, Kra­sic­kie­go czy Mic­kie­wi­cza. Sta­ra to tra­dy­cja, się­ga­ją­ca aż XVI w., kie­dy zwłasz­cza wer­se­ty Pi­sma Świę­te­go przy­ta­cza­no z pa­mię­ci. Po­nad­to Ło­ziń­ski opie­rał się na XIX-wiecz­nych wy­da­niach sta­ro­pol­skich pi­sa­rzy, jak­że da­le­kich nie­raz od po­praw­no­ści. Tu zresz­tą wy­ni­ka po­waż­ny dy­le­mat dla współ­cze­sne­go wy­daw­cy, a mia­no­wi­cie jak prze­pro­wa­dzać emen­da­cję błęd­nie cy­to­wa­nych tek­stów: po­zo­sta­wiać czę­ścio­wo błęd­ną wer­sję au­to­ra, a w przy­pi­sach umiesz­czać po­praw­ki, czy też od razu za­mie­niać tekst na wła­ści­wy. Moim skrom­nym zda­niem pierw­szy spo­sób obo­wią­zu­je ra­czej przy edy­cji śre­dnio­wiecz­nych rę­ko­pi­sów, na­to­miast wzna­wia­jąc pra­ce hi­sto­rycz­no­li­te­rac­kie, po­wsta­łe w XIX, XX stu­le­ciu, po­win­no się da­wać wy­łącz­nie po­praw­ny tekst, za­czerp­nię­ty z tego wy­da­nia, któ­re uwa­ża­my za wzo­ro­we. Uprze­dza­jąc o tym oczy­wi­ście czy­tel­ni­ków.

Po ist­nym fe­sti­wa­lu re­cen­zyj­nym, jaki miał miej­sce w la­tach 1907-1908 i 1912, Ży­cie pol­skie… prze­sta­ło się cie­szyć za­in­te­re­so­wa­niem re­cen­zen­tów. Mil­cze­niem kwi­to­wa­no jego ko­lej­ne edy­cje, i to za­rów­no w II Rze­czy­po­spo­li­tej, jak i okre­sie Pol­ski Lu­do­wej32. Była to sui ge­ne­ris czar­na nie­wdzięcz­ność, sko­ro za­rów­no By­stroń i Bruck­ner, jak po r. 1945 Ku­cho­wicz, Bo­guc­ka oraz ni­żej pod­pi­sa­ny ca­ły­mi gar­ścia­mi czer­pa­li z Ło­ziń­skie­go barw­ne opo­wie­ści, trak­tu­jąc je jako zna­ko­mi­tą in­kru­sta­cję swo­ich stu­diów na te­mat sta­ro­pol­skiej oby­cza­jo­wo­ści. An­drzej Za­jącz­kow­ski za­li­czył wręcz Pra­wem i le­wem, jak i Ży­cie pol­skie. Ło­ziń­skie­go, do po­zy­cji, któ­re obec­nie nie mają żad­nej ra­cji bytu. Są to bo­wiem stu­dia „ma­te­ria­ło­wo-kom­pi­la­cyj­ne”, upo­rząd­ko­wa­ne nie we­dług kry­te­riów me­to­do­lo­gicz­nych, lecz zu­peł­nie in­nych, „czę­sto zgo­ła przy­pad­ko­wych”33. Re­cen­zent-so­cjo­log nie­świa­do­mie na­wią­zy­wał do lek­ce­wa­żą­cej oce­ny Hen­ry­ka Ba­ry­cza, któ­ry twier­dził, iż Ży­cie pol­skie… głów­nie szla­chec­kie jest „nie za­wsze me­to­dycz­nie po­praw­ne”34. Za­jącz­kow­ski ob­ło­żył zresz­tą swo­istą ana­te­mą wszyst­kie pra­ce do­ty­czą­ce oby­cza­jo­wo­ści sta­ro­pol­skiej. Pod wpły­wem so­cja­li­stycz­nej rze­czy­wi­sto­ści są one spy­cha­ne do tej sa­mej ka­te­go­rii, co za­in­te­re­so­wa­nia ży­ciem Eski­mo­sów. „Pol­ski feu­da­lizm stał się dzi­siaj eg­zo­ty­ką”, czy­ta­my w re­cen­zji Za­jącz­kow­skie­go.

Tej przed­wcze­snej i pod­szy­tej po­li­tycz­nym ko­niunk­tu­ra­li­zmem oce­nie za­da­ły kłam licz­ne wzno­wie­nia prac nie tyl­ko Ło­ziń­skie­go, ale i By­stro­nia, Glo­ge­ra czy Bruck­ne­ra, tej wła­śnie oby­cza­jo­wo­ści po­świę­co­ne. A i sam Za­jącz­kow­ski za­mie­ścił Ży­cie pol­skie… na po­cze­snym miej­scu w bi­blio­gra­fii do­łą­czo­nej do dwóch ko­lej­nych wy­dań jego pra­cy o kul­tu­rze szla­chec­kiej35. U schył­ku ubie­głe­go stu­le­cia po­ja­wi­ło się spo­ro stu­diów na te­mat do­rob­ku pi­sar­skie­go Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go jako ba­da­cza i mi­ło­śni­ka oraz znaw­cy kul­tu­ry sta­ro­pol­skiej. Wśród prac tych nie­wąt­pli­wy prym wio­dą wspo­mi­na­ne już stu­dia Ka­ro­la Ko­ski. Bar­dzo nie­daw­no do­cze­kał się Ło­ziń­ski grun­tow­nej mo­no­gra­fii Mag­da­le­ny Rud­kow­skiej, któ­ra za­wie­ra tak­że na­der po­zy­tyw­ną oce­nę Ży­cia pol­skie­go w daw­nych wie­kach36.

Przed prze­szło pół wie­kiem wy­bit­ny pol­ski po­eta i ese­ista, Jan Le­choń, pro­wa­dził w da­le­kim New Yor­ku dzien­ni­ki, peł­ne no­stal­gicz­nej tę­sk­no­ty za kra­jem. Nie opusz­cza­ła go na­wet w skru­pu­lat­nie za­pi­sy­wa­nych snach. Pod datą 8 kwiet­nia 1951 r. au­tor Kar­ma­zy­no­we­go po­ema­tu za­no­to­wał: „Śnił mi się nu­mer «Wia­do­mo­ści» bar­dzo bo­ga­ty, pe­łen ja­kichś stu­diów hi­sto­rycz­nych ozdo­bio­nych sta­ry­mi ry­ci­na­mi, głów­nie z XVII w., ja­cyś hu­sa­rzy, li­sow­czy­cy, wszyst­ko to przy­po­mi­na­ło Ży­cie pol­skie w daw­nych wie­kach Ło­ziń­skie­go”37. Jak wi­dać, do sze­ro­kie­go gro­na czy­tel­ni­ków i en­tu­zja­stów tej książ­ki na­le­ża­ły ko­lej­ne ge­ne­ra­cje wy­bit­nych przed­sta­wi­cie­li pol­skiej kul­tu­ry.

Do tego wła­śnie gro­na jest też ad­re­so­wa­ne pierw­sze w XXI stu­le­ciu wzno­wie­nie Ży­cia pol­skie­go… Oby przy­czy­ni­ło się ono do od­no­wie­nia na­grob­ków obu bra­ci Ło­ziń­skich, Wa­le­re­go i Wła­dy­sła­wa, na Cmen­ta­rzu Ły­cza­kow­skim znaj­du­ją­cych się obec­nie w opła­ka­nym sta­nie38.

Ja­nusz Ta­zbir.

UWAGI WYDAWNICZE

Przy żad­nym z do­tych­cza­so­wych (bli­sko 20) wy­dań Ży­cia pol­skie­go… nie za­trosz­czo­no się o sko­la­cjo­no­wa­nie przy­ta­cza­nych przez au­to­ra cy­ta­tów źró­dło­wych z ich ory­gi­na­łem. Tym­cza­sem Wła­dy­sław Ło­ziń­ski, śla­dem wie­lu współ­cze­snych so­bie, a na­wet i póź­niej­szych edy­to­rów, nie­któ­re tek­sty przy­ta­czał z pa­mię­ci. Nie ko­rzy­stał też z po­praw­nych edy­cji, któ­re za­czę­ły się uka­zy­wać do­pie­ro na prze­ło­mie XIX i XX w. bądź też na­wet po jego śmier­ci. Dla­te­go w trak­cie przy­go­to­wy­wa­nia do dru­ku obec­nej edy­cji na­tra­fi­li­śmy na licz­ne błę­dy za­pi­su, któ­re po­pra­wi­li­śmy, nie in­for­mu­jąc o tym za każ­dym ra­zem czy­tel­ni­ka. Uzna­li­śmy na­to­miast za swój obo­wią­zek za­opa­trze­nie Ży­cia pol­skie­go… w przy­pi­sy, któ­rych za­rów­no sam au­tor, jak i póź­niej­si edy­to­rzy po­ską­pi­li książ­ce. Sta­ra­nia te w znacz­nym stop­niu zo­sta­ły uwień­czo­ne po­wo­dze­niem, nie wszyst­kie jed­nak cy­ta­ty, mimo na­der cza­so­chłon­nych kwe­rend, uda­ło się zlo­ka­li­zo­wać. Nie wszyst­kim też pi­sa­rzom, wy­mie­nia­nym ano­ni­mo­wo, przy­wró­cić ich na­zwi­ska.

Opra­wa edy­tor­ska Ży­cia pol­skie­go… przed­sta­wia­ła się ra­czej skrom­nie. Na ogół po­prze­sta­wa­no na po­wtó­rze­niu krót­kich przed­mów Ło­ziń­skie­go do trzech pierw­szych wy­dań, nie przy wszyst­kich też wzno­wie­niach do­da­wa­no in­dek­sy osób i miej­sco­wo­ści. W związ­ku z uka­za­niem się 14 edy­cji (1969) Ire­na Tur­nau wy­ra­ża­ła zgor­sze­nie fak­tem, że i ta nie zo­sta­ła za­opa­trzo­na we wstęp lub po­sło­wie, któ­re by pro­sto­wa­ło licz­ne błę­dy rze­czo­we au­to­ra oraz nie­któ­re prze­sta­rza­łe już in­for­ma­cje na te­mat ca­ło­ści ma­gnac­kiej i szla­chec­kiej kul­tu­ry XVI-XVIII w. W isto­cie błę­dów tych nie było wca­le tak wie­le, a do­ty­czy­ły ra­czej dru­go­rzęd­nych kwe­stii (por. na­sze przy­pi­sy). Po­le­mi­ka zaś z po­glą­da­mi Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go na te­mat sta­ro­pol­skiej kul­tu­ry i oby­cza­jów za­ję­ła­by zbyt wie­le miej­sca. Po­trak­tuj­my więc jego książ­kę jako głos w dys­ku­sji nad miej­scem cy­wi­li­za­cji zie­miań­skiej w wie­lo­wie­ko­wych dzie­jach na­szej kul­tu­ry.

PRZEDMOWA DO PIERWSZEGO I DRUGIEGO WYDANIA

Rzecz ni­niej­sza wy­cho­dzi na świat nie na tym miej­scu i nie w ta­kich wa­run­kach, wśród ja­kich po­ja­wić się mia­ła. Nie­do­stat­ki jej mają tedy nie tyl­ko we­wnętrz­ną, ale i ze­wnętrz­ną przy­czy­nę.

Pierw­sza, jako idą­ca wy­łącz­nie na karb au­to­ra, tj. na karb nie­do­stat­ku jego sił i wie­dzy, usu­wa się spod jego uwag; dru­gą, ze­wnętrz­ną, już śmie­lej pod­nieść może, bo przy­czy­ni się do jego uspra­wie­dli­wie­nia.

Oto mia­ła ta pra­ca wejść w skład wiel­kie­go zbio­ro­we­go wy­daw­nic­twa i mia­ła z góry po­dyk­to­wa­ne nie tyl­ko roz­mia­ry, ale i cały spo­sób uję­cia i wy­kła­du. Ta­kie po­dwój­ne ogra­ni­cze­nie tłu­ma­czy przy­najm­niej te bra­ki, któ­re przy po­zo­sta­wie­niu au­to­ro­wi zu­peł­nej swo­bo­dy wy­peł­nić by się były dały.

Wy­daw­nic­two, jak­kol­wiek wca­le nie za­nie­cha­ne, do­zna­ło zwło­ki, a z bie­giem cza­su, ja­kie­go wy­ma­gać bę­dzie jego osta­tecz­na or­ga­ni­za­cja, zmie­nić się mogą nie tyl­ko jego po­trze­by i wa­run­ki, ale i na­uko­we wy­ma­ga­nia sa­me­goż te­ma­tu – au­tor zna­lazł się tedy wo­bec wy­bo­ru: albo ska­zać swo­ją przed­wcze­śnie go­to­wą pra­cę na po­grze­ba­nie w tece, albo ogło­sić ją dru­kiem, do­pó­ki od­po­wia­da jesz­cze współ­cze­sne­mu za­so­bo­wi hi­sto­rycz­no-oby­cza­jo­wych źró­deł.

Za wy­bo­rem tej dru­giej al­ter­na­ty­wy prze­ma­wia­ło przy­pusz­cze­nie (oby tyl­ko nie myl­ne), że przy bra­ku now­szych prac na tym za­nie­dba­nym u nas polu na­wet i tak prze­lot­ny rzut oka na oby­cza­jo­wą prze­szłość pol­ską od­dać może cie­ka­wym tej prze­szło­ści czy­tel­ni­kom pew­ne usłu­gi.

Za­opa­trze­nie tek­stu w noty i cy­ta­ty było pro­gra­mem wspo­mnia­ne­go wy­daw­nic­twa, cho­ciaż nie­cał­ko­wi­cie wy­klu­czo­ne, to prze­cież wy­jąt­ko­wo tyl­ko i w naj­ko­niecz­niej­szej mie­rze do­zwo­lo­ne. Stąd po­szło, że i w obec­nym wy­da­niu tej pra­cy apa­ra­tu not i cy­ta­tów nie ma – krzyw­dził­by prze­cież au­to­ra opar­ty na tym wnio­sek, ja­ko­by nie sta­rał się był po­znać i uwzględ­nić wszyst­kich źró­deł, nie tyl­ko ogło­szo­nych, ale i rę­ko­pi­śmien­nych, o ja­kich wie­dział i ja­kie mu były do­stęp­ne. Sta­rał się zresz­tą au­tor, jak to czy­tel­nik z ła­two­ścią za­uwa­ży, za­zna­czyć licz­ne źró­dła już w sa­mym tek­ście. Ze­sta­wie­nie wszyst­kich w osob­nym spi­sie, nie wią­żąc się bez­po­śred­nio z wła­ści­wy­mi ustę­pa­mi tek­stu, nie by­ło­by ani kon­tro­lą au­to­ra, ani po­mo­cą czy­tel­ni­ko­wi, a już i dla­te­go nie zda­ło się rze­czą wła­ści­wą, że roz­miar ta­kie­go do­kład­ne­go ze­sta­wie­nia był­by dys­pro­por­cją wo­bec zwię­zło­ści sa­mej pra­cy, zbyt czę­sto bo­wiem już sam peł­ny ty­tuł ja­kie­goś źró­dła wy­ma­gał­by był wię­cej miej­sca, niż go za­bie­ra w książ­ce szcze­gół zeń za­czer­pa­ny.

We Lwo­wie, 1907 r.

Au­tor.

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

Za­ło­że­nie tej książ­ki, po­dyk­to­wa­ne spe­cjal­ny­mi wa­run­ka­mi, wśród któ­rych po­wsta­ła, nie po­zwo­li­ło au­to­ro­wi na znacz­niej­sze roz­sze­rze­nie jej tre­ści, a tym sa­mym i na spła­ce­nie dłu­gu wdzięcz­no­ści, jaki na nie­go wkła­dał nie­spo­dzie­wa­ny suk­ces jego pra­cy, po­ja­wia­ją­cej się obec­nie w trze­cim już wy­da­niu.

Nie po­zwa­la­ły na to ramy kom­po­zy­cji, w któ­re chy­ba tyl­ko me­cha­nicz­nie, a więc ze szko­dą or­ga­nicz­ne­go ukła­du rze­czy, zmie­ścić by się dało ta­kie roz­sze­rze­nie tre­ści, aby nie tyl­ko ob­ję­ło, ale i wy­czer­pa­ło wszyst­kie stro­ny ży­cia i oby­cza­ju w daw­nej Pol­sce. Stra­cił­by na tym czy­tel­nik, bo stra­ci­ła­by książ­ka, któ­rej głów­ną i je­dy­ną może za­le­tą jest wła­śnie zwię­złe uję­cie naj­wy­dat­niej­szych, naj­bar­dziej cha­rak­te­ry­stycz­nych ry­sów fi­zjo­no­mii prze­szło­ści. Au­tor po­prze­stał tedy w tym trze­cim wy­da­niu na po­now­nym tro­skli­wym przej­rze­niu tek­stu i na do­rzu­ce­niu no­wych szcze­gó­łów i ry­sów, któ­re przy­czy­nić się mogą do tym wy­ra­zist­sze­go od­da­nia naj­waż­niej­szych spo­łecz­nych i oby­cza­jo­wych zna­mion cza­su.

Na­to­miast waż­ne i nie­wąt­pli­wie po­żą­da­ne czy­tel­ni­kom uzu­peł­nie­nie zna­la­zła książ­ka w licz­nych ilu­stra­cjach, w któ­re ją wy­po­sa­ży­ła ofiar­ność na­kład­cy. Ze­bra­nie ry­cin, ile moż­no­ści współ­cze­snych, ory­gi­nal­nych i do­sta­tecz­nie cha­rak­te­ry­stycz­nych nie było ła­twym za­da­niem, je­że­li się zwa­ży, że gra­ficz­ne źró­dła tego ro­dza­ju bar­dzo są u nas roz­pró­szo­ne i czę­sto nie­do­stęp­ne, a co naj­gor­sza brak im od­po­wied­niej in­wen­ta­ry­za­cji, nie mó­wiąc już o do­kład­nych i sys­te­ma­tycz­nych ka­ta­lo­gach. Niech to uspra­wie­dli­wi bra­ki, ja­kie czy­tel­nik do­strze­że w na­gro­ma­dzo­nym w książ­ce ma­te­ria­le ilu­stra­cyj­nym.

Au­tor speł­nia obo­wią­zek, wy­ra­ża­jąc wdzięcz­ność swe­mu wy­daw­cy, sze­fo­wi za­słu­żo­nej i gło­śnej już w Pol­sce fir­my, p. Al­fre­do­wi Al-ten­ber­go­wi, nie tyl­ko za nie­szczę­dze­nie kosz­tów, ale i za chęt­ną a sku­tecz­ną po­moc w wy­szu­ki­wa­niu i wy­bo­rze ry­cin i za sta­ra­nie o ich ar­ty­stycz­ną re­pro­duk­cję, któ­rej prze­waż­nie do­ko­na­ły gra­ficz­ne za­kła­dy kra­jo­we.

We Lwo­wie, w li­sto­pa­dzie 1911 r.

Au­tor.

Por­tie­ra go­be­li­no­wa kanc­le­rza Ste­fa­na Ko­ry­ciń­skie­go, XVII w.

I

Przy­sło­wio­wą tra­dy­cję, że Ka­zi­mierz Wiel­ki za­stał Pol­skę drew­nia­ną, a zo­sta­wił mu­ro­wa­ną, od­nieść moż­na tyl­ko do ob­wa­ro­wa­nia kil­ku­dzie­się­ciu gro­dów i do zmu­ro­wa­nia kil­ku­dzie­się­ciu zam­ków kró­lew­skich. W rze­czy­wi­sto­ści Pol­ska była za­wsze drew­nia­na i po­zo­sta­ła nią aż do naj­póź­niej­szych cza­sów. Przed XVI w. mu­ro­wał tyl­ko gro­do­twór­czy osad­nik nie­miec­ki, pierw­szy or­ga­ni­za­tor, for­ty­fi­ka­tor i rze­mieśl­nik miast głów­nych na pol­skiej zie­mi. Nie tyl­ko w XV, ale jesz­cze i w XVI i XVII w. bu­du­ją się z drze­wa na­wet wiel­ko­pań­skie re­zy­den­cje, na­wet obron­ne zam­ki. Mi­ko­łaj Gór­ka wzno­si w r. 1426 w Kór­ni­ku za­mek oka­za­ły i bar­dzo ozdob­ny – modo pul­chri -któ­re­go twór­cą jest cie­śla; za­mek w Ostrzu, sie­dzi­ba moż­ne­go rodu Gasz­toł­dów, bar­dzo obron­ny, pię­trzą­cy się pię­ciu po­tęż­ny­mi basz­ta­mi, zbu­do­wa­ny już w r. 1538, cały był z so­sno­we­go i dę­bo­we­go drze­wa; tak samo drew­nia­na była świet­na i bo­ga­ta sie­dzi­ba Krzysz­to­fa Szy­dło­wiec­kie­go w Łu­ko­wie; tak samo pa­łac Zyg­mun­ta III w Ujaz­do­wie i te­goż kró­la za­mek w Nie­po­rę­cie, po­dzi­wia­ny przez La­bo­ureu­ra dla wspa­nia­łej cie­siel­skiej bu­do­wy: ma­gni­fi­que char­pen­te­rie39. Ja­wo­rów, re­zy­den­cja kró­la Jana III, stroj­na we­wnątrz we wszyst­ko, co sta­no­wi­ło ów­cze­sny kom­fort miesz­kal­ny, był rów­nież dwo­rem drew­nia­nym, a na­wet jesz­cze w r. 1744 bu­du­je ksią­żę Mi­chał Czar­to­ry­ski w Woł­czy­nie pa­łac mo­drze­wio­wy o 36 po­ko­jach. Kosz­tow­no­ści i ozdob­no­ści ta­kich drew­nia­nych pa­ła­ców, któ­re naj­czę­ściej nie­dłu­go po zbu­do­wa­niu pa­da­ły pa­stwą pło­mie­ni, dzi­wo­wa­li się bar­dzo cu­dzo­ziem­cy, zwłasz­cza Wło­si: nun­cjusz Ma­la­spi­na, przy­wy­kły do cio­sów i mar­mu­rów swej oj­czy­zny, bę­dąc go­ści­ną w ta­kiej wspa­nia­łej a drew­nia­nej re­zy­den­cji, wy­ra­ził się o niej dow­cip­nie, że nig­dy w ży­ciu nie wi­dział tak pięk­nie uło­żo­ne­go sto­su pa­li­wa40. „A dla­te­go też rzad­ko się w Pol­sz­cze tra­fi taki dom – po­wia­da Frycz Mo­drzew­ski – któ­ry by przez 30 lat w ca­ło­ści trwał; mało nie wszyt­kie mia­sta i wsi wy­go­ry­wa­ją, a zaś zno­wu je bu­du­ją”41.

Tę prze­wa­gę albo ra­czej tę wy­łącz­ność ar­chi­tek­tu­ry drew­nia­nej w Pol­sce od­da­je do­brze słow­nik sta­rych ak­tów i za­pi­sków, w któ­rym ar­chi­tec­tus ozna­cza za­wsze tyl­ko cie­ślę; ar­chi­tekt zaś w dzi­siej­szym zna­cze­niu tego sło­wa nosi na­zwę mu­ra­tor albo la­pi­ci­da, jak­by wy­raź­na wska­zów­ka, że bu­dow­ni­czym pol­skim par excel­len­ce był cie­śla. Pol­ska za­czę­ła się gę­ściej mu­ro­wać do­pie­ro w XVI w., któ­re­go ostat­nie dzie­się­cio­le­cie wraz z pierw­szą po­ło­wą XVII w. jest porą naj­bar­dziej oży­wio­ne­go bu­dow­ni­cze­go ru­chu. Na­wet głów­ne mia­sta ozda­bia­ją się do­pie­ro w tym okre­sie wspa­nial­szy­mi dzie­ła­mi ko­ściel­nej i świec­kiej ar­chi­tek­tu­ry, a wszyst­kie nie­mal gło­śne i mniej gło­śne zam­ki, do­cho­wa­ne do­tąd w ca­ło­ści lub ru­inie, sie­dzi­by moż­no­wład­czych ro­dów, po­wsta­ły w XVI lub XVII w. Z tej to pory da­tu­ją się zam­ki, jak Brze­ża­ny, Grzy­ma­łów i Mi­ku­liń­ce Sie­niaw­skich, Ba­ra­nów i Go­łu­chów Lesz­czyń­skich, Bro­dy i Pod­hor­ce Ko­niec­pol­skich, Bu­czacz i Pa­niow-ce Po­toc­kich, Chmie­lów i Szy­dło­wiec Szy­dło­wiec­kich, Do­bro­mil i Mię­dzy­bórz Her­bur­tów, Dub­no Ostrog­skich, Dzia­ło­szyn Mę­ciń­skich, Dan­ków War­szyc­kich, Ja­zło­wiec Ja­zło­wiec­kich, Ja­no­wiec i Lu­bar­tów Fir­le­jów, Kru­szy­na Den­hof­fów, Kru­pe Zbo­row­skich, Krzyż­to­pór i Osso­lin Osso­liń­skich, Krze­pi­ce Wol­skich, Kra­si­czyn i Du­biec­ko Kra­sic­kich, Łasz­ki Mnisz­chów, Łań­cut i Wi­śnicz Lu­bo­mir­skich, Mir, Bia­ła, Oły­ka, Bir­że i Nie­śwież Ra­dzi­wił­łów, Ole­sko Da­ni­ło­wi­czów, Po­mo­rza­ny Sie­nień­skich, Prze­cław Li­gę­zów, Pie­sko­wa Ska­ła Sza­frań­skich, Piń­czów, Książ i Mi­rów Mysz­kow­skich, Roż­nów Tar­now­skich, Ró­żan­ka Pa­ców, Sza­mo­tu­ły Gór­ków, Sta­re­sio­ło i Za­sław Za­sław­skich, Si­do­rów Ka­li­now­skich, Smo­leń i Ogro­dzie­niec Bo­ne­rów, Swierz Cet­ne­rów, Tę­czyn Tę­czyń­skich, Za­mość Za­moy­skich, Zba­raż Zba­ra­skich, Za­łoź­ce Wi­śnio­wiec­kich, Żół­kiew Żół­kiew­skich i wie­le in­nych; w tej sa­mej rów­nież po­rze po­wsta­ły naj­znacz­niej­sze pa­ła­ce miej­skie, jak np. w Kra­ko­wie pa­ła­co­we domy za­miesz­ki­wa­ne przez Lu­bo­mir­skich, Mysz­kow­skich, Kmi­tów, Tar­now­skich, Za­moy­skich, Ma­cie­jow­skich, Ka­za­now­skich, Ra­dzi­wił­łów i Ostrog­skich; w War­sza­wie pysz­ne pa­ła­ce Ada­ma Ka­za­now­skie­go, het­ma­na Sta­ni­sła­wa Ko­niec­pol­skie­go, kanc­le­rza Je­rze­go Osso­liń­skie­go, oka­za­łe dwo­ry So­bie­skich, Den­hof­fów, Dzia­łyń­skich, Sa­pie­hów itd.

Za­mek w Wi­śni­czu

Wszyst­kie zam­ki bu­do­wa­ne w cią­gu XVI i w pierw­szej po­ło­wie XVII w. były obron­ne, a po­dzie­lić się da­dzą na dwa typy, tj. na zam­ki ści­śle za­war­te, w któ­rych obron­ność była głów­nym ce­lem, a po­miesz­ka­nie jako ta­kie mia­ło zna­cze­nie dru­go­rzęd­ne, i na zam­ki, któ­re łą­czy­ły rów­no­rzęd­nie oba te cele i były nie tyl­ko sil­ny­mi wa­row­nia­mi, ale za­ra­zem sta­no­wi­ły wiel­ko­pań­skie re­zy­den­cje, peł­ne kom­nat i sal re­pre­zen­ta­cyj­nych. Jako wzór pierw­sze­go typu słu­żyć nam może za­mek Her­bur­tów pod Do­bro­mi­lem, któ­ry prze­zna­czo­ny był pra­wie wy­łącz­nie na po­miesz­cze­nie za­ło­gi w cza­sie nie­bez­pie­czeń­stwa, pod­czas gdy sam jego wła­ści­ciel miał osob­ną re­zy­den­cję w znacz­nej od­le­gło­ści; jako wzór dru­gie­go typu uwa­żać moż­na Kra­si­czyn Kra­sic­kich, Ba­ra­nów Lesz­czyń­skich lub Lasz­ki Mnisz­chów. Zam­ki i za­mecz­ki pierw­sze­go typu za­zwy­czaj ubo­gie by­wa­ły pod wzglę­dem ar­chi­tek­to­nicz­nym. Zbu­do­wa­ne ze skrom­ne­go ma­te­ria­łu, z ce­gły i dzi­kie­go ka­mie­nia, nie mia­ły naj­czę­ściej ani ze­wnątrz, ani we­wnątrz nic, co by wy­ma­ga­ło ta­len­tu ar­chi­tek­ta i dło­ni ar­ty­sty; zam­ki dru­gie­go typu były wspa­nia­ły­mi dzie­ła­mi nie tyl­ko for­ty­fi­ka­cyj­nej, ale i ar­chi­tek­to­nicz­nej sztu­ki. Ob­wa­ro­wa­ne we­dług naj­lep­szych wzo­rów ów­cze­snych mi­strzów for­tecz­nej in­ży­nie­rii, były za­ra­zem świet­ny­mi pa­ła­ca­mi, bo­ga­ty­mi w cios, mar­mur, ala­ba­ster, de­ko­ra­cyj­ne rzeź­by, a nie­kie­dy w po­li­chro­micz­ne lub sgraf­fi­to­we ozdo­by ma­lar­skie, ja­kich śla­dy za­cho­wa­ły się w nie­któ­rych aż do na­szych cza­sów, jak np. w Kra­si­czy­nie i Krzyż­to­po­rze.

Brze­ża­ny. Re­zy­den­cja ro­dzi­ny Sie­niaw­skich

Ta­kie zam­ki po­wsta­wa­ły pra­wie wy­łącz­nie we­dług pla­nów ar­chi­tek­tów wło­skich, a ce­chą ich ko­niecz­ną były duże dzie­dziń­ce, tzw. pla­ces dar­mes lub cour d’hon­neur, oto­czo­ne za wło­skim wzo­rem do­ko­ła ar­ka­da­mi, jak np. w Ba­ra­no­wie, Bro­dach, Dub­nie, Brze­ża­nach, gdzie Ulryk Wer­dum (1670) za­chwy­cał się ga­le­rią ażu­ro­wą z mi­ster­ny­mi ko­lum­na­mi z ka­mie­nia, obie­ga­ją­cą na­okół cały dzie­dzi­niec zam­ko­wy42, gdzie zaś ar­ka­do­wań nie było, tam we­wnętrz­ne fa­sa­dy czwo­ro­bo­ku stroj­ne by­wa­ły w rzeź­bę i bo­ga­tą pla­sty­kę form ar­chi­tek­to­nicz­nych. Dzie­dziń­ce zam­ko­we mu­sia­ły być ob­szer­ne, od ich też prze­strze­ni, uję­tej do­ko­ła w mury, za­le­ża­ły roz­mia­ry i kosz­tow­ność zam­ków. W nie­któ­rych zam­kach zaj­mo­wał dzie­dzi­niec ob­szar bar­dzo znacz­ny; z ruin do­tąd za­cho­wa­nych zam­ku w Ogro­dzień­cu do­my­ślać by się moż­na kil­ku­mor­go­wej prze­strze­ni we­wnętrz­ne­go, głów­ne­go dzie­dziń­ca. Słu­żył taki dzie­dzi­niec za maj­dan, czy­li punkt zbor­ny za­ło­gi, a przy uro­czy­stych spo­sob­no­ściach za wi­dow­nię ob­cho­dów, fe­sty­nów, tzw. try­um­fów, zjaz­dów i igrzysk ry­cer­skich, któ­rym z osob­nej log­gii przy­pa­try­wa­ły się damy. Taka log­gia, bo­ga­to ozdob­na w rzeź­by fi­gu­ral­ne i or­na­men­ta­cyj­ne, za­cho­wa­ła się do­tąd w zam­ku kra­si­czyń­skim, a wie­my z opo­wie­ści Da­le­ira­ca43, że tak­że w zam­ku brodz­kim Sta­ni­sła­wa Ko­niec­pol­skie­go ku bar­dzo ob­szer­ne­mu dzie­dziń­co­wi znaj­do­wał się wspa­nia­ły bal­kon na ko­lum­nach ka­mien­nych, z któ­re­go moż­na się było przy­pa­try­wać temu, co się dzia­ło na dole – była to więc log­gia tego sa­me­go co w Kra­si­czy­nie ro­dza­ju. Zby­tek po­su­wał się nie­kie­dy tak da­le­ko, że po­kry­wa­no basz­ty zam­ko­we mie­dzią w ogniu zło­co­ną; wie­my np. z opi­su Fran­cu­za (ano­ni­ma de P) z r 1688, że wszyst­kie czte­ry basz­ty zam­ku żół­kiew­skie­go mia­ły heł­my zło­ci­ste44, w zam­ku kra­si­czyń­skim basz­ta tzw. kró­lew­ska mia­ła ko­pu­łę ze zło­co­nej mie­dzi, pa­łac Ja­nu­sza Ra­dzi­wił­ła w Wil­nie ozdo­bio­ny był sied­miu zło­co­ny­mi ko­pu­ła­mi i po­sia­dał pe­ry­styl z ko­lumn mar­mu­ro­wych, rów­nież zło­ci­stych, któ­re w r. 1655, po zdo­by­ciu Wil­na, wy­wie­zio­ne zo­sta­ły jako łup wo­jen­ny do Mo­skwy; za­mek bi­sku­pa kra­kow­skie­go Za­dzi­ka wy­strze­lał czte­re­ma wie­ża­mi, dach jego ozda­bia­ły zło­co­ne ba­nie mie­dzia­ne z zło­co­ny­mi rów­nież wietrz­ni­ka­mi o her­bach bi­sku­pich i czte­ry ol­brzy­mie po­są­gi ka­mien­ne.

W bu­do­wie ta­kich zam­ków za­miar szedł nie­mal za­wsze po­nad siły – zda­je się, jak gdy­by każ­dy z tych moż­no­wład­ców, co chciał stwo­rzyć dum­ny mo­nu­ment do­stoj­no­ści swe­go rodu i swe­go spo­łecz­ne­go sta­no­wi­ska, szedł za wska­zów­ka­mi Se­ba­stia­na Pe­try­ce­go, któ­ry w swo­jej Eko­no­mi­ce pi­sze45, że po­tęż­nym tego świa­ta „przy­stoi zam­ki sta­wiać moc­ne dla swo­jej obro­ny i z po­dzi­wie­niem ludz­kim w wiel­ko­ści, w wy­so­ko­ści, z dro­giej ma­te­ry­jej, jako z cio­sa­ne­go ka­mie­nia, z mar­mu­ru, ala­ba­stru, aby swą wiel­moż­ność wszyt­kim po­ka­zał, któ­ra by wzbu­dza­ła prze­ciw­ko nie­mu cześć i bo­jaźń. Dla wiel­moż­no­ści ma z kosz­tow­nej ma­te­ry­jej bu­do­wać, wiel­kie słu­py sta­wiać, gan­ki sze­ro­kie skle­pić”. Wy­si­la­no się też istot­nie na ogrom­ne prze­strze­nie ob­ję­te­go mu­ra­mi te­re­nu, na któ­rym mie­ści­ły się nie­kie­dy osob­ne am-fi­te­atra dla wi­do­wisk i are­ny go­nitw do pier­ście­nia, jak np. w zam­ku la­szec­kim Mnisz­chów; prze­sa­dza­no się w gi­gan­tycz­nych gru­bo­ścią mu­rach – ma­gi­stral­ne mury zam­ku w Mi­rze mia­ły sześć łok­ci gru­bo­ści – w ol­brzy­miej wiel­ko­ści sal, któ­rych w Nie­świe­żu było 12, a któ­re w Lasz­kach mia­ły po 40 kro­ków sze­ro­ko­ści, a po 60 kro­ków dłu­go­ści; w bez­mier­nej licz­bie po­ko­jów i kom­nat po­mniej­szych, któ­rych ja­no­wiec­ki li­czył 105. O zam­ku Osso­liń­skich, Krzyż­to­po­rze, mó­wią po­da­nia, że bu­do­wał się 30 lat, kosz­to­wał pięć mi­lio­nów, miał ja­dal­ną salę z su­fi­tem szkla­nym, na któ­rym była sa­dzaw­ka z ry­ba­mi, a li­czył tyle okien, ile dni w roku, tyle po­ko­jów, ile ty­go­dni, tyle sal, ile mie­się­cy, i tyle baszt, ile kwar­ta­łów – szcze­gó­ły le­gen­dar­ne, któ­rych naj­now­sze ba­da­nia za­cho­wa­nych do­tąd ruin wpraw­dzie nie stwier­dzi­ły, ale któ­re uwa­żać trze­ba prze­cież za od­le­głe wie­ka­mi echo po­dzi­wu, jaki bu­dzi­ła swe­go cza­su wspa­nia­łość tej ma­gnac­kiej re­zy­den­cji. Zam­ki i pa­ła­ce pol­skie, bu­do­wa­ne pra­wie wy­łącz­nie przez Wło­chów, gó­ro­wa­ły ar­chi­tek­tu­rą nad nie­miec­ki­mi – Je­rzy Osso­liń­ski w dia­riu­szu po­dró­ży swo­jej do Ra­ty­zbo­ny (1636) po­gar­dli­wie mówi o pa­ła­cach pa­nów ra­ku­skich, „że wszyt­kie te fa­bry­ki bar­dziej na au­ste­rie albo na sta­ro­świec­kie klasz­to­ry po­szły ani­że­li na pa­ła­ce”46. To­też do zbu­do­wa­nia każ­de­go ta­kie­go zam­ku pol­skie­go po­trze­ba było ogrom­ne­go ka­pi­ta­łu, do jego kon­ser­wa­cji ogrom­nej for­tu­ny – wznie­sio­ny raz nad­mier­nym wy­sił­kiem po­że­rał sta­le wiel­kie sumy, naj­czę­ściej też niósł za sobą ru­inę i sam ule­gał ru­inie. Nie tyle jed­nak upa­dek for­tun i nie tyle bu­rze wo­jen­ne po­nisz­czy­ły wiel­ko­pań­skie na­sze zam­ki, co nie­dbal­stwo i za­nie­cha­nie naj­tań­szych choć­by i naj­skrom­niej­szych środ­ków kon­ser­wa­cji. Ileż to zam­ków pol­skich ob­ró­cił w ru­inę nie Ta­tar, nie Szwed, nie Ko­zak, ale deszcz wpa­da­ją­cy do środ­ka przez dach dziu­ra­wy – pa­trzył na to już het­man Żół­kiew­ski, któ­ry po­le­ca­jąc w swo­im te­sta­men­cie „opa­tro­wać za­mek, żeby się nie pso­wał”, do­da­je: „Wszak nie trze­ba nic da­lej, jeno żeby nie cie­kło, a je­śli się gdzie da­chów­ka ze­psu­je, o in­szą nie trud­no”47. Zam­ki w Ole­sku, w Prze­my­ślu już w XVII w. były ru­ina­mi.

Klę­ski pu­blicz­ne i ka­ta­stro­fy wo­jen­ne, któ­re od po­ło­wy XVII w. przez dłu­gi okres lat nie­prze­rwa­nym sze­re­giem na­wie­dza­ły Pol­skę, ro­biąc z niej nie­ja­ko jed­no wiel­kie po­bo­jo­wi­sko, wstrzy­ma­ły ruch bu­dow­ni­czy; na­sta­ły cza­sy, o któ­rych pi­sze ich świa­dek a sam bu­dow­ni­czy, że tak rzad­kie sta­ły się już mury w Pol­sce, iż „ko­min z grun­tu mu­ro­wa­ny tak wiel­kiej jest wagi, jak ko­los­sus w Rzy­mie albo py­ra­mis egip­ska” (r. 1659) 48. Do­pie­ro w ostat­nich dzie­siąt­kach lat XVII w. za­czy­na się Pol­ska mu­ro­wać da­lej, ale te­raz już w na­dziei spo­koj­niej­szych cza­sów za­miast wa­row­nych zam­ków po­wsta­ją pa­ła­ce i wspa­nia­łe otwar­te re­zy­den­cje. Prym co do cza­su i świet­no­ści bie­rze pa­łac zbu­do­wa­ny przez kró­la Jana III w Wi­la­no­wie. Nie­dłu­go póź­niej po­wsta­ją licz­ne re­zy­den­cje wiel­ko­pań­skie tego no­we­go w Pol­sce typu, gdzie do­tąd nie wy­obra­ża­no so­bie sie­dzi­by ma­gnac­kiej bez baszt, strzel­nic, fos i wa­łów na­je­żo­nych dzia­ła­mi. Są to pa­ła­ce na wzór will wło­skich i cha­te­aux fran­cu­skich, naj­czę­ściej dzie­ła wyż­szej ar­chi­tek­tu­ry, wy­po­sa­żo­ne hoj­nie we wszyst­kie kosz­tow­ne wa­run­ki kom­for­tu, ele­gan­cji i zbyt­ku. Po­nu­ra gro­za wa­row­nych mu­rów ustę­pu­je miej­sca lek­ko­ści i wdzię­ko­wi ar­chi­tek­to­nicz­nej li­nii, po­wa­ga mas – ko­kie­te­rii form de­ko­ra­cyj­nych. W po­rze od ostat­nich lat XVII w. aż do ostat­nich XVIII po­wsta­ją te świet­ne siel­skie re­zy­den­cje, któ­re wy­glą­da­ją na pol­skiej zie­mi, pod jej sza­rym nie­bem i wśród mi­zer­ne­go oto­cze­nia dwor­ków szla­chec­kich kry­tych sło­mą i le­pia­nek chłop­skich, jak gdy­by je ma­gicz­na różdż­ka prze­nio­sła po­wie­trzem już go­to­we wprost z oj­czy­zny du­ków wło­skich i mar­ki­zów fran­cu­skich – po­wsta­ją roz­kosz­ne wil­le i pa­ła­ce, jak Ar­ka­dia i Nie­bo­rów Ra­dzi­wił­łów, Bia­ły­stok i Cho­roszcz Bra­nic­kich, Ja­błon­na i Kor­suń Po­nia­tow­skich, Kle­men­sów Za­moy­skich, Kró­li­kar­nia To­ma­ti­sa, La­chow­ce Ja­bło­now­skich, Ła­buń Stemp­kow­skich, Po­ryck Czac­kich, Pu­ła­wy i Woł­czyn Czar­to­ry­skich, Ry­dzy­na Suł­kow­skich, Sło­nim i Sie­dl­ce Ogiń­skich, Tyn­na Gozdz­kich, Tul­czyn i Zo­fiów­ka Po­toc­kich, We­rki Mas­sal­skich, Wi­śnio­wiec Wi­śnio­wiec­kich itd. Rów­no­cze­śnie zaś mno­żą się tak­że pa­ła­ce kró­lew­skie i ma­gnac­kie w sto­li­cach; w War­sza­wie po­wsta­ją pa­ła­ce Kra­siń­skich, Za­moy­skich, pa­łac Sa­ski i Błę­kit­ny, Ła­zien­kow­ski, Brüh­low­ski, Bie­liń­skich, Bra­nic­kich itd.; w Wil­nie Pa­ców, Słusz­ków, Sa­pie­hów. Nie wszyst­kie one rów­ne so­bie roz­mia­ra­mi i stop­niem wy­kwint­no­ści, ale wszyst­kie są cha­rak­te­ry­stycz­nym wy­ra­zem swe­go cza­su, wy­mow­ną ce­chą współ­cze­snych uspo­so­bień, fi­gu­rą no­wych po­trzeb, no­wych dróg kul­tu­ry i no­we­go sma­ku. Jak wszyst­kie wspa­nial­sze zam­ki obron­ne, tak i te pa­ła­ce i wil­le stwo­rzy­ła dłoń cu­dzo­ziem­ca: Loc­ci, Bel­lot­ti, So­la­ri, Chia­ve­ri, Fon­ta­na, Lo­uis, Fol­li­no, Qu­aren­ghi, Mer­li­ni, Schlüter, Pöp­pel­mann – oto imio­na głów­nych ar­chi­tek­tów ostat­niej pory – z Po­la­ków za­sły­nął nie­co tyl­ko je­den Gu­ce­wicz, au­tor pa­ła­cu w We­rkach.

Pa­łac w Wi­la­no­wie

Zam­ki pol­skie XVI i XVII w. mia­ły urzą­dze­nia we­wnętrz­ne rów­nie bo­ga­te i pysz­ne, jak wy­nio­słe i dum­ne były ich fa­sa­dy, basz­ty i wie­że. Zby­tek wszak­że, jaki się roz­ta­czał w ich sa­lach i kom­na­tach, był jesz­cze nie­daw­ny w Pol­sce, zro­dził się do­pie­ro na schył­ku XVI w., a wy­bu­jał do nie­zwy­kłych roz­mia­rów w w. XVII i XVIII. Bar­dzo było skrom­ne i po­waż­ne przed­tem urzą­dze­nie do­mów szla­chec­kich, se­na­tor­skich, a na­wet cza­so­wych po­za­sto­łecz­nych sie­dzib kró­lew­skich. Jak­żeż od tego prze­py­chu ma­gnac­kich zam­ków, o któ­rych po­ni­żej bę­dzie mowa, od­bi­ja ulu­bio­ny przez kró­la Zyg­mun­ta Au­gu­sta dwo­rzec kny­szyń­ski, w któ­rym we­dług in­wen­ta­rza z r. 1564 nie masz ani mar­mu­ru, ani je­dwa­biu, wszyst­kie ko­mi­ny pro­stej mu­rar­skiej ro­bo­ty, wszyst­kie okna z po­spo­li­tych błon szkla­nych, zwy­kłe drzwi za­miast po­dwo­jów, i to na ko­wal­skich wie­szach że­la­znych, za­my­ka­ne na ta­kież wrze­cią­dze, za­czep­ki i sko­ble. Cały sprzęt to ławy gołe, obie­ga­ją­ce do­ko­ła ścia­ny, i sto­ły dłu­gie a wą­skie. Na­wet w kom­na­cie, w „któ­rej król Jmć po­kój dla sy­pia­nia mie­wać ra­czył”, nie masz nic wię­cej, a je­dy­ny zby­tek, je­że­li na­zwy tej użyć tu moż­na, to „chłod­ni­czek ochę­doż­ny”, z tar­cic zbu­do­wa­ny w ogro­dzie. Naj­oka­zal­sza jest staj­nia dla 500 koni kró­lew­skich. Ła­zien­ki za to mają tyl­ko pie­cyk po­le­wa­ny, ko­cieł z bla­chy i ko­mi­ny gli­nia­ne49. Do­pie­ro póź­niej bo­gat­sza szlach­ta idzie z ma­gna­ta­mi, ma­gna­ci z mo­nar­cha­mi w za­wo­dy; nie­któ­re zam­ki wi­docz­nie wzo­ru­ją się na zam­ku wa­wel­skim, a ich we­wnętrz­na de­ko­ra­cja jest na­śla­dow­nic­twem kom­nat mo­nar­szych.

Za­mek w Kra­si­czy­nie

Fan­ta­zja ar­ty­sty i bo­gac­two ma­te­ria­łu skła­da­ją się na to ar­chi­tek­to­nicz­ne i or­na­men­ta­cyj­ne ustro­je­nie sal i po­ko­jów. Mar­mur, zło­to, cy­prys, he­ban, ró­ża­ne drze­wo, a znacz­nie póź­niej ma­hoń, zło­to­głów, je­dwab i szpa­le­ro­we tka­ni­ny fla­mandz­kie i wło­skie słu­żą za ma­te­riał de­ko­ra­cyj­ny. Prze­pysz­ne są su­fi­ty, czy­li jak je zwa­no „pod­nie­bie­nia”, któ­re ka­se­ta­mi, ró­ży­ca­mi, de­ko­ra­cją rzeź­biar­ską i ma­lar­ską przy­gnia­ta­ją naj­wyż­sze na­wet sale. Na zam­ku brze­żań­skim Sie­niaw­skich je­den su­fit ozdo­bio­ny był ol­brzy­mim ob­ra­zem bi­twy pod Zu­raw­nem, dru­gi ob­ra­zem wik­to­rii wie­deń­skiej, trze­ci ka­se­to­wa­ny i suto zło­co­ny, czwar­ty ma­lo­wa­ny w róż­ne „oso­by”, pią­ty rzeź­bio­ny da­wał nie­ja­ko wy­obra­że­nie nie­bie­skie­go stro­pu, bo ob­sia­ny był zło­ci­sty­mi pla­ne­ta­mi, a po­środ­ku zwie­sza­ła się zeń na dół pi­ra­mi­da „z oso­ba­mi”, szó­sty w 10 ka­se­tach uj­mo­wał sce­ny z woj­ny cho­cim­skiej, siód­my wy­peł­nio­ny był por­tre­ta­mi sław­nych w hi­sto­rii mę­żów itd.50; w Osso­li­nie obok su­fi­tów ozdo­bio­nych fi­gu­ral­ny­mi ma­lo­wa­nia­mi jest su­fit o 13 bel­kach z ba­la­sa­mi, a po­środ­ku i po obu koń­cach każ­dej bel­ki zwie­sza­ją się rzeź­bio­ne i zło­co­ne bu­kie­ty kwia­tów, li­ści i owo­ców, w ka­se­tach zaś bel­ko­wa­nia miesz­czą się na prze­mian zło­ci­ste sztu­ka­te­rie i wi­do­ki miast i por­tów mor­skich; w Głu­cho­wie nad wiel­ką salą był su­fit prze­pysz­nie rzeź­bio­ny, któ­re­go de­ko­ra­cja skła­da­ła się z 2500 róż mniej­szych lub więk­szych, za któ­rych wy­ko­na­nie za­pła­co­no sny­ce­rzo­wi oko­ło 12 000 zł, suma na one cza­sy (przed r. 1600) rów­na­ją­ca się po­kaź­niej­szej szla­chec­kiej for­tu­nie; w Kra­si­czy­nie je­den z su­fi­tów na­śla­do­wał słyn­ną po­wa­łę z gło­wa­mi wa­wel­skie­go zam­ku, w Pod­hor­cach Ni­der­land­czyk Jan de Baan ozdo­bił su­fi­ty ma­lo­wi­dła­mi swe­go pędz­la; w Kiel­cach pu­ła­py mi­ster­nie rzeź­bio­ne i zło­co­ne słu­ży­ły za ob­ra­mie­nie wiel­kim ma­lo­wi­dłom, jak np. sce­nom z wo­jen pru­skich, zbu­rze­niu Troi itp.

Za­mek Her­bur­tów w Do­bro­mi­lu w 1698 r.

Ka­mie­niec Po­dol­ski

Z ta­kie­go bo­ga­te­go pu­ła­pu zwie­szał się za­zwy­czaj po­tęż­ny pa­jąk, czy­li tzw. ko­ro­na z gru­bo zło­co­nej mie­dzi, naj­czę­ściej ro­bo­ty wro­cław­skiej, lub z bar­wi­ste­go szkła we­nec­kie­go; nie­kie­dy zaś miej­sce ta­kiej ko­ro­ny zaj­mo­wa­ła tzw. me­lu­zy­na (za­po­ży­czo­na od Niem­ców Leuch­ter­we­ib­chen), wy­obra­ża­ją­ca albo po­pier­sie fan­ta­stycz­nej po­sta­ci nie­wie­ściej, za­koń­czo­nej ol­brzy­mi­mi ro­ga­mi je­le­nia i trzy­ma­ją­cej w obu wy­cią­gnię­tych dło­niach świecz­ni­ki, lub też skom­po­no­wa­na na te­mat Ju­dy­ty z gło­wą Ho­lo­fer­ne­sa lub Amo­ra z łu­kiem, jak np. w zam­ku du­biec­kim Kra­sic­kich lub we dwo­rze złot­ko­wic­kim Kor­niak­tów. Pa­wi­ment, czy­li pod­ło­ga, je­że­li nie mia­ły go sta­le po­kry­wać ko­bier­ce, zro­bio­ny był z dę­bo­wych, mi­ster­nie wią­za­nych de­sek, a ce­lo­wa­li w ich wy­ro­bie i ukła­da­niu sto­la­rze dzi­kow­scy i kie­lec­cy, albo też z płyt mar­mu­ro­wych dwo­iste­go ko­lo­ru. Ol­brzy­mi ko­min był nie­zbęd­ny w każ­dej sali. Wy­si­la­ło się nań nie­kie­dy dłu­to zna­ko­mi­te­go rzeź­bia­rza, a za ma­te­riał słu­żył mar­mur lub po­śled­niej­szy a ob­fi­ty w Pol­sce ala­ba­ster. Szcząt­ki ta­kich wspa­nia­łych mar­mu­ro­wych ko­mi­nów oglą­dać było moż­na do nie­daw­na w spa­lo­nej czę­ści zam­ku kra­si­czyń­skie­go, było ich kil­ka w zam­ku żół­kiew­skim, sły­nął z nich pa­łac wo­je­wo­dy [płoc­kie­go, Jana Do­bro­go­sta] Kra­siń­skie­go w War­sza­wie51, gdzie ko­mi­ny oto­czo­ne były po­są­ga­mi; mia­ły one wy­so­ką war­tość ar­ty­stycz­ną w zam­ku brze­żań­skim Sie­niaw­skich, bo wy­szły spod dłu­ta zna­ko­mi­te­go Pfi­ste­ra, twór­cy gro­bo­wych po­mni­ków Sie­niaw­skich i po­mni­ka Ostrog­skich w Tar­no­wie. Bar­dzo czę­sto ko­mi­ny opa­trzo­ne były w de­wi­zy i sen­ten­cje, a słu­ży­ła im za te­mat sym­bo­li­ka ognia, jak np. w Go­łu­cho­wie, gdzie nad jed­nym ko­mi­nem czy­ta­my: Ignem gla­dio ne fo­dias, a nad dru­gim: Jo­cus et fo­cus pla­cent, / Sed non ni­mis urat ute­rq ue52.

Do bo­ga­tej de­ko­ra­cji sali w mar­mu­rze, zło­cie, ma­lo­wa­niu i rzeź­bie do­stra­jać się oczy­wi­ście mu­sia­ły ścia­ny, a do ścian sprzę­ty. Ścia­ny obi­ja­no naj­droż­szy­mi ma­te­ria­ła­mi i tzw. szpa­le­ra­mi. Uży­wa­no do obi­cia zło­to­gło­wia, jak np. w pa­ła­cu Ada­ma Ka­za­now­skie­go; ada­masz­ku i ak­sa­mi­tu, skó­ry gdań­skiej tło­czo­nej, zło­co­nej jak w Żół­kwi; per­skich al­tem­ba­sów na zło­tym tle wzo­rzy­stych jak w Brze­ża­nach; ol­brzy­mich ko­bier­ców wschod­nich, tzw. dy­wań­skich, jak w Kra­si­czy­nie; a w koń­cu tak­że szpa­le­rów i stref. Szpa­le­ry były to opo­ny z kosz­tow­nej je­dwab­nej ma­te­rii lub z mniej kosz­tow­ne­go bro-ka­te­lu, zło­żo­ne z po­dłuż­nych pio­no­wych bry­tów od­mien­ne­go ko­lo­ru. Wy­bie­ra­no za­zwy­czaj ko­lo­ry czer­wo­ny i żół­ty, czer­wo­ny i gra­na­to­wy, czer­wo­ny i nie­bie­ski. Ma­te­rię na ta­kie opo­ny za­ma­wia­no umyśl­nie we Wło­szech, gdzie bry­ty ada­masz­ko­we wy­ra­bia­no już z her­ba­mi za­ma­wia­ją­ce­go, jak np. dla Kra­sic­kich do Kra­si­czy­na, dla Mat­czyń-skich do Wa­rę­ża itd. Obi­ja­no po­ko­je tak­że płó­cien­ny­mi koł­try­na­mi, ma­lo­wa­ny­mi ręcz­nie w drze­wa, kwia­ty i zwie­rzę­ta, ale war­tość ich za­le­ża­ła od wy­ko­na­nia, któ­re nie za­wsze mie­wa­ło za­le­ty ar­ty­stycz­ne; uży­wa­no tedy koł­tryn tyl­ko do po­śled­niej­szych po­ko­jów. Ale rzad­ko­ścią, kosz­tow­no­ścią i wy­so­kim ar­ty­stycz­nym wa­lo­rem gó­ro­wa­ły nad wszyst­ki­mi przy­to­czo­ny­mi ro­dza­ja­mi opon tzw. dziś nie­wła­ści­wie go­be­li­ny, to jest tka­ne we­dług kar­to­nów wy­ko­na­nych dło­nią praw­dzi­we­go ar­ty­sty ma­la­rza fla­mandz­kie ar­ra­sy. Na­zy­wa­no je u nas naj­czę­ściej tak­że szpa­le­ra­mi, bo to była zbio­ro­wa na­zwa opon ścien­nych, a nie bra­kło ich w żad­nej wiel­ko­pań­skiej re­zy­den­cji. By­wa­ły mię­dzy nimi oka­zy pierw­szo­rzęd­nej tech­nicz­nej i ar­ty­stycz­nej do­sko­na­ło­ści. Po­dziw Fran­cu­zów, obe­zna­nych prze­cież do­brze z tymi utwo­ra­mi ar­ty­stycz­ne­go tkac­twa, wy­wo­ły­wa­ły go­be­li­ny w pa­ła­cu war­szaw­skim Ka­za­now­skie­go: były one peł­ne fi­gur tka­nych je­dwa­biem na tle zło­tym, a je­den z nich wy­obra­żał ban­kiet kró­lew­ski. W in­wen­ta­rzach Ja­nu­sza Ra­dzi­wił­ła spo­ty­ka­my wiel­ką ilość opon, z któ­rych nie­do­kład­ne­go na­wet opi­su wy­pły­wa, że były to przed­nie ar­ra­sy, nic in­ne­go bo­wiem nie może się ukry­wać pod po­zy­cja­mi, jak np. „szpa­le­ra je­dwab­na, na któ­rej są woj­ska wy­ro­bio­ne”, „skrzy­nia, w któ­rej obi­cia pstre­go ho­len­der­skie­go sztuk wiel­kich i ma­łych 22”, „obi­cia ho­len­der­skie­go sztuk pięć” itd.; ścia­ny zam­ku nie­świe­skie­go opię­te były ar­ra­sa­mi wy­obra­ża­ją­cy­mi pa­mięt­ne wy­pad­ki z hi­sto­rii ro­dzi­ny Ra­dzi­wił­łów, była też mię­dzy nimi „wiel­ka sztu­ka szpa­le­ro­wej ro­bo­ty ma­nu­fak­tu­ry kra­jo­wej”, któ­ra przed­sta­wia­ła prze­gląd wojsk pod Za­błu­do­wem pod wo­dzą het­ma­na Mi­ko­ła­ja Ra­dzi­wił­ła53.

Wzię­cie do nie­wo­li Krzy­czew­skie­go w bi­twie pod Ło­jo­wem (1649 r.). Go­be­lin z se­rii Dzie­je domu

Ścia­ny zam­ku kra­si­czyń­skie­go obok opon we wła­ści­wym tego sło­wa zna­cze­niu, z któ­rych 150 bry­tów atła­so­wych i ada­masz­ko­wych żół­te­go i błę­kit­ne­go ko­lo­ru zdo­bi­ły jed­ną salę, pod­czas gdy dru­ga obi­ta była stre­fa­mi ki­taj­ko­wy­mi o bar­wach czer­wo­nej i zie­lo­nej – ob­wie­szo­ne były tak­że go­be­li­na­mi z her­bem go­spo­da­rza; w opi­sie re­zy­den­cji Wie­lo­pol­skich w Tro­pi spo­ty­ka­my szpa­le­ry ze sce­na­mi z hi­sto­rii Her­ku­le­sa, w Ogro­dzień­cu Fir­le­jów opo­ny z her­bo­wy­mi le­war­ta­mi, w Żół­kwi szpa­le­ry prze­ty­ka­ne zło­tem.

Tak świet­nie i bo­ga­to ude­ko­ro­wa­ne sale mu­sia­ły po­sia­dać tak­że sprzęt od­po­wied­ni. Nie było jed­nak prze­peł­nie­nia; prze­ciw­nie, lu­bo­wa­no się w wol­nych prze­strze­niach, po­prze­sta­jąc na ści­śle po­trzeb­nej ilo­ści sprzę­tów. Do­ko­ła du­żych sal bie­gły ławy po­kry­te za­zwy­czaj wschod­ni­mi ko­bier­ca­mi, któ­rych zresz­tą, jak to zo­ba­czy­my, nie bra­kło na­wet w skrom­nych dwor­kach szla­chec­kich; po­tęż­ne sto­ły mar­mu­ro­we, he­ba­no­we, a nie­kie­dy całe srebr­ną bla­chą po­wle­czo­ne, jak np. w zam­ku żół­kiew­skim; za­mczy­ste rzeź­bio­ne al­ma­rie, se­pe­ty i skrzy­nie sa­dzo­ne, wło­skie lub nie­miec­kie, sta­no­wi­ły ume­blo­wa­nie sto­sow­ne do użyt­ko­we­go prze­zna­cze­nia każ­dej sali lub kom­na­ty. W ma­gnac­kich dwo­rach sprzęt był wiel­ce zbyt­kow­ny, tym kosz­tow­niej­szy, że spro­wa­dzać go mu­sia­no z da­le­ka, głów­nie z Gdań­ska, któ­ry do­star­czał wy­twor­nych me­bli rzeź­bio­nych i in­tar­sjo­wa­nych, przede wszyst­kim zaś szaf i krze­seł obi­ja­nych skó­rą. Spro­wa­dza­no jed­nak me­ble, zwłasz­cza lżej­sze i mniej­sze, tak­że i z naj­dal­szych stron cu­dzo­ziem­skich. Pod­skar­bi ko­ron­ny [Mi­ko­łaj] Da­ni­ło­wicz w swo­im war­szaw­skim domu, któ­ry miał czte­ry pię­tra, wy­nio­słą ko­pu­łę i cały gi­nął w ko­lum­nach „jak­by w le­sie ja­kim”, we­dług słów współ­cze­snych, miał me­ble i ga­lan­te­rie wło­skie, fran­cu­skie, a na­wet hisz­pań­skie. W pa­ła­cu Ada­ma Ka­za­now­skie­go, urzą­dzo­nym alla moda e più com­mo­do, jak się wy­ra­ża w r. 1643 Ja­rzęb­ski w swo­im opi­sie War­sza­wy, i gdzie było „pięk­nie jako w raju”54, La­bo­ureur, świa­dom do­brze zbyt­ków pa­ry­skich, olśnio­ny był bo­gac­twem i bez­przy­kład­ną świet­no­ścią urzą­dze­nia: zda­wa­ło mu się, że prze­nie­sio­no go we śnie do ja­kie­goś za­cza­ro­wa­ne­go przy­byt­ku. Sza­fy w tym pa­ła­cu były rzeź­bio­ne i w ca­ło­ści wy­zła­ca­ne, stoł­ki zło­ci­stą skó­rą po­kry­te; wszę­dzie zło­to, mar­mur, kosz­tow­ne ga­lan­te­rie. W Ra­dzi­wił­łow­skim Nie­świe­żu, któ­re­go skar­biec miał mie­ścić w so­bie owych le­gen­dar­nych dwu­na­stu apo­sto­łów la­nych ze szcze­re­go zło­ta, a wy­so­kich na dwie sto­py, jed­na z sal cały nie­mal sprzęt mia­ła ze sre­bra „naj­pięk­niej­szej sta­ro­żyt­nej ro­bo­ty”; duży stół, ogrom­ny pa­jąk u pu­ła­pu, wy­so­kie gie­ry­do­ny, ramy zwier­cia­dla­ne, wil­ki i ekra­ny ko­mi­no­we były z la­ne­go lub ku­te­go mi­ster­nie sre­bra. W brze­żań­skim zam­ku były krze­sła zło­tem i sre­brem prze­ty­ka­ne lub też mi­ster­nie sło­nio­wą ko­ścią sa­dzo­ne, in­wen­tarz Ogro­dzień­ca Fir­le­jów wy­mie­nia krze­sła ak­sa­mit­ne ze srebr­ny­mi ozdo­ba­mi i rze­za­ne; me­ble kra­si­czyń­skie ozdo­bio­ne były szczo­drze zło­tem i sre­brem, krze­sła mia­ły tam ćwie­ki, kap­tu­ry i gał­ki srebr­ne, łóż­ka – po­rę­cze srebr­ne. Po­dwo­je w sa­lach i re­pre­zen­ta­cyj­nych kom­na­tach ro­bio­ne były z rzad­kie­go drze­wa i zdob­ne in­tar­sja­mi; ob­ra­mie­nia z rzeź­bio­ne­go mar­mu­ru wień­czy­ły tzw. nad­pro­ża, czy­li so­pra­por­ty, rów­nież rzeź­bio­ne, a w nie­któ­rych zam­kach ar­ty­stycz­nie ma­lo­wa­ne, jak np. w brze­żań­skim, gdzie nad każ­dym ko­mi­nem i nad każ­dy­mi drzwia­mi umiesz­czo­ne były ob­ra­zy i so­pra­por­ty do­bre­go pędz­la, jak np. z por­tre­tem mo­nar­chy, z opad­nię­tym przez bry­ta­ny odyń­cem, z ko­gu­ta­mi itp. Po­eta [Hie­ro­nim] Morsz­tyn nie prze­sa­dza, kie­dy mówi w swo­jej Świa­to­wej roz­ko­szy:

1    Por. K. Ko­sek, Pra­ce hi­sto­rycz­ne Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go, „Stu­dia Hi­sto­rycz­ne”, r. XXII, 1979, zesz. 1, s. 19-20.

2    Por. R. Maj­kow­ska, Związ­ki Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go z Aka­de­mią Umie­jęt­no­ści w Kra­ko­wie, „Rocz­nik Bi­blio­te­ki PAN w Kra­ko­wie”, t. XX, 1974, s. 138-140.

3    W. Ło­ziń­ski, Zy­cie pol­skie w daw­nych wie­kach, Kra­ków 1969, s. 5-8.

4En­cy­klo­pe­dia pol­ska. Pro­gram, na­kła­dem Aka­de­mii Umie­jęt­no­ści, Kra­ków 1905, s. 19.

5    Ze­sta­wia je K. Ko­sek, op. cit., s. 22-23. No­ta­be­ne żad­ne z pism hi­sto­rycz­nych, z „Kwar­tal­ni­kiem Hi­sto­rycz­nym” i „Prze­glą­dem Hi­sto­rycz­nym” na cze­le, nie ogło­si­ło nig­dy re­cen­zji z któ­re­goś z ko­lej­nych wy­dań Zy­cia…. Do­cze­ka­ła się jej do­pie­ro edy­cja z r. 1969, omó­wio­na na­der kry­tycz­nie przez I. Tur­nau, „Kwar­tal­nik Hi­sto­rii Kul­tu­ry Ma­te­rial­nej”, r. XVIII, 1970, nr 3, s. 466-469.

6    W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 260.

7    M. Ja­nik, „Lud”, t. XIII, zesz. IV, 1907, s. 305-307.

8    A. Brück­ner, Dzie­je kul­tu­ry pol­skiej, t. III, Kra­ków 1930, s. 472.

9    Por. przyp. 5.

10    Por. ży­cio­rys M. Ja­ni­ka, pió­ra F. Bie­la­ka, [w:] Pol­skim Słow­ni­ku Bio­gra­ficz­nym, t. X, Wro­cław 1962-1964, s. 514-515.

11    M. Rud­kow­ska, Wy­szedł z dwo­ru. Prze­ży­cia i do­świad­cze­nia hi­sto­rycz­ne w twór­czo­ści Wła­dy­sła­wa Ło­ziń­skie­go, War­sza­wa 2002, s. 112-113 oraz K. Ko­sek, op. cit., s. 22-23.

12    Por. K. Ko­sek, op. cit., s. 33: Ar­chi­wum BJ, rkps. 72/60, kart­ka wkle­jo­na do no­te­su nr 9 na s. 34a.

13    „Pa­mięt­nik Li­te­rac­ki”, r. VII, 1908, s. 223-228.

14    W. Ko­nop­czyń­ski, Dzie­je Pol­ski no­wo­żyt­nej, t. I, War­sza­wa 1986, s. 339. Rów­nież i I. Tur­nau za­uwa­ża, iż Ło­ziń­ski sku­pił się na okre­sie roz­kwi­tu kul­tu­ry szla­chec­kiej (dru­ga po­ło­wa XVI w. i pierw­sza po­ło­wa XVII stu­le­cia), stąd też jego za­rys nie uwzględ­nia prze­mian za­cho­dzą­cych w ob­rę­bie trzech stu­le­ci, któ­rym, jak wy­ni­ka­ło­by z kar­ty ty­tu­ło­wej, zo­sta­ły po­świę­co­ne.

15    „Pa­mięt­nik Li­te­rac­ki”, 1908, s. 225 oraz W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 120.

16    J. Ta­zbir, Świat pa­nów Pa­sków. Ese­je i stu­dia, Łódź 1986, s. 270.

17    B. Maj­kow­ska, op. cit., s. 139-140.

18    „Prze­gląd Po­wszech­ny”, 1908, t. XCVIII, s. 381-382. Po­dob­ne­go pe­anu do­cze­ka się Ło­ziń­ski do­pie­ro w r. 1974 – por. J. Ma­cie­jew­ski, Sar­ma­ci, dom i świat, „Li­te­ra­tu­ra”, 1974, nr 33, s. 7.

19Pol­ski słow­nik bio­gra­ficz­ny, t. XVIII, Wro­cław 1973, s. 462.

20    K. Ko­sek, op. cit., s. 21.

21    M. Rud­kow­ska, op. cit., s. 110.

22    K. Ko­sek, op. cit., s. 21.

23    W. Po­toc­ki, Wy­bór po­ezyj, oprac. S. Adam­czew­ski, część II: Ob­ja­Ênie­nia i przy­pi­sy, War­sza­wa 1930, s. 117-139.

24    Por. Alek­san­der Brück­ner, 1856-1939, oprac. W. Ber­be­lic­ki, War­sza­wa 1989, s. 283-285.

25Dzie­je kul­tu­ry pol­skiej mia­ły trzy wy­da­nia, po­mię­dzy pierw­szym i dru­gim (1980-1986) a trze­cim (1997) za­szły w Pol­sce tak po­waż­ne zmia­ny, iż Wy­daw­nic­two Muza SA po­czu­ło się zmu­szo­ne do po­wie­rze­nia Je­rze­mu Adam­skie­mu no­wej wer­sji roz­dzia­łów trak­tu­ją­cych o Pol­sce po r. 1945.

26    W. Ło­ziń­ski, Pra­wem i le­wem, op. cit, s. 16.

27    J. An­dru­cho­wycz, Sa­mu­el z Nie­mi­ro­wa, wa­taż­ka do­sko­na­ły, „Li­te­ra­tu­ra na świe­cie”, 1995, nr 10, s. 45-46.

28Do­wid­nik z isto­rii Ukra­inii, t. II (K-P), Kiiw 1995, s. 174.

29    Por. J. Ta­zbir, W po­go­ni za Eu­ro­pą, War­sza­wa 1998, s. 126-128.

30    W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 6.

31    Wpraw­dzie w pierw­szym po­wo­jen­nym wy­da­niu (1958) En­cy­klo­pe­dii sta­ro­pol­skiej Glo­ge­ra znaj­du­je­my zo­bo­wią­za­nie wy­daw­nic­twa, iż zo­sta­nie opu­bli­ko­wa­ny jej do­dat­ko­wy tom, za­wie­ra­ją­cy ko­men­ta­rze do tek­stu au­to­ra, ze­staw naj­now­szej li­te­ra­tu­ry przed­mio­tu czy wresz­cie, a wła­ści­wie przede wszyst­kim – nową wer­sję nie­któ­rych ha­seł, to jed­nak mimo upły­wu bli­sko pół wie­ku obiet­ni­cy tej nie zre­ali­zo­wa­no. Jak się wy­da­je, no­si­ła ona cha­rak­ter ase­ku­ra­cyj­ny wo­bec cen­zu­ry.

32    Je­dy­ny wy­ją­tek sta­no­wi­ła mi­ni­re­cen­zja J. Ma­cie­jew­skie­go z r. 1974 – por. przyp. 18.

33    „Nowe Książ­ki”, 1958, nr 2, s. 68-70.

34    H. Ba­rycz, Roz­wój hi­sto­rii oÊwia­ty, wy­cho­wa­nia i kul­tu­ry w Pol­sce, Kra­ków 1949, s. 59.

35    Por. A. Za­jącz­kow­ski, Głów­ne ele­men­ty kul­tu­ry szla­chec­kiej w Pol­sce, Ide­olo­gia a struk­tu­ry spo­łecz­ne, Wro­cław 1961, s. 116 oraz te­goż, Szlach­ta pol­ska. Kul­tu­ra i struk­tu­ra, War­sza­wa 1993, s. 111.

36    Por. M. Rud­kow­ska, op. cit., pas­sim. Na s. 136-146 za­miesz­czo­no ob­szer­ną bi­blio­gra­fię prac Ło­ziń­skie­go oraz stu­diów na jego te­mat, w tym i re­jestr czę­ści re­cen­zji z Ży­cia pol­skie­go… Ich peł­niej­szy wy­kaz znaj­du­je­my w No­wym Kor­bu­cie oraz u Ko­ska, op. cit., s. 22 (w przy­pi­sie).

37    J. Le­choń, Dzien­nik, t. II: 1 stycz­nia 1951 – 31 grud­nia 1952, War­sza­wa 1992, s. 95.

38    Por. fo­to­gra­fię na­grob­ka [w:] St. S. Ni­cie­ja, Ły­cza­ków. Dziel­ni­ca za Styk­sem, Wro­cław 1998, s. 470.

39Wy­pis z po­dró­ży Pani de Gu­ebriant… do Pol­ski za Wła­dy­sła­wa IV, [w:] Zbiór pa­mięt­ni­ków hi­sto­rycz­nych o daw­nej­Polsz­cze… przez J. U. Niem­ce­wi­cza, t. IV, War­sza­wa 1822, s. 199. Jest to znacz­nie skró­co­ny prze­kład re­la­cji wy­da­nej przez J. Le La­bo­ureu­ra w Pa­ry­żu w r. 1647. Re­na­ta du Bec, mar­szał­ko­wa de Gu­ebriant, to­wa­rzy­szy­ła Lu­dwi­ce Ma­rii w tej po­dró­ży w cha­rak­te­rze ofi­cjal­nej przed­sta­wi­ciel­ki dwo­ru fran­cu­skie­go.

40Co no­we­go…, wyd. A. Brück­ner, Kra­ków 1903, s. 52.

41    A. Frycz Mo­drzew­ski, O po­pra­wie Rze­czy­po­spo­li­tej księ­gi czwo­re, oprac. M. Ko­rol­ko, Piotr­ków Try­bu­nal­ski, 2003, s. 129.

42    X. Li­ske, Cu­dzo­ziem­cy w Pol­sce, Lwów 1876, s. 162. Li­ske ko­rzy­stał ze skró­co­ne­go prze­kła­du re­la­cji Wer­du­ma. Jej peł­ne nie­miec­kie wy­da­nie uka­za­ło się do­pie­ro u schył­ku ubie­głe­go stu­le­cia: Das Re­ise­jo­ur­nal des Ulrich von Wer­dum (1670-1677), hrsg… von S. Cra­mer, Frank­furt am Main 1990.

43    Cyt. za: R. Afta­na­zy, Ma­te­ria­ły do dzie­jów re­zy­den­cji, t. VIIa, War­sza­wa 1990, s. 261-262.

44Po­dróż bez­i­mien­ne­go księ­dza fran­cu­skie­go do Pol­ski…, „Bi­blio­te­ka War­szaw­ska”, 1859, t. IV, s. 6.

45Pi­sa­rze pol­skie­go Od­ro­dze­nia o sztu­ce, oprac. W. Tom­kie­wicz, Wro­cław 1955, s. 107.

46    J. Osso­liń­ski, Dy­ar­jusz le­ga­cyi… po­sła pol­skie­go na sejm… w Ra­tys­bo­nie w r. 1636, wyd. A. Hir­sch­berg, Lwów 1877, s. 40.

47Pi­sma St. Żół­kiew­skie­go kanc­le­rza kor. i het­ma­na, wyd. A. Bie­low­ski, Lwów 1861, s. 171. Te­sta­ment spi­sa­ny 12 stycz­nia 1606 r.

48    Ło­ziń­ski ma tu na my­śli ano­ni­mo­we­go au­to­ra Krót­kiej na­uki bu­dow­ni­czej, oprac. A. Mi­ło­będz­ki, Wro­cław 1957, s. 8.

49    Por. E. Go­łę­biow­ski, Zyg­munt Au­gust, Ży­wot ostat­nie­go z Ja­giel­lo­nów, War­sza­wa 1962, s. 335-337.

50    Por. M. Ma­ci­szew­ski, Za­mek w Brze­ża­nach, Tar­no­pol 1908, s. 33-34.

51    Por. A. Przy­boś, Kra­siń­ski Jan Do­bro­gost, [w:] Pol­ski słow­nik bio­gra­ficz­ny, t. XV, Wro­cław 1970, s. 181.

52    Por. J.St. By­stroń, Te­ma­ty, któ­re mi od­ra­dza­no, oprac. L. Stom­ma, War­sza­wa 1980, s. 117 i 166.

53    E. Ko­tłu­baj, Ży­cie Ja­nu­sza Ra­dzi­wił­ła…, Wil­no i Wi­tebsk 1859, s. 421 i 424.

54    A. Ja­rzęb­ski, Go­ści­niec albo krót­kie opi­sa­nie War­sza­wy, oprac. W. Tom­kie­wicz, War­sza­wa 1974, s. 104 i 118.

55    H. Morsz­tyn, Świa­to­wa roz­kosz…, wyd. A. Kar­piń­ski, War­sza­wa 1995, s. 18.

56Krót­ka na­uka bu­dow­ni­cza, op. cit., s. 13.

57    Por. W. Ło­ziń­ski, Pra­wem i le­wem, w oprac. J. Ta­zbi­ra, War­sza­wa 2005, s. 120.

58    W. Ko­chow­ski, Po­ezje, wyd. K. J. Tu­row­ski, Kra­ków 1859, s. 262 (Pieśń XXVIII: o zło­cie).

59    A. Ja­rzęb­ski, op. cit., s. 121.

60    Por. W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 116.

61    K. Ne­stor Sa­pie­ha, Li­sty… do mat­ki pi­sam z po­dró­ży za gra­ni­cę, Wil­no 1852, s. 91-92.

62    Por. W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 107.

63    Bar­dziej opty­mi­stycz­nie oce­nia­ją księ­go­zbio­ry ma­gnac­kie W. Cza­pliń­ski i J. Dłu­gosz, Ży­cie co­dzien­ne ma­gna­te­rii pol­skiej w XVII wie­ku, War­sza­wa 1976, s. 151 1 nast.

64    „Biu­le­tyn Hi­sto­rii Sztu­ki” 1961, nr 2, s. 88 i A. Ja­rzęb­ski, op. cit., s. 161.

65    W. Tom­kie­wicz, op. cit., s. 107.

66    ES. Je­zier­ski, Rze­pi­cha mat­ka kró­lów, War­sza­wa 1790, s. 87.

67Zbiór pa­mięt­ni­ków., op. cit., t. II, s. 135.

68    S. Sta­ro­wol­ski, Pol­ska albo opi­sa­nie po­ło­że­nia Kró­le­stwa Pol­skie­go…, oprac. A. Pis-ka­dło, Kra­ków 1976, s. 77.

69    P Ro­izjusz, Car­mi­na, wyd. B. Krucz­kie­wicz, Kra­ków 1900, s. 111.

70    S. Oświę­cim, Dy­ary­usz, 1643-1651, wyd. W. Czer­mak, Kra­ków 1907, s. 366. Wbrew temu, co pi­sze Ło­ziń­ski, Oświę­cim zwie­dzał Pod­hor­ce do­pie­ro w sierp­niu r. 1651.

71    J.W. Po­czo­but-Od­la­nic­ki, Pa­mięt­nik (1640-1684), War­sza­wa 1987, oprac. A. Ra­chu­ba, s. 317. Po­da­je­my w wer­sji po­pra­wio­nej we­dług tego wy­da­nia.

72Po­dróż bez­i­mien­ne­go księ­dza, op. cit., s. 6.

73    I. Kra­sic­ki, Dzie­ła wy­bra­ne, t. II, oprac. Z. Go­liń­ski, War­sza­wa 1989, s. 39.

74    B. Chmie­low­ski, Nowe Ate­ny, część wtó­ra, Lwów 1754, s. 301.

75Pol­ska Sta­ni­sła­wow­ska w oczach cu­dzo­ziem­ców, t. I, oprac. W. Za­wadz­ki, War­sza­wa 1963, s. 445. Ber­no­ul­li pi­sze o szki­cach Ru­ben­sa.

76    Tam­że, s. 658, por. R. But­ter­wick, Sta­ni­sław Au­gust a kul­tu­ra an­giel­ska, War­sza­wa 2000, pas­sim.

77    K. Ne­stor Sa­pie­ha, op. cit., s. 50.

78    Jest to wiersz ano­ni­mo­wy, por. J. We­gner, Ar­ka­dia, War­sza­wa 1948, s. 43.

79Pol­ska Sta­ni­sła­wow­ska, op. cit., t. I, s. 768.

80    M. Kro­mer, Pol­ska…, oprac. R. Mar­chwiń­ski, Olsz­tyn 1984, s. 88.

81    A.S. Ra­dzi­wiłł, Pa­mięt­nik o dzie­jach w Pol­sce, 1632-1636, t. I, oprac. A. Przy­boś i R. Że­lew­ski, War­sza­wa 1980, s. 541 i 548.

82    M. Ma­tu­sze­wicz, Dia­riusz ży­cia mego, t. II: 1758-1764, oprac. B. Kró­li­kow­ski, s. 354.

83    A.S. Ra­dzi­wiłł, op. cit., t. II, s. 451-452.

84    M.Ma­tu­sze­wicz, op. cit., t. I, s. 742.

85    K. Za­wi­sza, Pa­mięt­ni­ki…, oprac. J. Bar­to­sze­wicz, War­sza­wa 1862, s. 389 i nast.

86    Por. W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 603.

87Po­sel­stwo hr. dA­vaux do Pol­ski, [w:] Skar­biec hi­sto­rii pol­skiej, wyd. K. Sien­kie­wicz, t. I, Pa­ryż 1839, s. 110. W li­ście czy­ta­my, iż „dwa ty­sią­ce szat ża­łob­nych roz­dał dwo­rza­nom”.

88    I. Kra­sic­ki, op. cit., t. II, s. 46-47.

89Pa­mięt­nik Zjaz­du Hi­sto­rycz­no-Li­te­rac­kie­go im. J. Ko­cha­now­skie­go, „Ar­chi­wum do Dzie­jów Li­te­ra­tu­ry i Oświa­ty w Pol­sce”, t. V; 1886, Ło­ziń­ski po­wo­łu­je się tu na re­fe­rat J. Ro­sta­fiń­skie­go, O wpły­wie ży­cia zie­miań­skie­go na li­te­ra­tu­rę XVI wie­ku, s. 58 i nast.

90    J. Ko­cha­now­ski, Pieśń świę­to­jań­ska o So­bót­ce. Pan­na XII, [w:] Dzie­ła pol­skie, oprac. J. Krzy­ża­now­ski, War­sza­wa 1960, s. 317.

91    K. Szaj­no­cha, Dzie­ła, t. IX, War­sza­wa 1877, s. 39 i nast.

92Sta­ro­pol­ska po­ezja zie­miań­ska, oprac. J. S. Gru­cha­ła i S. Grzesz­czuk, War­sza­wa 1988, s. 238-239. Z wier­sza H. Morsz­ty­na, Zie­mia­nin.

93    Ci­ce­ro, De le­gi­bus, II, 1,3.

94    Ł. Gór­nic­ki, Roz­mo­wa Po­la­ka z Wło­chem, [w:] Pi­sma, t. II, oprac. R. Pol­lak, War­sza­wa 1961, s. 360.

95    W. Ko­chow­ski, Pieśń XXIII, [w:] Utwo­ry po­etyc­kie. Wy­bór, oprac. M. Eu­sta­che­wicz, Wro­cław 1991, s. 127.

96    Por. przyp. 1 do roz. I.

97 W. Po­czo­but-Od­la­nic­ki, op. cit., s. 292.

98    Ł. Gór­nic­ki, Dwo­rza­nin pol­ski, [w:] Pi­sma, op. cit., t. I, s. 441.

99    B. Chmie­low­ski, op. cit., część trze­cia albo sup­ple­ment, Lwów 1754, s. 357.

100    J. Ki­to­wicz, Opis oby­cza­jów za pa­no­wa­nia Au­gu­sta III, oprac. M. Der­na­ło­wicz, War­sza­wa 1985, s. 270.

101Sta­ro­pol­ska po­ezja zie­miań­ska, op. cit., s. 129-130.

102    J. Pa­sek, Pa­mięt­ni­ki, oprac. W. Cza­pliń­ski, Wro­cław 1979, s. 517.

103    M. Rej, Ży­wot czło­wie­ka po­czci­we­go, oprac. J. Krzy­ża­now­ski, Wro­cław 1956, s. 356-358 oraz ten­że, Wi­ze­ru­nek, Wro­cław 1971, cz. 1, s, 137.

104    A. Go­stom­ski, Go­spo­dar­stwo, oprac. S. In­glot, Wro­cław 1951, s. 94.

105    T. Za­wac­ki, Me­mo­ria­le oeco­no­mi­cum, wyd. J. Ro­sta­fiń­ski, Kra­ków 1891, s. 18-19 i 26.

106    S. Słup­ski, Za­ba­wy orac­kie, wyd. J. Ro­sta­fiń­ski, Kra­ków 1891, s. 75.

107Sta­ro­pol­ska po­ezja zie­miań­ska, op. cit., s. 162.

108Krót­ka na­uka bu­dow­ni­cza, op. cit., s. 29.

109    Por. W. Ło­ziń­ski, op. cit., s. 118.

110    Por. J. Łu­ka­sze­wicz, Krót­ki hi­sto­rycz­no-sta­ty­stycz­ny opis miast i wsi w dzi­siej­szym po­wie­cie kro­to­szyń­skim, Po­znań 1869, s. 310-319.

111    W. Ko­chow­ski, Bu­dy­nek, [w:] te­goż: Nie­próż­nu­ją­ce­próż­no­wa­nie…, oprac. W. Wa­lec­ki, War­sza­wa 1976, s. 128.

112    Przy­sło­wie – por. Nowa księ­ga przy­słów pol­skich, t. I, War­sza­wa 1969, s. 516.

113    Ło­ziń­ski przy­ta­cza ten frag­ment z nie­zna­ne­go nam rę­ko­pi­su. Nie­co od­mien­ną wer­sję za­miesz­cza J. Czu­bek [w:] Pi­sma po­li­tycz­ne z cza­sów ro­ko­szu Ze­brzy­dow­skie­go, 1606-1608, t. II, Pro­za, Kra­ków 1918, s. 255-256.

114    M. Rej, Ży­wot czło­wie­ka po­czci­we­go, op. cit., s. 239.

115Li­ber ge­ne­ra­tio­ni­sple­be­ano­rum („Li­ber cha­mo­rum”), uka­za­ła się w ubie­głym stu­le­ciu dwu­krot­nie: w r. 1963 i 1995. W cza­sach Ło­ziń­skie­go nie zna­no jesz­cze au­to­ra tego dzie­ła; W. Ne­kan­da Trep­ka nie zo­stał też wy­mie­nio­ny w żad­nym z wy­dań Ży­cia pol­skie­go…, po­nie­waż wszyst­kie uka­zy­wa­ły się bez przy­pi­sów.

116    Ło­ziń­ski stresz­cza tu dość nie­ści­śle wy­wo­dy Ne­kan­dy Trep­ki za­war­te we wstęp­nej czę­ści jego dzie­ła – por. Li­ber ge­ne­ra­tio­nis ple­be­ano­rum, część I, wstę­py wy­daw­ców i tekst pod red. W. Dwo­rzacz­ka, Wro­cław 1963, s. 7.

117    Ło­ziń­ski się myli: au­to­rem przy­ta­cza­ne­go tu tek­stu nie był ża­den „pi­sarz z ostat­nich lat XVI wie­ku”, ale Szy­mon Sta­ro­wol­ski (1588-1656) – por. te­goż Be­for­ma­cy­ja oby­cza­jów pol­skich (ok. 1650), Kra­ków 1859, s. 133.

118    Por. Nowa księ­ga przy­słów pol­skich,