Wyspa dnia poprzedniego ebook

Jestże mym celem Pacyfik?

John Donne,Hymn do Boga mego Boga...;przeł. Stanisław Barańczak

Głupiec! Do kogo mówię?

Nieszczęsny! Co czynię?

Cierpienie swe powierzam

Brzegowi nieczułemu,

Skale niemej, głuchemu wiatrowi...

Jedyną odpowiedzią,

Ach, szum fal rozszemranych!

Giambattista Marino,Echo; Lira, XIX

A przecież pysznię się swym upokorzeniem i skoro na taki przywilej zostałem skazany, prawie raduję się, iż nie przyszedł ratunek; wydaje mi się, że jak daleko sięga ludzka pamięć, jestem jedyną istotą naszego rodzaju, która została rozbitkiem na opuszczonym statku.

Tak napisał zatwardziały w swej przesadzie Robert de la Grive, przypuszczalnie na przełomie lipca i sierpnia 1643 roku.

Od iluż dni unosił się na falach, przywiązany do deski, zwrócony twarzą w dół, by w ciągu dnia nie oślepiło go słońce, z szyją nienaturalnie napiętą, by nie napić się słonej wody, z gardłem spalonym, z pewnością trawiony przez gorączkę? Listy tego nie mówią, podsuwając myśl o wieczności, aczkolwiek chodzi zapewne o najwyżej dwa dni, inaczej bowiem nie przeżyłby pod biczem Feba (jak żalił się pewnie w duchu) – on, tak ułomny, jak to opisał, on, z przyrodzonej słabości zwierzę nocne.

Nie zdawał sobie sprawy z upływu czasu, sądzę jednak, że morze uspokoiło się zaraz po tym, jak huragan zrzucił go z pokładu „Amaryllis”, i na owej tratwie, obmyślonej dlań na miarę przez majtka, niesionej pasatami po jasnej toni, w porze roku, kiedy na południe od równika panuje nader łagodna zima – dryfował tak nie za wiele mil, nim prądy pchnęły go do zatoki.

Była noc, zapadł w sen i nie wiedział, że zbliża się do statku, dopóki deska nie uderzyła o dziób „Dafne”.

Kiedy zaś ujrzał w świetle księżyca w pełni, że unosi się na falach pod bukszprytem, a nad nim góruje kasztel dziobowy, z którego, nieopodal kotwicznego łańcucha, zwiesza się drabinka sznurowa (drabina Jakubowa – powiedziałby ojciec Kacper!), w jednej chwili wrócił do zmysłów. Mocy dodała mu pewnie rozpacz: obliczał, czy starczy mu sił, by zakrzyknąć (ale w gardle czuł suchy ogień), czy raczej by uwolnić się od sznurów, które pozostawiły na ciele sine bruzdy, i spróbować wspinaczki. Myślę, że w takich momentach umierający staje się Herkulesem, który dusi w kolebce węże. Robert opisuje to zdarzenie niezbyt jasno, skoro jednak w końcu znalazł się w kasztelu dziobowym, trzeba nam przyjąć, że w ten czy inny sposób uczepił się drabinki. Możliwe, iż odpoczywał co chwila, a potem przetoczył się przez reling, przegramolił przez takielunek, zobaczył otwarte drzwi kasztelu... Instynkt kazał mu pewnie podpełznąć w mroku do beczki, przy niej dźwignął się jakoś i znalazł na wieku kubek na łańcuszku. Wypił, ile zdołał, a później zwalił się nasycony, być może w pełni świadom, że koniec jest bliski, albowiem w tej wodzie utopiło się tyle insektów, iż była naraz pokarmem i napitkiem.

Musiał spać okrągłą dobę, i ten rachunek jest trafny, obudził się bowiem nocą, ale jak nowo narodzony. Była więc znowu – nie zaś jeszcze – noc.

On jednak pomyślał, że jest jeszcze noc, bo przecież w ciągu dnia ktoś musiałby go znaleźć. Księżycowe światło, padając z pokładu, oświetlało to miejsce, które jawiło się jako kambuz, gdyż nad piecem kuchennym zwieszał się kociołek.

Pomieszczenie miało dwoje drzwi, jedne wychodzące na bukszpryt, drugie na pokład. A stanąwszy w tych drugich, dojrzał, jakby to był dzień, uładzony takielunek, windę kotwiczną, maszty ze zwiniętymi żaglami, parę dział wystających ze strzelnic w burcie i zarys kasztelu rufowego. Narobił hałasu, ale wszędzie panowała głucha cisza. Oparł się o burtę i na wprost przed sobą, w odległości jakiejś mili, zobaczył kontur Wyspy i palmy poruszane bryzą. Linia brzegowa tworzyła jakby zakole obramowane wstążką piasku, który jaśniał w bladym półmroku, ale, jak to bywa z rozbitkami, Robert nie potrafił powiedzieć, czy ma przed oczami wyspę, czy ląd stały.

Zataczając się, podszedł do drugiej burty i zobaczył – lecz tym razem w oddali, prawie na linii horyzontu – górskie szczyty innego lądu, także ograniczonego dwoma cyplami. Wszędzie poza tym – morze; wydawało się, że statek stoi na redzie, przepłynąwszy szeroki kanał oddzielający dwa lądy. Robert doszedł do wniosku, że jeśli nie są to dwie wyspy, ma przed sobą wyspę położoną niedaleko stałego lądu. Nie sądzę, aby rozważał inne hipotezy, jako że nigdy nie słyszał o zatokach tak wielkich, iż znalazłszy się w środku, człowiek miałby wrażenie, że są to dwa bliźniacze lądy. Tak właśnie, nie znając niezmierzonych kontynentów, trafił w sedno.

Wspaniała sytuacja dla rozbitka: pokład pod stopami i stały ląd w najbliższym zasięgu. Ale Robert nie umiał pływać, już wkrótce miał odkryć, że na statku nie ma ani jednej szalupy, a prąd zdążył tymczasem porwać tratwę, na której on tu przybył. Dlatego też uldze spowodowanej świadomością, że uniknął śmierci, towarzyszył lęk, jaki wywoływała potrójna samotność: morza, pobliskiej Wyspy i statku. „Hej, tam, na pokładzie!” – próbował pewnie krzyczeć we wszystkich znanych sobie językach, uzmysławiając sobie przy okazji, jak bardzo jest osłabiony. Cisza. Jakby na statku nie pozostał nikt żywy. I nigdy jeszcze – on, tak rozrzutny, jeśli chodzi o analogie – nie wyraził się równie dosłownie. Lub prawie dosłownie – lecz o tym właśnie chciałbym opowiedzieć, nie wiem tylko, od czego zacząć.

Dlatego już zacząłem. Człowiek płynie po oceanie i życzliwa toń rzuca go na statek, który robi wrażenie opuszczonego. Na statek pusty, jakby dopiero co porzucony przez załogę – gdyż Robert z trudem wrócił do kambuza i znalazł lampę oraz krzesiwo, tam gdzie kucharz odłożyłby je przed udaniem się na spoczynek. Ale obok komina były dwa puste łóżka, jedno nad drugim. Robert zapalił lampę, rozejrzał się dokoła i wypatrzył mnóstwo jedzenia: suszoną rybę, ledwie pobielony wilgocią suchar, który wystarczyło trochę oskrobać nożem. Ryba była bardzo słona, ale wody przecież nie brakowało.

Pewnie szybko wrócił do sił albo już je odzyskał, kiedy o tym pisał, albowiem dosłownie się rozpływa nad rozkoszami podniebienia: nigdy nie biesiadowano tak na Olimpie, oto ja, człek znikomy, potwór, któremu śmierć jest życiem, spijam słodycz ambrozji... Ale takie właśnie rzeczy wypisywał Robert do Pani swojego serca:

Słońce mego cienia, Światło mojej nocy!

Czemuż niebo nie pognębiło mnie w tej burzy, którą z taką zaciekłością rozpętało? Czemuż odebrało nienasyconemu morzu moje ciało, skoro później w tej srogiej, a jeszcze bardziej nieszczęsnej samotności miała okropnej ulec katastrofie ma dusza?

Jeśli litościwe niebo nie ześle mi wybawienia, nie przeczytasz nigdy listu, który w tej chwili piszę, i choć płonę niby pochodnia od świateł tych mórz, stanę się mroczny w Twoich oczach jak Selene, co zbytnio, niestety, radowała się blaskiem swego słońca, a teraz, w miarę jak dopełnia swej wędrówki poza najodleglejszy łuk naszej planety, pozbawiona wsparcia astralnych promieni swego władcy, najpierw chudnie na obraz sierpa odbierającego jej życie, a potem, na podobieństwo gasnącego kaganka, całkiem niknie pośród tej rozległej jasnobłękitnej tarczy, gdzie pomysłowa natura kształtuje heroiczne czyny i tajemnicze emblematy swoich sekretów. Usunięty poza Twoje spojrzenie, jestem ślepcem, bo mnie nie widzisz, niemową, bo do mnie nie mówisz, cierpię na niepamięć, bo o mnie nie pamiętasz.

W rozżarzonej nieprzejrzystości i mrocznym płomieniu żyje jeno niewyraźna zjawa, którą mój umysł, kształtując zawsze tak samo w owych zmaganiach przeciwieństw, chciałby przekazać Twemu umysłowi. Ratując swe życie na tej drewnianej skale, w tym unoszonym na falach bastionie, więzień morza broniącego mnie przed morzem, ukarany łaskawością niebios, ukryty w tym marnym sarkofagu otwartym na wszystkie słońca, w tym podziemnym aerolocie, w tym bezlitosnym więzieniu, które pozwala uciec w dowolną stronę, tracę nadzieję, że kiedyś jeszcze Cię zobaczę.

Pani, piszę, jakby składając Ci w darze, w niegodnym hołdzie, przekwitłą różę mego przygnębienia. A przecież pysznię się swym upokorzeniem i skoro na taki przywilej zostałem skazany, prawie raduję się, iż nie przyszedł ratunek; wydaje mi się, że jak daleko sięga ludzka pamięć, jestem jedyną istotą naszego rodzaju, która została rozbitkiem na opuszczonym statku.

Czy jest to jednak możliwe? Sądząc po dacie pierwszego listu, Robert zaczął pisać natychmiast po przybyciu, gdy tylko znalazł w kapitańskiej kabinie papier i pióro, zanim jeszcze wyruszył na wyprawę odkrywczą po statku. A przecież potrzebował trochę czasu, żeby odzyskać siły, był bowiem słaby niczym zranione zwierzę. A może chodzi tu o niewinny wybieg kochanka, który najpierw stara się zbadać, dokąd trafił, a potem pisze, udając jednak, że zrobił to wcześniej. Jakże to, wiedząc, a przynajmniej obawiając się, że listy nigdy nie dotrą do adresatki, pisze po to tylko, by się dręczyć (ukoić przez udrękę, jak by powiedział, ale nie pozwólmy, by narzucił nam swój styl)? Trudno zrekonstruować gesty i emocje osoby, która z pewnością płonie prawdziwą miłością, ale co do której nigdy nie wiadomo, czy wyraża uczucia, czy też to, co narzucają reguły języka miłosnego, lecz z drugiej strony cóż możemy wiedzieć o różnicy między namiętnością przeżytą a wyrażoną i o tym, która bierze górę? Pisał więc dla siebie, nie była to literatura, naprawdę siedział tam i pisał jak młodzieniaszek, który liniując stroniczkę łzami, ściga niemożliwe do spełnienia marzenie nie z powodu oddalenia od kochanki, bo ta, nawet obecna, była czystym wyobrażeniem, ale z rozczulenia nad sobą, jako ktoś zakochany w swej miłości...

Byłby to niezgorszy temat powieści, ale – powtarzam – od czego zacząć?

Osobiście uważam, że pierwszy list napisał później, przedtem zaś rozejrzał się dokoła, a co zobaczył – opisał w następnych listach. Jednak także w tym wypadku jak przetłumaczyć diariusz kogoś, kto chce przez przenikliwe metafory pokazać to, co sam widzi źle, krążąc w mroku i wytężając chore oczy?

Robert wyjaśni, że cierpiał na oczy, odkąd podczas oblężenia Casale kula musnęła mu skroń. Mogło nawet tak być, choć w innym miejscu sugeruje, że wzrok mu osłabł wskutek zarazy. Z pewnością miał wątłą kompleksję, a domyślam się, że był także hipochondrykiem – aczkolwiek niepozbawionym zdrowego rozsądku. Fotofobię zawdzięczał pewnie w połowie czarnej żółci, a w połowie jakiemuś podrażnieniu, być może doprowadzonemu do ostrego stanu wskutek stosowania preparatów pana Igby’ego.

Nie ulega, jak się zdaje, wątpliwości, że rejs na „Amaryllis” odbywał, nie wychodząc na pokład, albowiem fotofobia, jeśli nawet nie stanowiła bez reszty jego natury, to tę przynajmniej jej cząstkę, którą musiał wykorzystać, by mieć na oku wszystko, co działo się w ładowni. Przebywał więc parę miesięcy w ciemności lub przy świetle lampki, a potem przyszedł czas spędzony na tratwie, kiedy oślepiało go słońce podzwrotnikowe lub tropikalne. Nic dziwnego, że kiedy przybił do „Dafne”, chory czy zdrowy, nienawidził światła; pierwszą noc spędził w kambuzie, odzyskał przytomność i drugiej nocy spróbował dokonać pierwszych oględzin, potem zaś sprawy toczyły się niemal własnym torem. Blask dnia przerażał, nie tylko bowiem nie mogły go znieść oczy, ale Robert cierpiał też zapewne z powodu poparzonych pleców – krył się więc w ciemnościach. Wspaniały księżyc, który opisywał w te noce, krzepił go; w dzień niebo jak niebo, za to nocą odkrywa się nowe konstelacje (właśnie owe heroiczne czyny i tajemnicze emblematy), jest zupełnie jak w teatrze: Robert przekonuje się, że jego życie będzie takie przez długi czas, może do samej śmierci, odtwarza swoją Panią na papierze, gdyż boi się ją utracić, i wie, że niewiele stracił ponad to, czego już i tak nie miał.

W tej sytuacji owe nocne wachty są dlań jak matczyne łono i tym bardziej pragnie uciekać przed słońcem. Może czytał o tych węgierskich, inflanckich albo wołoskich upiorach, które się krzątają od zmroku do świtu, by potem ukryć się w grobowcach, gdy ozwie się pierwszy kur: ta rola mogła go oczarować...

Do inwentaryzacji Robert miał przystąpić drugiego wieczoru. Wykrzykiwał już wystarczająco długo, by mieć pewność, że na pokładzie nikogo nie ma. Mógł jednak, i tego się lękał, znaleźć jakieś zwłoki, jakiś znak, który wyjaśniłby pustkę na statku. Poruszał się ostrożnie i trudno na podstawie listów wywnioskować, w jakim kierunku: wymienia w sposób niezbyt precyzyjny sam statek, jego części i znalezione przedmioty. Niektóre zna, gdyż słyszał, jak mówili o nich majtkowie, innych nie zna i opisuje tak, jak je widzi. Ale nawet przedmioty znane – i jest to wskazówka, że załoga „Amaryllis” składała się z szubieniczników z siedmiu mórz – nazywano przy nim to po francusku, to po holendersku, to po angielsku. Tak więc pada czasem słowo staffe – które słyszał zapewne od doktora Byrda – na określenie balisty; trudno pojąć, kiedy jest na kasztelu rufowym, a kiedy na rufówce, używa bowiem nazwy gaillard tylny, co wychodzi na to samo, tyle że po francusku; używa słowa sabord i wybaczam mu to bez trudu, ponieważ przypomina mi ono czytane w młodości książki o morzu; mówi o parrocchetto, które u Włochów jest żaglem fokmasztu, ponieważ jednak u Francuzów perruche to żagiel bezanmasztu, nie wiadomo, co miał na myśli, pisząc, że znalazł się pod parrucchetta. Nie mówiąc już o tym, że czasem bezanmaszt nazywa z francuska artimone i nie wiadomo wtedy, co ma na myśli, używając określenia mizzana, co u Francuzów oznacza fokmaszt (ale, niestety, nie u Anglików, dla których mizzenmast oznacza, jak Pan Bóg przykazał, bezanmaszt). A kiedy wspomina o okapie, prawdopodobnie chodzi mu o to, co my nazwalibyśmy szpigatem. Podjąłem więc postanowienie: postaram się rozszyfrować jego intencje, a potem będę używał terminów, z którymi najbardziej się oswoiliśmy. Jeśli nawet popełnię jakiś błąd, nic strasznego: opowieść się przez to nie zmieni.

To powiedziawszy, przyjmijmy, że owej drugiej nocy Robert, po znalezieniu w kambuzie zapasów żywności, przystąpił do eksploracji statku przy świetle księżyca.

Przypomniał sobie dziób i pękaty kadłub, które widział niewyraźnie poprzedniej nocy, i oceniając statek na podstawie szerokości pokładu, kształtu rufówki oraz smukłej, zaokrąglonej rufy, a także porównując go z „Amaryllis”, doszedł do wniosku, że „Dafne” to także holenderski fluyt, czyli fleuta, albo flûte, albo fluste, albo flyboat, albo fliebote, jak rozmaicie nazywają te statki handlowe o średnim tonażu, uzbrojone tylko w dziesięć dział, żeby dla spokoju sumienia oddać salwę na wypadek ataku pirackiego, statki, do których obsługi wystarczy dwunastu majtków i które mogą zabrać sporo pasażerów, jeśli ci zrezygnują z wygód (i tak bardzo skromnych) i rozmieszczą posłania w taki sposób, że będą się o nie potykać – choć wtedy tylko czekać wielkiego pomoru ze względu na rozmaite miazmaty, jeżeli zabraknie wiader na nieczystości. Była to więc fleuta, lecz większa od „Amaryllis”, o pokładzie prawie całkowicie z krat, jakby kapitan myślał tylko o tym, by nabrać wody przy każdej trochę większej fali.

Tak czy inaczej, okoliczność, że była to fleuta, wydawała się sprzyjająca, gdyż znając rozplanowanie statku, Robert mógł poruszać się pewniej. Na przykład w połowie długości powinna znajdować się wielka szalupa, w której mieściłaby się cała załoga, fakt zaś, że szalupy nie było, pozwalał się domyślać, iż załoga przebywa gdzie indziej. Jednak i tak Robert nie mógł wyzbyć się niepokoju: załoga nigdy przecież nie zostawia statku bez opieki, na łasce morza – nawet zakotwiczonego, ze zwiniętymi żaglami i w spokojnej zatoce.

Tego wieczoru opuścił od razu kabinę rufową, z wahaniem otworzył drzwi kasztelu, jakby z poczuciem, że powinien poprosić kogoś o pozwolenie... Umieszczona przy rumplu busola wyjawiła mu, że kanał między dwoma lądami ciągnie się z południa na północ. Potem trafił w miejsce, które dzisiaj nazwalibyśmy mesą, do sali w kształcie litery „L”, a następne drzwi zaprowadziły go do kabiny kapitańskiej z dużym oknem nad sterem i bocznymi wyjściami na galerię. Na „Amaryllis” kabina dowodzenia była oddzielona od kabiny, w której kapitan sypiał, tutaj jednak miało się wrażenie, że chodzi o zaoszczędzenie miejsca w jakimś innym celu. I rzeczywiście, wprawdzie po lewej stronie przylegały do mesy dwa pomieszczenia dla oficerów, jednak po prawej wygospodarowano inne pomieszczenie, może nawet większe od kabiny kapitana, ze skromną koją w głębi, lecz urządzone jak miejsce do pracy.

Stół był zasłany mapami; ich zestaw wydał się Robertowi bogatszy niż ten, który potrzebny jest na statku do wyznaczania kursu. Robiło to wrażenie pracowni człowieka nauki; oprócz map widać było rozłożone to tu, to tam lunety, także piękne miedziane noktolabium, połyskujące rdzawo, jakby kryło w swym wnętrzu źródło światła, sferę armilarną przymocowaną do blatu stołowego, jakieś kartki pokryte obliczeniami oraz pergamin z czarnymi i czerwonymi kolistymi wzorami, których kopie widział, jak sobie przypomniał, na „Amaryllis” (aczkolwiek tamte odznaczały się gorszą jakością wykonania) – stanowiły ilustrację zaćmień księżycowych według Regiomontana.

Wrócił do kabiny dowodzenia. Kiedy wyjdzie się na galerię – napisał potem – można zobaczyć Wyspę, można oczami pantery wpatrywać się w jej milczenie. Tak czy owak, Wyspa tam była, tak samo jak przedtem.

Musiał dotrzeć tutaj półnagi. Ponieważ ciało miał pokryte morską solą, przyjmuję, że pierwsze, co zrobił, to umył się w kuchni, nie zastanawiając się nawet, czy nie jest to aby jedyna woda na pokładzie, a potem znalazł w jakimś kufrze piękny mundur kapitański, oszczędzany zapewne na chwilę dotarcia do celu podróży. Może nawet poczuł dumę z tego stroju, a wysokie buty sprawiły, że znowu był w swoim żywiole. Dopiero w tym momencie, w stosownym ubraniu, nie zaś jak wynędzniały rozbitek, człowiek honoru mógł oficjalnie objąć w posiadanie opuszczony statek i postrzegać ten czyn już nie jako gwałt, lecz jako coś prawowitego; rozejrzał się po stole i zobaczył obok gęsiego pióra i kałamarza dziennik pokładowy – otwarty i jakby porzucony przed dokończeniem zapisu. Z pierwszej kartki dowiedział się, jaką nazwę nosi statek, lecz reszta stanowiła niezrozumiałą sekwencję słów w rodzaju anker, passer, sterre-kyker, roer i niewiele mu przyszło z domysłu, że kapitan był Flamandem. Jednak ostatnia linijka zaopatrzona była w datę sprzed kilku tygodni, a po paru niezrozumiałych słowach zobaczył podkreślone wyrażenie łacińskie: pestis, quae dicitur bubonica.

Oto ślad, zwiastun wyjaśnienia. Na pokładzie wybuchła zaraza. Nie zaniepokoiło to Roberta: przeszedł dżumę trzynaście lat wcześniej, a wszyscy wiedzą, że ten, kto raz na nią chorował, zyskuje swoiste ułaskawienie, jakby ta żmija nie śmiała wtargnąć po raz drugi w lędźwie osoby, która przedtem ją ujarzmiła.

Z drugiej strony ta wskazówka niewiele wyjaśniała i pozostawiała dość miejsca na innego rodzaju trwogi. Powiedzmy, że wszyscy rozstali się z życiem. Ale wtedy tu i tam leżałyby w nieładzie trupy ostatnich – tych, którzy zdążyli sprawić bogobojny morski pochówek poprzednim ofiarom.

Brakowało wszakże szalupy. Ci ostatni, albo i wszyscy, musieli odpłynąć. Co sprawia, że statek zadżumionych staje się miejscem straszliwie groźnym? Może szczury? Robertowi wydawało się, że w ostrogockim piśmie kapitana odczytał słowo rottenest (myszy, szczury rynsztokowe?), i natychmiast się odwrócił z uniesionym kagankiem, przygotowany na to, że zobaczy coś przemykającego pod ścianami albo usłyszy pisk, który na „Amaryllis” mroził mu krew w żyłach. Wzdrygnął się na wspomnienie pewnego wieczoru, kiedy włochate stworzenie musnęło go po twarzy, a on wydał z siebie okrzyk przerażenia, który sprowadził doktora Byrda. Wszyscy się potem z niego wyśmiewali; nie potrzeba dżumy, żeby szczurów było na statku tyle, ile ptaków w lesie, a jeśli ktoś chce wędrować po morzach, musi się z gryzoniami oswoić.

Jednak tutaj nie było ani śladu szczurów – przynajmniej w kasztelu. Może, czekając na świeże mięso, zgromadziły się w zęzie i tam czerwienieją w mroku ich ślepia? Robert pomyślał, że trzeba to natychmiast sprawdzić. Jeżeli chodzi tu o zwykłe szczury i ich liczba nie odbiega od normy, da się to znieść. A zresztą, jakie niby miałyby być? Zadał sobie to pytanie, lecz wolał nie szukać odpowiedzi.

Znalazł strzelbę, szpadę i nóż. Stał się żołnierzem: strzelba była typu caliver – jak mówili Anglicy – to znaczy można było z niej mierzyć bez widełek; upewnił się, że wszystko jest w porządku – bardziej dla dodania sobie ducha niż z tego powodu, że zamierzał rozgromić stado szczurów; zatknął nawet za pas nóż, który w starciu ze szczurami jest orężem mało przydatnym.

Postanowił zwiedzić kadłub od dziobu po rufę. Wrócił do kambuza i po drabinie schodzącej za jarzmem bukszprytu dostał się na pentry (czyli, jak mniemam, do spiżarni), gdzie zgromadzono zapasy żywności na długi rejs. A ponieważ nie da się ich przechowywać przez całą podróż, załoga uzupełniła je niedawno na gościnnym lądzie.

Były tu kosze pełne świeżo uwędzonych ryb, piramidy orzechów kokosowych, baryłki z bulwami nieznanego kształtu, ale z wyglądu jadalnymi i zapewne dającymi się długo przechowywać. A poza tym owoce, które Robert widział już na pokładzie „Amaryllis”, kiedy tylko okręt znalazł się nieopodal tropikalnych lądów, i które też były odporne na odmiany pór roku – owoce najeżone kolcami i łuskami, lecz o ostrym zapachu, obiecującym dobrze chroniony miąższ i ukryte, słodkie jak cukier soki. A z jakichś uprawianych na wyspach roślin zrobiono zapewne tę szarą mąkę o zapachu tufu, która stała w workach i z której pewnie wypiekano chleb przypominający w smaku mdłe korzeniowe zgrubienia, zwane przez Indian z Nowego Świata patatami.

W głębi dostrzegł również z dziesięć baryłek zaopatrzonych w kurki. Odkręcił pierwszy z brzegu i okazało się, że w beczce jest niestęchła jeszcze woda, zgromadzona tu zapewne niedawno i zasiarkowana, żeby dłużej nadawała się do picia. Nie było jej zbyt wiele, ale zważywszy na to, że także owoce dobrze gaszą pragnienie, mógł przeżyć długo na tym statku. A jednak te odkrycia, które mówiły wszak, że nie umrze tu z głodu, wzmogły tylko jego niepokój – jak to się zdarza duszom melancholijnym, którym każdy uśmiech fortuny zwiastuje zgubne konsekwencje.

Już fakt, że jako rozbitek znalazł się na opuszczonym statku, był czymś nienaturalnym, gdyby jednak ów statek został opuszczony przez Boga i ludzi jako niezdatny do niczego wrak, pozbawiony wszelkich rzeczy naturalnych czy wytworów ludzkiej ręki, które czyniłyby z niego pociągające miejsce schronienia, mieściłoby się to w porządku rzeczy i pasowało do żeglarskich kronik, lecz znaleźć go w takim stanie, przygotowany na przyjęcie miłego i oczekiwanego gościa – to zaczynało zalatywać siarką, nie zaś wodą. Robert przypomniał sobie rozmaite bajki opowiadane przez babcię i te, ubrane w piękniejsze słowa, bajki, które czytywano w paryskich salonach, a w których była mowa o księżniczkach zabłąkanych w lesie i wchodzących do twierdzy, gdzie znajdowały pełne przepychu komnaty, w nich zaś łoża z baldachimem, szafy pełne wspaniałych szat albo po prostu zastawione stoły... I wiadomo, że w ostatniej sali czekało diabelskie objawienie niegodziwego umysłu, który zastawił pułapkę.

Wziął orzech z dołu, naruszając równowagę piramidy, i szczeciniaste kule runęły lawiną jak szczury, które zaczaiły się przy ziemi (albo jak nietoperze zwisające głową w dół, uczepione belki sufitu), a teraz runęły, by pnąc się po jego ciele, obwąchać zlaną potem twarz.

Trzeba było się upewnić, że nie wchodzi tu w grę żaden urok, a Robert nauczył się podczas podróży, co można zrobić z zamorskimi owocami. Posługując się nożem jak siekierą, otworzył jednym uderzeniem orzech, a potem rozkruszył skorupę i zaczął wyjadać kaszkę, która znajdowała się wewnątrz. Była słodka i tak smakowita, że poczucie, iż znalazł się w pułapce, jeszcze się wzmogło. Być może – powiedział sobie – padłem już ofiarą złudzenia, może, jedząc kokos, w istocie brałem do ust te gryzonie, a teraz wchłaniam ich esencję i już wkrótce moje dłonie staną się maleńkie, zakrzywione, z palców wyrosną mi pazury, ciało pokryje wyleniały meszek, grzbiet wygnie się w pałąk i zostanę przyjęty do nieszczęsnej apoteozy szczeciniastych mieszkańców tej łodzi unoszącej się na falach Acherontu.

Jednak nim pierwsza noc dobiegła końca, naszego eksploratora miało zaskoczyć inne jeszcze, przerażające ostrzeżenie. Spoza przepierzenia oddzielającego spiżarnię od reszty przestrzeni podpokładowej dobiegł jego uszu może nie pisk, lecz lament, szmer, szuranie łap, jakby runięcie piramidy orzechów zbudziło jakieś śpiące istoty. A więc naprawdę ma do czynienia z czarami i w jakiejś norze odbywa się w tej chwili zgromadzenie nocnych stworów.

Robert zastanowił się, czy powinien ująć w dłoń strzelbę i ruszyć bez zwłoki do walki z tym Armagedonem. Serce biło mu jak młotem, oskarżał się o tchórzostwo, mówił sobie, że wcześniej czy później, tej czy innej nocy, będzie musiał stawić im czoło. Zwlekał jednak, wyszedł na pokład i na szczęście zobaczył, że świt powleka woskiem lufy dział, dotychczas muskane księżycowymi błyskami. Wstaje dzień – pomyślał z ulgą, choć przecież musiał uciekać przed światłem.

Niby węgierski wilkołak pobiegł do kasztelu na rufie, wpadł do izdebki, która stała się jego mieszkaniem, zabarykadował drzwi, zamknął wyjścia na galerię, ułożył oręż w zasięgu ręki i jął przygotowywać się do snu, aby nie zobaczyć słońca, kata, toporem promieni ucinającego szyję cieniom.

Spał niespokojnie, śniąc o katastrofie, a był to sen człowieka wykształconego, który nawet we śnie, i zwłaszcza wtedy, musi postępować tak, ażeby teorematy upiększały koncepcję, podkreślenia ją ożywiały, a tajemnicze powiązania nadawały konsystencję, pogłębiały zastrzeżenia, uwznioślały patos, skrywały aluzje i subtelne transmutacje.

Myślę, że w tamtych czasach i na tamtych morzach więcej statków się rozbijało, niż wracało do portu; jeśli jednak komuś zdarzyło się to po raz pierwszy, przeżycie musiało prowadzić do powtarzających się koszmarów sennych, które nawyk wyobraźni czynił pewnie malowniczymi niby Sąd Ostateczny.

Już poprzedniego wieczoru powietrze było jak zakatarzone i miało się wrażenie, że oko niebios, brzemienne łzą, nie może znieść dłużej widoku sfalowanej przestrzeni. Pędzel natury zdążył odbarwić linię horyzontu i szkicował w dali niewyraźne prowincje.

Robert, któremu trzewia zapowiadały zbliżanie się trzęśby ziemnej, rzucił się na posłanie, kołysany przez niańkę cyklopów, zapadł w niespokojne sny człowieka, który śni we śnie, o którym mówi, i kosmopea zadziwień przyjmuje go w swe łono. Obudziła Roberta orgia grzmotów i okrzyków marynarzy, a potem potoki wody zalały jego posłanie, doktor Byrd zajrzał, przebiegając, i krzyknął, by wyszedł na pokład i chwycił się mocno czegoś, co byłoby choć trochę trwalsze niźli on sam.

Na pokładzie zamęt, lamenty, ciała unoszone jakby boską ręką i ciskane w morze. Przez chwilę Robert trzymał się żagla grotmarsla (o ile zrozumiałem), póki nie podarły go pioruny, maszt nie ruszył wykrzywionym szlakiem gwiazd i Robert nie znalazł się u stóp głównego masztu. Jakiś poczciwy majtek, który przywiązał się do masztu, rzucił mu linę i nie mogąc już zrobić miejsca, krzyknął, by przywiązał się do drzwi wyrwanych z kasztelu; i dobrze się stało dla Roberta, że owe drzwi wraz z nim, parazytem, przeniosło ku burcie, gdyż maszt złamał się w połowie i rozłupał na dwoje głowę tak trafnie doradzającego.

Przez wyszczerbienie w nadburciu, przy błyskawicach przebiegających to tu, to tam sfalowaną równinę, Robert zobaczył, albo śniło mu się, że zobaczył, Cyklady cieni, co wydaje mi się nadmierną podatnością na wyszukane cytaty. Tak czy inaczej, „Amaryllis” przechyliła się na tę stronę, gdzie przebywał potencjalny rozbitek, i Robert wraz ze swoją deską ześlizgnął się w otchłań, nad którą spostrzegł, spadając, Oceanusa swobodnie wspinającego się na owe urwiska, w omdlewaniu powiek zobaczył, jak wypiętrzają się zwalone piramidy, i odnalazł spojrzeniem wodną kometę umykającą po orbicie tego wiru mokrych kręgów niebieskich. A flukta rozbłyskiwały z połyskującą niestałością, tu falował się jakiś wapor, tam wir bulgotał i otwierał otchłań. Powaby szaleńczego meteoru są kontrapunktem dla buntowniczej i przerywanej grzmotami melodii, niebo jest na zmianę odległymi błyskami i uderzeniami mroków; Robert powiada, że widział spienione Alpy pośród sprośnych bruzd, których szumowiny stają się plonem, i ukwieconą Ceres pośród szafirowych lśnień, i czasem walące się z rykiem opale, jakby telluryczna córa Prozerpina przejęła rządy, wyganiając owocorodną matkę.

Robert, otoczony wyjącymi i błąkającymi się to tu, to tam bestiami, wśród kipiących i burzących się słonych srebrzystości, przestał nagle podziwiać spektakl, w którym był nieczułym aktorem, stracił przytomność i niczego już o sobie nie wiedział. Dopiero później domyślił się we śnie, że deska, z jakiegoś litosnego nakazu lub zgodnie z odruchem rzeczy pływającej, dostosowała się do tej gigi i jak spadła, tak w naturalny sposób wyłoniła się na powierzchnię, dopasowując swe ruchy do powolnej sarabandy – później, gdy gniew żywiołów obalił reguły wszelkiej grzesznej sekwencji tańców – i z coraz rozleglejszymi peryfrazami oddalając go od ombilika karuzeli, szelmowskiej frygi w rękach synów Eola, która pochłonęła nieszczęsną „Amaryllis”, do ostatniej chwili celującą w niebo bukszprytem. A wraz ze statkiem poszło na dno wszystko, co żyło w jego wnętrzu: Żyd, który z woli przeznaczenia odnajdzie w Jerozolimie niebiańskiej nieosiągalną już dlań Jerozolimę ziemską, kawaler maltański na zawsze rozdzielony z wyspą Escondida, doktor Byrd wraz ze swymi akolitami – wreszcie uwolniony przez dobrotliwą naturę od pociechy, jaką daje sztuka medyczna – i ów biedny pies cały we wrzodach, o którym nie miałem okazji wspomnieć, ponieważ Robert napisał o nim dopiero później.

W gruncie rzeczy jednak przypuszczam, że senne marzenia i burza sprawiły, iż sen Roberta miał tendencję do daleko idącego skrócenia, po nim zaś miało przyjść wojownicze czuwanie. Rzeczywiście, Robert, godząc się z myślą, że na zewnątrz jest widno, ukojony faktem, iż przez matowe okna kasztelu przenika niewiele światła, ufając, że uda mu się zejść pod pokład po jakichś wewnętrznych schodach, ujął znowu oręż w dłonie i w nastroju lękliwej zuchwałości wyruszył na poszukiwanie źródła nocnych dźwięków.

A właściwie: wyruszył, ale nie od razu. Proszę o wybaczenie, sam Robert jednak w listach do swej Pani popada w sprzeczności – znak, że snuje opowieść bez zagłębiania się w szczegóły, lecz stara się raczej nadać listowi kształt opowieści, więcej, kształt notatek do czegoś, co ma się dopiero stać listem i opowieścią, i zapisuje wszystko, nie wiedząc jeszcze, jakiego dokona wyboru, rysuje, by tak rzec, figury szachowe, nie od razu wiedząc, jak je rozstawi i jakie ruchy każe im wykonać.

W jednym z listów pisze, że wyruszył, by zapuścić się pod pokład. W innym pisze jednak, że kiedy obudził go poranny brzask, zaraz usłyszał dochodzące z oddali dźwięki orkiestry. Muzyka rozbrzmiewała z pewnością od strony Wyspy. W pierwszej chwili Robert wyobraził sobie gromadę tubylców, którzy tłoczą się u długich czółen, by podpłynąć do okrętu, i mocniej ścisnął w rękach strzelbę, ale później muzyka wydała mu się mniej bojowa.

Świtało, słońce nie padło jeszcze na szyby. Wyszedł na galerię, wciągnął w nozdrza zapach morza, uchylił nieco okno i przez na wpół przymknięte oczy spojrzał w stronę brzegu.

Na „Amaryllis” nie pokazywał się w ciągu dnia na pokładzie i tylko słyszał, jak pasażerowie opowiadają o jutrzenkach tak płomienistych, jakby słońce się niecierpliwiło, pragnąc zaatakować świat promieniami, ale teraz widział oczyma, które zgoła nie łzawiły, kolory pastelowe, niebo spienione ciemnymi chmurami, ledwie wystrzępionymi perlistością, i blask, wspomnienie różu, pnący się spoza Wyspy, jakby zabarwionej turkusem na chropowatej karcie.

Jednak ta prawie północna paleta pozwoliła Robertowi zrozumieć, że kontur, który w nocy wydał mu się jednolity, był zarysem lesistego wzgórza opadającego stromym zboczem, porośniętym wyniosłymi drzewami, ku białej, zwieńczonej palmami plaży.

Piasek powoli nabierał świetlistości, a przy brzegu widać było po bokach jakby wielkie, nasączające się balsamami pająki, które poruszały w wodzie cienkimi kończynami. Robert rozpoznał w nich z daleka „wędrowne rośliny”, ale w tym momencie zbyt już jasny odblask na piasku zmusił go do odwrócenia wzroku.

Odkrył, że tam, gdzie nie dopisuje mu wzrok, słuch go nie zawodzi, zawierzył mu więc, przymknął oko i nastawił ucha na odgłosy dochodzące z lądu.

Choć przywykł do poranków na swym rodzinnym wzgórzu, spostrzegł się, że po raz pierwszy w życiu naprawdę słyszy śpiew ptaków, a w każdym razie – że nigdy nie słyszał ich tylu i tak rozmaitych.

Tysiącami witały wschód słońca. Wydawało mu się, że wśród okrzyków papug rozpoznaje też słowika, kosa, skowronka, nieskończone mnóstwo jaskółek, a nawet ostrą muzykę cykad i świerszczy, i zastanawiał się, czy w istocie słyszy te gatunki stworzeń bądź też jakichś ich krewniaków z Antypodów... Wyspa była daleko, a jednak miał wrażenie, że te dźwięki niosą mu zapach kwiatów pomarańczy i bazylii, jakby w całej zatoce powietrze było nasączone woniami – a z drugiej strony pan Igby opowiadał mu, jak podczas jednej ze swych podróży bliskość lądu wyczuł dzięki przyniesionym przez wiatry wonnym atomom...

Kiedy jednak, wdychając zapachy, nastawiał ucha na tę niewidoczną mnogość, jakby z zamkowych blanek albo przez otwory strzelnicze jakiegoś bastionu spoglądał na armię, która wśród zgiełku ustawia się w półkole między stokiem wzgórza, rozciągającą się naprzeciwko równiną i rzeką chroniącą mury, miał wrażenie, że widział już to, co, słysząc, sobie wyobrażał, a w obliczu ogromu osaczającego go ze wszech stron poczuł się oblegany i odruchowo chciał unieść do oka strzelbę. Był w Casale, a przed nim rozwinęła szyki armia hiszpańska; słyszał łoskot furgonów, szczęk oręża, wysokie głosy Kastylijczyków, wrzaski neapolitańczyków, chrapliwe okrzyki lancknechtów, a w tle stłumione dźwięki trąb i ściszone odgłosy strzałów z arkebuzów, bach, paf, tara-bum, jakby strzelano na wiwat w dniu jakiegoś świętego.

Prawie tak, jakby jego życie przebiegało między dwoma oblężeniami, przy czym jedno było obrazem drugiego – z tą tylko różnicą, że teraz w miejscu, gdzie zamykał się krąg dwóch szczodrych pięcioleci, rzeka była zbyt szeroka i zbyt dokładnie odcinało go jej kolisko, uniemożliwiając ucieczkę – Robertowi stanęły przed oczyma czasy Casale.

Nakładem Oficyny Literackiej Noir sur Blancukazały się następujące dzieła Umberta Eco:

BAUDOLINO

2001, 2022

WAHADŁO FOUCAULTA

2002, 2005, 2007, 2015, 2023

WYSPA DNIA POPRZEDNIEGO

2003, 2007, 2018

IMIĘ RÓŻY

2004, 2006, 2007, 2009, 2011, 2016, 2020, 2022

TAJEMNICZY PŁOMIEŃ KRÓLOWEJ LOANY

2005, 2006

CMENTARZ W PRADZE

2011, 2022

TEMAT NA PIERWSZĄ STRONĘ

2015

JAK PODRÓŻOWAĆ Z ŁOSOSIEM

2017

UMBERTO ECO, CARLO MARIA MARTINIW CO WIERZY TEN, KTO NIE WIERZY

2018

NA RAMIONACH OLBRZYMÓW

2019

MIGRACJE I NIETOLERANCJA

2020