Ucieczka do wolności. Autobiografia ebook

Wstęp do wspomnień i post scriptum

Jan Lityński umarł 21 lutego 2021 roku nagle, w lodowatej wodzie, ratując kochanego psa, który tonął. Taki był – swoje dobro podporządkowywał dobru innych, gotów nieść im pomoc, stawać za nimi, narażać się. Szedł na pomoc kolegom, robotnikom, prześladowanym, by sprzeciwić się złu, by świat uczynić choć trochę lepszym.

O swojej drodze życia opowiedział we wspomnieniach, nad którymi pracował sumiennie przez kilka ostatnich lat. Opowiedział dzieje swojej aktywności publicznej, ale też opowiedział o sobie, o swoim dorastaniu, szkole, kolegach i ich rodzicach, o fascynacjach wieku młodzieńczego i czasu dorosłości. Czytając wspomnienia Lityńskiego, oglądamy wraz z nim centrum Warszawy lat 50., poznajemy obyczaje i przygody uczniów, a od pewnego momentu – z perspektywy dziesięciolatka – wielkie wydarzenia, które zmieniały Polskę, przede wszystkim rok 1956.

Aktywność publiczną – choć gdy mowa o szesnastolatku, brzmi to dziwnie – rozpoczął Janek w Klubie Poszukiwaczy Sprzeczności w 1962 roku. Tam spotkał przyjaciół, z którymi potem przez wiele lat współdziałał, w tym Adama Michnika, Seweryna Blumsztajna, Józefa Blassa. Jak większość członków tego klubu, pochodził z domu o radykalnie lewicowej przeszłości. Dziadek jeszcze przed I wojną światową działał w PPS. Ojciec, w okresie międzywojennym związany z KPP1, umarł krótko po wojnie. Mama, także z komunistyczną przeszłością, wychowała Janka i towarzyszyła mu w jego trudnych wyborach i niełatwym życiu aż do końca. O tych korzeniach i związanych z tym dylematach, odmienności tradycji – oznaczającej też inne kryteria oceniania otaczającej rzeczywistości – Jan Lityński opowiada ciekawie, zwracając uwagę na niuanse. Ale już w pierwszej próbie wspomnień z tego okresu, którą podjął jeszcze przed 1989 rokiem pisał:

Na czym dokładniej ten szok poznawczy polegał, jakimi torami kształtował się bunt, Lityński opowiada w swoich wspomnieniach.

Od 1963 roku studiował na Uniwersytecie Warszawskim, na Wydziale Matematyczno-Fizycznym, podczas gdy wielu jego przyjaciół ze szkół średnich, poznanych w Klubie Poszukiwaczy Sprzeczności, studiowało historię, filozofię, socjologię i ekonomię. Ponad profesjonalnymi zainteresowaniami łączyła ich postawa ideowa wobec radykalnych tradycji, uznanie potrzeby sprzeciwiania się niesprawiedliwości, wzajemna solidarność, żywe zainteresowania polityką, ideologią, historią. Łączyło ich też uznanie wychowawcy Jacka Kuronia i jego przyjaciela, historyka Karola Modzelewskiego za ludzi bliskich, przyjaciół i autorytety zarazem. W 1965 roku Jacek i Karol zostali uwięzieni i skazani za opisanie istoty ustroju, odarcie jego mechanizmu z ideologicznych zasłon, propagandowych pozorów i zaklęć. Mimo to mieli nadzieję, że odwołanie się do wartości pierwotnych – rządów robotniczych jest możliwe. Ich obrona – przypominanie przy różnych okazjach, że są w więzieniu – złączyła tę grupę młodzieży i skazała na konfrontację z policją polityczną i monopolistyczną partią. Zarazem propozycja ideowa Kuronia i Modzelewskiego budziła i fascynację, i krytykę, gdyż zmuszała do rozważania, czy jest możliwe zbudowanie dla jednej klasy ustroju, który nie byłby dyktaturą. W tym kręgu dwudziestolatków Janek był jednym z najważniejszych – inteligentny i sprawny organizacyjnie. Na początku 1967 roku należał do inicjatorów i organizatorów akcji zbierania podpisów pod listem w obronie zagrożonego wyrzuceniem ze studiów Adama Michnika. Zebrano ponad tysiąc podpisów, co było liczbą oszałamiającą, przekraczającą wyobrażenia. Rok później przyszła sprawa Dziadów, z ostatnim przedstawieniem 30 stycznia 1968 roku, po nim demonstracja pod pomnikiem Mickiewicza. Janek był jednym z demonstrujących. Został zatrzymany, skazany na karę grzywny, objęty postępowaniem dyscyplinarnym, należał jednak do organizatorów listu protestacyjnego studentów przeciw zdjęciu Dziadów ze sceny Teatru Narodowego. Koordynował akcję zbierania podpisów na różnych wydziałach. Zebrano ich ponad trzy tysiące. Nadszedł 8 marca 1968 roku i na dziedzińcu uniwersytetu wiec, który rozpoczął studenckie wystąpienia. Janka na nim nie było, gdyż rano wraz z Sewkiem Blumsztajnem został zatrzymany i osadzony w areszcie. Zwolniony jednak, powrócił na uniwersytet, próbował nadal działać, ale 12 marca został aresztowany już na dłużej. W ciężkim marcowym śledztwie milczał, był odporny na kuszenie i podpuszczanie przez oficerów śledczych. Sądzony w grudniu 1968 roku razem z Blumsztajnem otrzymał wyrok dwa i pół roku więzienia.

Historię swego zaangażowania w Marzec ’68 i doświadczenia więzienne opisał we wspomnieniach. Jest to świadectwo wyjątkowe, żadna bowiem z najaktywniejszych w tym czasie osób nie napisała wspomnień, choć o tych sprawach i latach mamy świadectwa Adama Michnika, przede wszystkim w zapisie rozmowy z księdzem Józefem Tischnerem i Jackiem Żakowskim, oraz Barbary Toruńczyk w obszernym eseju Opowieści o pokoleniu 19683. Świadectwo Lityńskiego wyróżnia się nie tylko osobistą perspektywą, ale także włączeniem w opowieść czasu uwięzienia i charakterystyki ludzi, z którymi dzielił więzienną celę. Nasuwa się tu porównanie ze wspomnieniami Jacka Kuronia Wiara i wina. Do i od komunizmu4 oraz Karola Modzelewskiego Zajeździmy kobyłę historii5. Lityński nie siedział w więzieniu aż prawie sześć lat, jak Kuroń i Modzelewski, ale ich bystrość obserwacji i refleksyjność jest porównywalna.

Rok 1968 był datą graniczną. Nie tylko dlatego, że młodzieńczość kontestującej młodzieży, nie całkiem świadomej, jakie represje ją mogą spotkać, oddzielała ją od dorosłości, w tym rozumienia natury „systemu”. Także, a może przede wszystkim dlatego, że w 1968 roku system objawił brak skrupułów, lekceważenie fundamentów lewicowej tradycji, podkreślającej równość ludzi niezależnie od rasy, wierzeń, pochodzenia, i sięgał do tradycji bliskich faszyzmowi, by zbudować zaplecze dyktatury opartej na nawiązaniu do najbardziej odrażających schematów, czerpanych z ludowej ksenofobii, antysemityzmu, wrogości do inteligencji. Barbara Toruńczyk pisze:

Jan Lityński może nie aż tak osobiście zetknął się z takim atakiem i próbą wykluczenia, ale dotyczyło ono jego najbliższych przyjaciół i całego środowiska, z którym ideowo, towarzysko i politycznie był związany. W notatkach SB inwigilującej dawnych „komandosów” był traktowany jako jeden z liderów środowiska, postać podejrzana, objęta rozpracowaniem agenturalnym, pozbawiona prawa wyjazdu za granicę i naturalnie szans zawodowego awansu.

Wyszedł z ciężkiego więzienia w Sztumie w lipcu 1969 roku na mocy amnestii. Pracował jako robotnik, potem technik, a relacja o tych sprawach i wydarzeniach jest rzadką, czy nawet wyjątkową w literaturze wspomnieniowej opowieścią o życiu codziennym w zakładzie pracy i nieracjonalności ekonomicznej, anachronizmie w zarządzaniu i planowaniu. Równolegle żył w kręgu przyjaciół, nadal nazywanych „komandosami”. Pomarcowe represje i emigracja wielu kolegów uszczupliły to środowisko, ale go nie rozbiły i nie zniechęciły do aktywności. Jan miał swój udział w przemyceniu na Zachód nagrania ze spotkania Gierka ze strajkującymi robotnikami Szczecina w 1971 roku – i opowiada, jak do tego doszło.

Lityński relacjonuje swój udział w organizowanych przez także niedawno zmarłego Krzysztofa Śliwińskiego spotkaniach „komandosów” z młodzieżą Klubu Inteligencji Katolickiej. Celem było wzajemne poznanie, dyskusja o religii, ale i zaangażowanie społeczne, które może prowadzić do odbudowania więzi społecznych i przeciwstawienia się dyktaturze. Kilka lat później Śliwiński pisał o perspektywie ideowej i moralnej tych spotkań:

Jedną z płaszczyzn tego spotkania były koła samokształceniowe, służące poznawaniu pluralistycznych tradycji politycznych z czasu, nim komunistyczny walec ich nie zdusił, nie zepchnął w zapomnienie. Lityński dużo czytał o Polskim Stronnictwie Ludowym, sięgał do gazet i broszur. Napisał solidną analizę jego dziejów w latach 1945–1947, pokazując model oporu wobec dyktatury demokratycznego ruchu politycznego, jakim było to Stronnictwo. Jego studium ukaże się na łamach „Krytyki” w 1982 roku, a więc w następnej epoce, której nadejście współtworzył8.

W czerwcu 1976 roku, po nieudanym przeprowadzeniu podwyżki cen, po robotniczym proteście w Radomiu i Ursusie, władze PRL podjęły masową akcję represjonowania robotników. Opozycyjne środowiska inteligenckie w Warszawie wystąpiły z obroną prześladowanych. Lityński był wśród inicjatorów akcji pomocy, a jego relacja uzupełnia tę historię o nowe szczegóły. 23 września 1976 roku powstał Komitet Obrony Robotników, pierwsza od wielu dziesięcioleci inicjatywa obywatelska podjęta bez zezwolenia władz i rozpoczynająca z władzami PRL walkę o praworządność. Obrona robotników przez udzielanie represjonowanym pomocy prawnej, materialnej, rozgłaszanie o łamaniu prawa, represjach, wzywanie do okazywania solidarności z prześladowanymi przez kierowanie do Sejmu listów z apelami o położenie kresu represjom i bezprawiu były istotą działalności KOR-u.

Lityński należał do najważniejszych współpracowników Komitetu. Znajdował się na sporządzonej w MSW liście 14 osób9, u których w październiku 1976 roku planowano przeprowadzenie rewizji, rozpoczynających aresztowania i zdławienie tej organizacji. Najwyższe władze PZPR nie zdecydowały się na takie uderzenie i Komitet przez następne miesiące działał w „szarej strefie” – między tym, co było dozwolone, a tym, co zwalczano za pomocą kodeksu karnego i sankcji prokuratorskich.

Od września 1976 roku Lityński tworzył wraz z Blumsztajnem, potem także z Joanną Szczęsną, redakcję „Biuletynu Informacyjnego”, pierwszego niecenzurowanego pisma, wydawanego początkowo w maszynopisie, równolegle z „Komunikatem” KOR. Po rewizji w jego mieszkaniu 4 marca 1977 roku i „zdemaskowaniu” redakcji podpisywał wraz z Blumsztajnem „Biuletyn”. Zarazem zaangażował się w próbę odbudowania ruchu robotniczego. Zaczął od radomskich robotników, ofiar represji, próbując organizować kółka robotnicze, a w nich pracę oświatową, dyskusje, także z przywożonymi z Warszawy gośćmi. Szło trudno, brakowało wspólnego języka, a na spotkania przeniknęli agenci SB. Próba się nie powiodła, choć Janek był ostrożny w osądzaniu, liczył na przełamanie impasu, pozyskanie innych. O tym doświadczeniu także ciekawie opowiada we wspomnieniach. W tych warunkach rodził się pomysł znacznie szerszego oddziaływania za pomocą pisma przeznaczonego dla robotników.

Nim jednak pomysł przybrał konkretny kształt, na początku maja w Krakowie znaleziono zwłoki studenta współpracującego z KOR-em – Stanisława Pyjasa. Odpowiedzią były demonstracje w Krakowie, a reakcją władz uwięzienie najaktywniejszych działaczy KOR-u, w tym Lityńskiego. Władze szykowały proces, ale po kilku tygodniach zapał do wielkiego procesu politycznego o międzynarodowym wydźwięku osłabł. Uchwalono amnestię, zwolniono ostatnich robotników więzionych za Czerwiec ’76 i aresztowanych korowców.

O działaniach KOR-u i przełamywaniu kolejnych barier, tworzeniu ruchu, który już będzie działał systematycznie, ale też o towarzyszących temu obawach, dylematach daje Jan Lityński świadectwo ważne, ciekawe, uzupełniające wspomnienia innych: Jacka Kuronia, Jana Józefa Lipskiego czy Anki Kowalskiej.

Po amnestii lipcowej rozpoczął się okres szerokiej aktywności KOR-u, przekształconego we wrześniu w Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”. Rozwinęły się pisma niecenzurowane, drukowane w piwnicach, „NOWa” powielała maszynopisy książek, ruszyły wykłady dla studentów w prywatnych mieszkaniach. Jan Lityński został członkiem KSS „KOR”, a aktywność skupił na środowisku robotniczym i piśmie „Robotnik”. Wraz z nim pismo tworzył Henryk Wujec, Wojciech Onyszkiewicz, Helena Łuczywo, Dariusz Kupiecki i kilkoro innych. Celem było docieranie do zakładów pracy z wolnym słowem i poradą, jak bronić codziennych interesów robotniczych, jak skutecznie protestować, strajkować. Historię swoją i „Robotnika” opowiedział Lityński Andrzejowi Paczkowskiemu i mnie w 1981 roku, a po latach została opublikowana w tomie Niepokorni10. Pismo odegrało zasadniczą rolę w zbudowaniu przyczółków niezależnego ruchu robotniczego w niektórych zakładach, a największy wpływ wywarło w Gdańsku, w kręgu tworzonym przez Bogdana Borusewicza. Już jesienią 1977 roku Lityński w artykule Przedstawicielstwa robotnicze11 wzywał do zainicjowania dyskusji, w której pracownicy wyłonią swych reprezentantów, a władze będą musiały uznać ich za partnerów do rozmów. W ten sposób miały powstać przedstawicielstwa robotnicze. Taka była koncepcja KOR, rozwijana zwłaszcza w pismach Jacka Kuronia – budowanie samorządnych i niezależnych od władz przedstawicielstw różnych środowisk i grup społecznych, a tym samym ograniczanie totalnej kontroli partii nad społeczeństwem. A w przyszłości wymuszenie negocjacji. W KSS „KOR” Lityński był jednym z mózgów politycznych, bliski zwłaszcza Kuroniowi i Michnikowi – brał udział w licznych dyskusjach wewnętrznych, kształtowaniu linii całego środowiska, ale skupiał się głównie na „Robotniku”.

Chociaż nie tylko. Wszedł do redakcji „Krytyki”, pisma tej części KSS „KOR”, która uznawała autorytet Kuronia. Uczestniczył w 1978 roku w spotkaniu z opozycjonistami z Czechosłowacji, w tym z Václavem Havlem. O wszystkim tym opowiada we wspomnieniach, dodając do znanych już relacji nowe szczegóły i pokazując klimat tych spotkań, w których radość mieszała się z niepewnością i obawami. Nawiązanie bliskiego kontaktu z przywódcami Karty 77 miało znaczenie symboliczne i praktyczne – oba były ważne. W trudnych stosunkach polsko-czechosłowackich udział Polski w inwazji 1968 roku stanowił poważne i aktualne obciążenie moralne. Deklaracja potępienia tego czynu przez polskich demokratów miała więc znaczenie zasadnicze. Był też i wzgląd praktyczny – stworzenie płaszczyzn współpracy, lepszego wzajemnego zrozumienia demokratów z sąsiednich krajów, udostępniania najważniejszych tekstów, jak na przykład Václava Havla Siła bezsilnych, czytelnikom „Krytyki”. Lityński w tych kontaktach z Czechami, także Węgrami, był aktywny i pozostawił tego świadectwa na łamach „Krytyki”. Kiedy czescy partnerzy zostali uwięzieni, Polakom pozostało manifestowanie solidarności, zwłaszcza w formie głodówki w kościele Świętego Krzyża w listopadzie 1979 roku.

Oprócz spraw robotniczych, dążenia do wywołania ruchu robotniczego świadomego swych celów, obliczalnego i trwałego, KSS „KOR” widział potrzebę budowania solidarności „dysydentów” także z innych krajów zniewolonych przez ZSRR. Była to droga do przełamywania barier, nieufności, konfliktów narodowych w imię budowania lepszej, demokratycznej przyszłości naszego regionu Europy. Ta potrzeba solidarności leżała u podstaw zaangażowania Lityńskiego w zredagowanie i uchwalenie Posłania do ludzi pracy Europy Wschodniej na I Zjeździe NSZZ „Solidarność” we wrześniu 1981 roku. O swojej kluczowej roli jako redaktora projektu uchwały opowiada we wspomnieniach, wskazując, że dokonał tego wbrew woli Kuronia, Modzelewskiego i Geremka, czyli przywódców, z którymi ściśle współdziałał w innych sprawach. Świadomie podjął ryzyko pójścia wbrew swoim towarzyszom w imię racji moralnych, ideowych, nie licząc się z realizmem praktycznej polityki, której skądinąd był zwolennikiem. Ale wobec kolizji tych wartości wybrał świadectwo. Jesienią 1981 roku Posłanie było postrzegane jako krok radykalny, antyradziecki, zwiększający zagrożenia dla „Solidarności” i Polski, ale stało się ważnym gestem symbolicznym, ułatwiającym ułożenie po 1989 roku stosunków z aspirującymi do niepodległości naszymi południowymi i wschodnimi sąsiadami.

W czasie strajków latem 1980 roku współorganizował sieć informacji o nich, kontaktując się między innymi z Ursusem, Lublinem, Świdnikiem. Zatrzymany przez SB 16 sierpnia, kolejne dni spędził w areszcie, następnie otrzymał sankcję prokuratorską jako oskarżony o przynależność do nielegalnej organizacji. Wiele wskazuje na to, że w kierownictwie PRL uformowała się w tych dniach koncepcja zakładająca, iż trzeba podpisać porozumienie ze strajkującymi wraz ze zgodą na tworzenie niezależnych związków zawodowych („zrobić krok wstecz”), ale przywódców „sił antysocjalistycznych” należy uwięzić, by nie mogli oddziaływać na ten tworzący się ruch. Te założenia nie mogły być realizowane wobec stanowczego żądania gdańskiego MKS powiązania podpisania porozumienia z uwolnieniem aresztowanych. Lityński był więc jednym z 20 więźniów, którzy zostali uwolnieni zaraz po podpisaniu porozumienia kończącego historyczny strajk.

Od razu zaangażował się w powstającą „Solidarność”. W wydanym z datą 2 września 1980 roku „Robotniku” pisano:

Lityński bardzo szybko zauważył naturalną w dużym ruchu różnicę poglądów, oczekiwań, dążeń, które w demokratycznej społeczności są nie do uniknięcia. Demokracja polega na nazywaniu różnic i zdolności do ich dyskutowania. Procedury dyskusji, uzgadniania kompromisów są więc konieczne. Związek nie może przyjmować języka władzy, która atakuje „Solidarność” za aspiracje polityczne. „Związek zawodowy nie ma i nie może mieć programu przejęcia władzy – pisał Lityński – natomiast musi mieć swoją politykę społeczną, politykę płac, politykę zatrudnienia”13.

W wywiadzie udzielonym jesienią 1980 roku redakcji „Res Publiki” (redagowanej przez Marcina Króla) Lityński opowiadał się za budowaniem związku jednoznacznie demokratycznego, samorządnego, z aktywnymi komisjami zakładowymi, umiarkowanego w postulatach i formach akcji rewindykacyjnych. Dla „Krytyki” z kolei wraz z Adamem Michnikiem przeprowadził obszerny wywiad dotyczący strajku sierpniowego w Ursusie z jego przywódcami, Zbigniewem Bujakiem i Zbigniewem Janasem14. Szczególną uwagę poświęcił robotnikom Wałbrzycha. Walnie przyczynił się do zorganizowania regionu. Wspomnienia Lityńskiego o Wałbrzychu i tworzącej się „Solidarności”, charakterystyka ludzi i sytuacji, z którymi się stykał, należą do najciekawszych świadectw pamiętnikarskich okresu „Solidarności”. Pokazują też rolę doradcy, bez którego robotnikom byłoby o wiele trudniej w kontaktach ze stroną przeciwną – dyrektorami, kadrą administracyjną, techniczną, no i Służbą Bezpieczeństwa. Zdolność do prowadzenia sporu, ale i zawierania w pewnych sprawach porozumień, kompromisów, które pozwalały iść naprzód, była istotą działania w ciągu owych 16 miesięcy. Lityński dużo czasu i energii poświęcał pracy doradczej na szczeblu regionalnym, gdzie formowali się przywódcy związkowi i uczyli działania. Był także doradcą regionu „Mazowsze”, kierowanego przez Bujaka, podjął się doradzania Komisji Robotniczej Hutników w Nowej Hucie.

Traktowany przez władze jako „siła antysocjalistyczna”, „ekstremista”, w istocie dążył do umocnienia „Solidarności” jako potężnej organizacji samorządowej, ośrodka ruchu społecznego, który wymusi na monopolistycznej władzy głęboką ewolucję, by działała według zasad demokracji i pluralizmu na rzecz samorządności społecznej i wolności obywateli. W „Robotniku” zamieszczał artykuły poświęcone strategii Związku, w wielu zakładach pracy spotykał się z robotnikami i przekonywał ich do jego celów i zasad działania. W połowie 1981 roku, kiedy nastąpiło załamanie rynku, sklepy świeciły pustkami, brakowało pokrycia na kartki żywnościowe i narastał oddolny gniew, a władze PRL wobec tego były bezradne, „Solidarność” dojrzewała do przekonania, że musi wziąć na siebie odpowiedzialność za przebudowę ustroju gospodarczego. Związek przechodził w drugą fazę rewolucji – od samoorganizacji społeczeństwa poza kontrolą aparatu państwa do wymuszania reformy ustrojowej. Lityński pisał w czerwcu 1981 roku:

Mimo zainicjowania ruchu samorządowego pod koniec sierpnia sytuacja stała się jeszcze trudniejsza. Lityński, jako prowadzący dyskusję z udziałem Bronisława Geremka, Jacka Kuronia, Ryszarda Bugaja i Jerzego Milewskiego, oceniał, że istnieje możliwość oddolnej i niekontrolowanej radykalizacji, „przekształcenia się tego ruchu w dzikie strajki, zamieszki uliczne”. Ruch samorządowy był nadzieją, choć nie wiadomo, jak miałby się wpisywać w istniejący system, ale też był „zbyt słaby, aby przejąć władzę gospodarczą. Zresztą takie przejęcie władzy niesie ze sobą niebezpieczeństwo anarchizacji życia gospodarczego”. Rozwiązanie tych problemów w ówczesnych warunkach nie było możliwe, czego dowodził także przebieg tej dyskusji16.

Pod koniec września Lityński wraz z Pawłem Śpiewakiem opublikowali artykuł Między konfrontacją a porozumieniem, który zawierał spójną propozycję drugiej fazy solidarnościowej rewolucji. Stwierdzali bezradność władz, która ujawnia, że „system jest właściwie nieewolucyjny”. Samorządność pracownicza była eksperymentem, dotąd nigdzie niesprawdzonym, poza tym niewiele zrobiono, „by przetłumaczyć idee samorządu na język codziennych działań w zakładach pracy”. Twierdzili, że jeśli nie przeprowadzi się odpowiednich zmian prawnych i politycznych, nie zreformuje systemu gospodarczego, to samorząd zostanie zniszczony. „Ruch samorządowy nie ma innego wyjścia: musi zmierzać do przejmowania całości władzy gospodarczej”. Zakładali, że będzie się to wiązać z wielkimi problemami – bankructwem części zakładów, redukcją zatrudnienia, nierównościami płac dla różnych grup pracowniczych. I będzie to prowadzić do nowych konfliktów i podziałów politycznych. „Dlatego konieczna jest walka o samorząd terytorialny i II Izbę w Sejmie. Tam znajdzie się miejsce na godzenie sprzecznych interesów, tam rozstrzygane będą konflikty między różnymi zakładami pracy, grupami społecznymi i regionami”. Tworzenie samorządu terytorialnego miało się więc stać jednym z celów Związku. „Stąd postulat wolnych wyborów do rad narodowych, co przy poszerzeniu ich kompetencji da społeczeństwu możliwość przejmowania władzy w terenie”. W przyszłości ruch przemian powinien doprowadzić „do wolnych wyborów do Sejmu. Taka jest logika tego ruchu”.

Autorzy zastanawiali się, jaki będzie ciąg dalszy wydarzeń. Nie wykluczając prób rozbicia „Solidarności”, przez konfrontacje i fakty dokonane, na które odpowiedzią będą strajki i dalsza destabilizacja, widzieli też możliwość cofnięcia się partii, odejścia od formuły jej kierowniczej roli, powołania rządu koalicyjnego, „w którym znaleźliby się zarówno przedstawiciele Kościoła i «Solidarności», jak i partii komunistycznej. Przerażony perspektywą całkowitej utraty kontroli nad Polską Kreml mógłby uderzyć”. Jako możliwość trzecią widzieli dalsze kampanie propagandowe władzy przy braku istotnych reform.

W listopadzie 1981 roku Lityński należał do założycieli Klubów Rzeczypospolitej Samorządnej „Wolność-Sprawiedliwość-Niepodległość”, w których skupili się działacze „Solidarności” wyznający wartości demokratycznej lewicy. Kluby miały w przyszłości wystawić kandydatów w wyborach do rad narodowych.

Władze PRL zrealizowały czwarty scenariusz, którego działacze „Solidarności” nie zakładali – rodzaj policyjno-wojskowego zamachu stanu, paraliżującego całe życie społeczne, rozbijającego „Solidarność” i wszystkie posierpniowe inicjatywy społeczne, samorządowe czy wydawnicze. Jan Lityński, jak kilka tysięcy innych osób, został 13 grudnia internowany i osadzony w więzieniu w Białołęce.

Tu kończą się wspomnienia Jana Lityńskiego, pisanie ciągu dalszego przerwała jego nagła śmierć. Dopowiedzmy więc krótko, co działo się później. Już w grudniu 1981 roku ruszyły w MSW przygotowania do przyszłego procesu działaczy KSS „KOR” i przywódców „Solidarności”. 3 września 1982 roku Lityński został aresztowany wraz z Jackiem Kuroniem, Adamem Michnikiem i Henrykiem Wujcem. Wszystkich oskarżono o działalność w KSS „KOR”, a więc próbę obalenia przemocą ustroju PRL, za co groziło wieloletnie więzienie. Dowody na tę zbrodnię stanowiły wypowiedzi publiczne i artykuły publicystyczne, jak te wyżej cytowane.

Reżim, w jakim przetrzymywano więźniów, był dość surowy, choć zdarzały się „akty humanitarne”, jak zwolnienie na parę dni Kuronia po śmierci jego żony. Podobną decyzję podjął też prokurator Kubala, udzielając w czerwcu 1983 roku Lityńskiemu kilkudniowej przepustki w związku ze sprawami rodzinnymi. Więzień jednak z niej nie powrócił, wszedł w podziemie, nawiązał kontakt z redakcją „Tygodnika Mazowsze”, a w 1984 roku przystąpił do podziemnego Zarządu Regionu Mazowsze – Regionalnej Komisji Wykonawczej. Jako jej członek bywał także na konspiracyjnych posiedzeniach władz krajowych – Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej. Na początku 1984 roku współtworzył linię TKK w niezwykle trudnej sprawie, a mianowicie stosunku do negocjacji między Kościołem a „Solidarnością” w sprawie dalszego losu więźniów politycznych, w tym kolegów z KSS „KOR” zagrożonych procesem politycznym. Ocenę sytuacji wyraził między innymi w wywiadzie dla tygodnika „Der Spiegel”. O swojej aktywności w podziemiu Lityński pokrótce opowiedział mi w 2003 roku. Jest ona podstawą tekstu opublikowanego w aneksie do wspomnień.

W podziemnej „Solidarności” był jednym z najaktywniejszych działaczy i autorem artykułów, w których starał się określić sytuację ruchu i proponować drogi działania. Napisał w 1984 roku na ten temat broszurę Solidarność: problemy, znaki zapytania, próby odpowiedzi. Wydana została przez Bibliotekę Tygodnika Mazowsze, z którym stale współpracował. W 1987 roku opublikował wraz z Pawłem Śpiewakiem broszurę Książę jest nagi. Uwagi o socjotechnice komunizmu. Był współorganizatorem Solidarności Polsko-Czechosłowackiej. Poszukiwany intensywnie przez SB, skutecznie się ukrywał do 1986 roku, kiedy władze postanowiły zrezygnować ze ścigania działaczy opozycji. Wówczas, 30 września 1986 roku, uwolnieni z więzienia Zbigniew Bujak, Konrad Bieliński i Ewa Kulik zwołali konferencję prasową, na którą przybyli też pozostający do tej pory w konspiracji członkowie RKW Wiktor Kulerski i Jan Lityński. W swojej wypowiedzi Lityński wyraził nadzieję na przejście do etapu jawnej działalności komisji zakładowych. Było to zgodne z zasadniczym kierunkiem opozycji – dzień wcześniej Lech Wałęsa utworzył Tymczasową Radę NSZZ „Solidarność” jako jawne kierownictwo nielegalnego Związku. Podobnie jawnie miał działać RKW, do którego jako szósty dołączył Henryk Wujec. Kilka miesięcy później doszli Maciej Jankowski i Maciej Zalewski.

Jan Lityński mógł powrócić do normalnego życia, wznowić kontakty z przyjaciółmi i znajomymi. Mógł też wypowiadać się nie tylko w prasie podziemnej – nadal najważniejszym pismem był „Tygodnik Mazowsze” – ale też czasem w wydawanej i rozpowszechnianej jawnie na przykład „Res Publice” czy „Więzi”. Tu trzeba wspomnieć o nieoczywistych drogach ludzi, choćby mamy Janka, Reginy Lityńskiej, w latach 80. pracującej w Klubie Inteligencji Katolickiej w Warszawie, znanej tam powszechnie i lubianej.

Lityński nadal był jednym z istotnych publicystów „Solidarności”, jednym z tych, którzy tłumaczyli sytuację polityczną i projektowali działania ruchu. Jesienią 1987 roku pisał, że stan wojenny zakończyła amnestia w 1986 roku, która była „nieśmiałą próbą ogłoszenia przez władze cichego rozejmu”. Jak twierdził, „polityka nie polega na trwaniu w oporze i czekaniu na wyśniony moment zwycięstwa, a na działaniu i podejmowaniu za nie ryzyka nie tylko osobistego, lecz i politycznego”. Rządzący Polską wyczuwają, że zmiany są konieczne, kryzys ma charakter strukturalny, jednocześnie chcą zachowania tej wadliwej struktury. Katastrofalny stan gospodarki, wody, powietrza, zdrowia ludzi nie pozwala na ucieczkę od odpowiedzialności. Istnieje potrzeba wypracowania przez „Solidarność” programu działań zmuszających władze do podjęcia współpracy ze społeczeństwem.

Lityński wraz z 60 innymi doradcami i działaczami „Solidarności” 7 listopada 1987 roku podpisał oświadczenie stanowiące projekt kierunku zmian w systemie rządzenia i życiu publicznym. Jako zasady naczelne wysuwano upodmiotowienie społeczeństwa w stowarzyszeniach i związkach, porozumienia społeczne między władzą a autentycznymi przedstawicielstwami, przywrócenie do legalnego działania „Solidarności”, zniesienie nomenklatury stanowisk kierowniczych, przywracanie praworządności19. Od siebie dodawał: „Podstawą reformy jest kompromis ze społeczeństwem, a właśnie «Solidarność» z Lechem Wałęsą jest symbolem umowy społecznej”20.

Powstanie „sześćdziesiątki” oraz projektowanie aktywnych działań, w których władze PRL miały być kontrpartnerem, wywołało sprzeciwy po stronie części związkowców. Zapowiadało bowiem odejście od sztywnego bojkotu władzy oraz poszerzenie zakresu działania i odpowiedzialności, podjęcie ryzyka niepopularnych decyzji. Sceptycyzm wyrażał między innymi Zbigniew Bujak: „Ta ekipa ma antysolidarnościową fobię i sama z siebie zdania nie zmieni. Wobec tego wszelkie dogadywanie się z władzą na poziomie centralnym czy regionalnym jest szkodliwe”21. Odpowiadał mu Lityński: „Polska stoi nieuchronnie przed zmianami, które mają szansę być bardzo głębokie. Bo żyjemy w epoce krachu komunizmu. Sposób, w jaki my zareagujemy na ten rozpad, będzie decydował o kształcie przyszłej Polski”22. Wykluczał rozmowy z władzami przy jednym stole, zamiast tego widział ruchy społeczne naciskające na kształt przyszłych zmian. Przekonywał, że trzeba reagować na zmieniającą się sytuację.

W kuluarach kierownictwa „Solidarności” kształtowały się w tym czasie dwie koncepcje politycznego zmagania z władzami o zakres i kształt reform. Bronisław Geremek wystąpił z propozycją paktu antykryzysowego, który zakładał powrót do negocjacji podobnych do tych z sierpnia 1980 roku. Zauważał przy tym, że dopóki istnieje polityczny układ pojałtański, nie ma możliwości wolnych wyborów. Jacek Kuroń nie wierzył w jakiś jeden układ z władzami, opowiadał się za ruchem oddolnym, zdecentralizowanym, wymuszającym na władzy ustępstwa i reformy. Lityński podzielał wizję Kuronia.

Sytuacja jednak była dynamiczna, a obawa przed niekontrolowanym wybuchem społecznego niezadowolenia duża. Na początku maja 1988 roku wybuchły strajki w Stoczni Gdańskiej, Nowej Hucie i Stalowej Woli. Na żadne ustępstwa, na żadne negocjacje władze nie były gotowe. W krótkim komentarzu Jacek Kuroń pisał, że nastała sytuacja przypominająca tę z listopada 1981 roku. Powracał zatem do swej koncepcji z tamtego okresu – utworzenia rządu koalicyjnego, mającego poparcie „Solidarności” i innych ugrupowań społecznych, Episkopatu i ekipy dotąd rządzącej.

Ta deklaracja oznaczała odejście Kuronia od wizji ruchu jedynie oddolnego, była de facto stwierdzeniem, że negocjacje z ludźmi władzy o konkretne rozwiązania instytucjonalne są konieczne.

Lityński był bardziej sceptyczny. Widział słabość majowych strajków, brak po stronie społecznej i determinacji, i programu reform. Władza natomiast, jego zdaniem, nie potrafiła zrozumieć, że podstawowym zadaniem rządu nie może być walka z „Solidarnością”, ale odpowiedź na wielkie problemy, przed którymi stoi kraj.

Do takich zadań rządząca państwem ekipa nie jest zdolna.

W lipcu 1988 roku Lityński wraz z Bujakiem, Kuroniem, Michnikiem, Romaszewskim i innymi opozycjonistami polskimi wziął udział w spotkaniu z opozycjonistami czechosłowackimi, w tym z Havlem. W przyjętej 9 lipca deklaracji sformowano pięć podstawowych praw człowieka, na rzecz których zobowiązano się działać: (1) prawo do suwerenności; (2) do rozwoju narodowego i religijnego; (3) do systemu prawnego, swobody organizacji, wolności słowa i wolności gospodarczej; (4) prawo do podróżowania; (5) do określenia systemu gospodarczego.

15 sierpnia 1988 roku rozpoczęła się kolejna fala robotniczych strajków. Lityński wyjechał na strajk w kopalni „Manifest Lipcowy” w Jastrzębiu, gdzie też pojawili się Bogdan Lis i Tadeusz Jedynak. O atmosferze tego strajku i swojej w nim roli napisał w „Tygodniku Mazowsze”26. Zastrajkowała także Stocznia Gdańska. Tym razem władze się cofnęły. Generał Kiszczak 31 sierpnia spotkał się z Lechem Wałęsą, by omówić warunki zorganizowania Okrągłego Stołu, którego obrady miały dotyczyć współdziałania we wprowadzaniu reform gospodarczej, społecznej i politycznej.

Akceptując wejście na drogę negocjacji, Lityński, jak wielu innych działaczy, był pełen obaw. Twierdził, że część negocjatorów uważa, że radykalizm „Solidarności” usztywnia władze, sam był zdania, że raczej skłania je do ustępstw. „Trzeba się przygotować na kompromis, ale taki, który nie zniszczy «Solidarności», tylko stworzy warunki do jej odbudowy”. Niepodjęcie rozmów oznaczałoby zamrożenie stanu, który musiałby prowadzić do pogłębienia kryzysu. Ale uzyskanie zbyt mało także doprowadziłoby do kryzysu27. W rozmowach przygotowawczych nastąpił impas. Władze nie były gotowe do zasadniczych zmian, w tym do uznania istnienia „Solidarności”. Impas przełamała dopiero telewizyjna debata Wałęsy z Miodowiczem, szefem prorządowych związków zawodowych, która odbyła się 30 listopada.

Lityński był 18 grudnia wśród założycieli Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, a następnie uczestniczył w rozmowach Okrągłego Stołu, w podzespole do spraw górnictwa. Był to jednak boczny podzespół Okrągłego Stołu, najważniejsze decyzje podejmował bowiem zespół do spraw reform politycznych, w którym „Solidarność” reprezentowali głównie Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki, Jacek Kuroń i Adam Michnik. Lityński nie bywał także w Magdalence, gdzie dyskutowano najtrudniejsze problemy kontraktu. Znalazł się więc poza głównym nurtem politycznym, choć podstolik do spraw górnictwa miał znaczenie, a doświadczenia wyniesione z Wałbrzycha z lat 1980–1981 oraz z niedawnego strajku w Jastrzębiu okazały się przydatne. Dnia 19 lutego na zebraniu NSZZ „Solidarność” Region Mazowsze – pierwszym legalnym i tłumnym od 13 grudnia – bronił rozmów przy Okrągłym Stole, choć opinie delegatów były podzielone. Został też wybrany do nowej Regionalnej Komisji Wykonawczej, w której skład z konspiracyjnego kierownictwa weszli oprócz niego tylko Bujak i od wielu lat skarbnik Mirosław Odorowski. Lityński został rzecznikiem prasowym regionu.

Pod koniec obrad Okrągłego Stołu w jednej z wypowiedzi twierdził:

Zwrócił uwagę na przemiany w ZSRR, których dalszy bieg był zagadką.

Mówiąc o dalszej ewolucji sytuacji wewnętrznej, zwracał uwagę na to, że z PZPR może się wyłonić zalążek normalnej partii politycznej reprezentującej czyjeś interesy, a nie „wizję uszczęśliwiania świata na swoją modłę”.

Proces zmian zależał od „Solidarności”.

Ten pogląd na brak potrzeby odradzania się tradycyjnych, ideologicznych partii politycznych był powszechnie przyjmowany w kręgu Komitetu Obywatelskiego.

Wobec przygotowywanych na 4 czerwca wyborów parlamentarnych do kontraktowego Sejmu oraz wolnych wyborów do Senatu Komitet Obywatelski przekształcił się w wyborczy Komitet Obywatelski „Solidarność” i powołane zostały wojewódzkie i lokalne komitety obywatelskie. Komitet Obywatelski „Solidarność” w Warszawie rozpoczął działalność 19 kwietnia 1989 roku od zebrania na politechnice reprezentantów większości ośrodków opozycyjnych stolicy. Przewodniczącym z rekomendacji RKW „Mazowsze” został Jan Lityński. Ruch przedwyborczy komitetów ogarnął wiele środowisk i dzielnic, do pracy zgłaszali się członkowie „Solidarności” z 1981 roku, osoby wspierające w następnych latach podziemie, młodzież, uczniowie, robotnicy, nauczyciele, lekarze, intelektualiści i artyści. W maju warszawski Komitet Obywatelski „Solidarność” liczył 170 członków, a bieżąca praca opierała się na wolontariuszach. Należało wyłonić kandydatury posłów i senatorów, zorganizować im kampanię, zebrania, wiece, druk i kolportaż materiałów wyborczych, ulotek, plakatów. Centrum akcji mieściło się w kawiarni „Niespodzianka” przy placu Konstytucji w centrum miasta. Należało też zebrać i przeszkolić sześć tysięcy ochotników do pracy w komisjach wyborczych. Lityński kierował tą akcją, w którą w praktyce zaangażowanych było z ogromną energią i poświęceniem wiele osób. Sam kandydował do Sejmu na Dolnym Śląsku z okręgu Świdnica.

4 czerwca przyniósł ogromny sukces, który zmienił Polskę. Komitet Obywatelski „Solidarność” wygrał wybory w całym kraju i obsadził niemal wszystkie ze 161 miejsc, jakie na mocy kontraktu Okrągłego Stołu przypadały mu w Sejmie, oraz prawie wszystkie miejsca w Senacie. W Warszawie przeszli wszyscy kandydaci. W Świdnicy Lityński otrzymał prawie 106 tysięcy głosów (74,5%) i został wybrany na posła. Podjęta w sierpniu przez KKW NSZZ „Solidarność” decyzja o likwidacji komitetów obywatelskich rozproszyła skupionych w nim ludzi, a wraz z likwidacją komitetu w Warszawie Lityński utracił istotną pozycję. Został tym samym także podważony projekt skupienia w ruchu komitetowym różnych środowisk i grup ideowych, otworem natomiast stała droga do tworzenia się różnorodnych partii politycznych.

Lityński był posłem Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, zrzeszającego posłów i senatorów wybranych z list Komitetu Obywatelskiego „Solidarność”. Podjął pracę w Komisji Spraw Zagranicznych Sejmu, której przewodniczył Geremek.

W dramatycznej „wojnie na górze” w roku 1990 opowiedział się po stronie tych, z którymi blisko współdziałał w minionych latach, wraz z nimi pod koniec czerwca ustąpił z Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, a w lipcu należał do organizatorów Ruchu Obywatelskiego Akcja Demokratyczna. Powołanie ROAD było odpowiedzią na uformowanie się prawicy solidarnościowej w Porozumieniu Centrum oraz zdobycie przez tę grupę, wspieraną przez Wałęsę, kontroli nad Komitetem Obywatelskim. W wyborach prezydenckich Lech Wałęsa starł się z premierem Tadeuszem Mazowieckim, popieranym przez ROAD i inne grupy wywodzące się z „Solidarności”. Po wyborach, w których prezydentem został Wałęsa, komitety wyborcze Mazowieckiego przekształcono w Unię Demokratyczną. Lityński był w kolejnych kadencjach posłem Unii Demokratycznej, potem – aż do 2001 roku – Unii Wolności. Należał do naczelnych władz UD/UW, słusznie uważano go za jednego z najaktywniejszych i rozumnych działaczy, zdolnego do porozumiewania się i prowadzenia sporów, ale bez agresji i eskalowania podziałów. Traktowany kiedyś jako „radykał z KOR”, okazywał się człowiekiem pryncypialnie broniącym swoich poglądów, ale szanującym przeciwnika i zdolnym do szukania kompromisu. W kadencji 1991–1993 był przewodniczącym Komisji Polityki Społecznej Sejmu.

Opisanie jego aktywności w Sejmie wymagałoby osobnych badań, przypomnienia jego wystąpień sejmowych i stanowiska zajmowanego w konkretnych sprawach. Trzeba jednak wspomnieć aktywność w Komisji Polityki Społecznej, której był przewodniczącym. Zarzucano mu niekiedy, że jako jeden z inicjatorów ruchu robotniczego, przez wiele lat zwolennik samorządu robotniczego, poparł reformę Balcerowicza, która uderzyła w miejsca pracy i pozycję społeczną robotników. Lityński jednak nie myślał kategoriami klasowymi, ale ogólnokrajowymi, widział bankructwo peerelowskiego przemysłu, konieczność modernizacji, zaistnienia w Polsce konkurencyjności gospodarczej, był też zdecydowanym zwolennikiem integracji z Unią Europejską i NATO. Uważał, że ci, których zmiany ekonomiczne pozbawiają pracy, powinni otrzymywać pomoc państwa, stąd też ważna była Komisja Polityki Społecznej. Wypowiadał się najczęściej na łamach „Gazety Wyborczej”, redagowanej przez Adama Michnika.

Zajmował się także sprawami lustracji, widząc jej potrzebę, co oznaczało spór z wieloma starymi przyjaciółmi, obawiającymi się rozpętania konfliktów wokół rozliczeń z epoką PRL-u. Lityński wierzył, że można proces lustracji przeprowadzić w sposób uporządkowany i uczciwy, poparł zatem projekt ustawy o lustracji, a potem powstanie Instytutu Pamięci Narodowej. Wierzył, że odpowiednie procedury i zasady działania pozwolą na regulowanie tych spraw zgodnie z zasadami prawa, politycznej bezstronności i uznaniem interesów państwa. Uważał, że w przeciwnym wypadku starcia o dekomunizację i lustrację będą eskalować konflikty i rozrywać tkankę demokratycznego państwa. W latach 1998–2001 wchodził do Sejmowej Komisji do Spraw Służb Specjalnych, miał więc wpływ na przyjęte wtedy rozwiązania prawne i organizacyjne. W 1999 roku zaproponował mi, a także Andrzejowi Paczkowskiemu, wejście do Kolegium IPN, które miało wyłonić prezesa i wraz z nim określić w praktyce sposób działania tej instytucji.

Dalsze lata przyniosły niejednoznaczne, a z czasem coraz gorsze efekty transformacji: rosnącą polaryzację polityczną, wrogość między stronnictwami, negatywne zmiany w kulturze politycznej. Dialog i kompromisy były coraz rzadziej praktykowane, coraz mniej cenione, bardziej pożądane było pokonanie przeciwnika, a zwłaszcza wyeliminowanie go z życia publicznego. Janek nigdy nie zaakceptował takiego rozumienia polityki, próbował zachowywać kontakty, także te nieoczywiste. Cenił dawne przyjaźnie z czasów „Solidarności”, nigdy nie wystąpił przeciwko Lechowi Kaczyńskiemu, przeciwnie, utrzymywał z nim osobiste stosunki. Z wieloma innymi, gotowymi do najbrutalniejszych pomówień, negowania zasług, podważania uczciwości dawnych wspólnych prac, było to niemożliwe. Doczekał się tego, że na pogrzebie w kościele św. Karola Boromeusza, gdzie w imieniu Prezydenta RP przyszedł pożegnać zmarłego przeciwnika politycznego, ale więźnia politycznego PRL-u, Józefa Szaniawskiego, przerywano mu buczeniem i gwizdami. Z godnością wypełnił swoją rolę, ale ten incydent pokazywał, do jakiego zdziczenia doprowadzono spór, a potem konflikt polityczny w Polsce. Jako doradca prezydenta Bronisława Komorowskiego w latach 2010–2015 starał się łagodzić te konflikty, ale było to trudne.

Z niepokojem i smutkiem obserwował to, co dzieje się w Polsce. Także lekceważenie, a nieraz fałszowanie historii ruchu wolnościowego, brak uznania dla wielkości przełomu 1989 roku. Miałem zaszczyt wspólnie z Janem Lityńskim brać udział w programach telewizyjnych, by tłumaczyć potrzebę zachowania miary w ocenianiu Lecha Wałęsy, konieczność bardziej subtelnego postrzegania jego drogi życia i roli odegranej w wielkim sukcesie „Solidarności”.

Janka martwiło też narażanie przez postawy i odruchy nacjonalistyczne stosunków z naszymi sąsiadami.

Dramat, jaki rozegrał się nad Narwią, gdzie z powodu epidemii koronawirusa Janek spędził ostatnio wiele miesięcy, przerwał nagle jego życie. Był człowiekiem lewicy, świadomym jej historii, złudzeń, utopii, które prowadziły do nieszczęść, zatem szukającym ocalenia w tej lewicy wartości nadrzędnych w demokratycznym, pluralistycznym społeczeństwie. Był rewolucjonistą, który szybko zrozumiał, że dobre skutki dają tylko rewolucje niedokończone, które pozostawiają dawnym przeciwnikom płaszczyznę wolności i udziału w budowaniu nowego ustroju. Był państwowcem, uznającym nadrzędność państwa i prawa wobec konfliktów, emocji i interesów, bo dobre państwo tworzy ramy wyrażania tych dążeń bez rozbijania wspólnoty, instytucji, pozycji międzynarodowej kraju. Był dobrym człowiekiem, który lubił ludzi, nie atakował bez potrzeby, a jeśli się spierał, to nie odbierał przeciwnikowi godności i prawa do jakiejś części racji. Był człowiekiem kochającym przyjaciół i swoje zwierzęta, braci mniejszych – za jednego z nich oddał życie.

Andrzej Friszke

Rok 1946

Urodziłem się w Warszawie. To tu chodziłem do przedszkola, szkoły i na uniwersytet. Do pewnego czasu moje życie ograniczało się wyłącznie do stolicy, a właściwie do ulic Śródmieścia, Ochoty i Mokotowa. Po wielu latach okazało się, że najciekawsze sprawy mające wpływ na moje życie działy się jednak poza Warszawą. Być może teraz nieco przesadzam, ale rzeczywiście to, co robiłem poza kręgiem moich najbliższych przyjaciół i znajomych, otworzyło mi oczy na inny świat, dało poczucie osadzenia i umiejętność samodzielnego podejmowania decyzji. Nauczyło też pewnego rodzaju tolerancji, poczucia, że nie zawsze moje racje muszą mieć walor uniwersalny. Tolerancja jest sprawą niełatwą. Uczyć się jej należy przez całe życie – i to tak, by nie zamieniła się w obojętność, co nie pozwala reagować na fałsz i podłość.

W roku 1946 trwała ostra polityczna walka. Formalnie współrządzące Polskie Stronnictwo Ludowe, z wicepremierem Stanisławem Mikołajczykiem, było permanentnie atakowane. W czerwcu władza zorganizowała referendum, które sfałszowano i ogłoszono jako wielkie zwycięstwo Bloku Demokratycznego, czyli koalicji tworzonej przez ukrywającą swój komunizm Polską Partię Robotniczą z ubezwłasnowolnioną Polską Partią Socjalistyczną i kilkoma przybudówkami, nad którymi komuniści panowali, wykorzystując represje oraz zainstalowane wtyczki. Blok Demokratyczny był przedsionkiem wprowadzonego dwa lata później systemu stalinowskiego. Z właściwym dla totalitaryzmu gwałtem na słowie władza kalająca prawa nazywała siebie demokracją, a swych oponentów reakcją, przeciwnikami ludu i zdrajcami. Podejrzewam, że gdzieniegdzie wisiały jeszcze plakaty ze złowieszczym napisem „AK zapluty karzeł reakcji”. Kolejne amnestie były maską dla kolejnych represji. Działaczy PSL skrytobójczo mordowano. Pod koniec roku aresztowano redaktorów „Gazety Ludowej”, organu stronnictwa: jej naczelnego Zygmunta Augustyńskiego, a także Jana Zarańskiego i Władysława Bartoszewskiego. Wyroki opiewały na kilkanaście lat więzienia.

Kończyłem pierwszy rok życia, gdy odbywał się proces przywódców WiN – jednym z głównych oskarżonych był Józef Rybicki. Miałem niecałe dwa lata podczas procesu działaczy PPS-WRN, z Kazimierzem Pużakiem i Ludwikiem Cohnem. Z oboma 30 lat później znalazłem się w Komitecie Obrony Robotników. Potem poznałem Jana Zarańskiego, z którego córką Katarzyną Skórzyńską jestem zaprzyjaźniony. Z Władysławem Bartoszewskim, nieznośnym gadułą, człowiekiem o fenomenalnej pamięci, jedną z najważniejszych postaci polskiego życia intelektualnego, odbyłem kilka ważnych dla mnie rozmów. Oni wszyscy znajdowali się wówczas po stronie przegrywającej.

Moi rodzice byli po stronie zwycięskiej. Wielokrotnie zastanawiałem się, gdzie ja bym się znalazł. Odpowiedź była prosta – tam, gdzie moi najbliżsi. Gdy miałem 10 lat, Leszek Kołakowski stwierdził:

To było moje myślenie. Kilka lat później poznałem odkrycia Dostojewskiego:

W mojej wspaniałej idei zło kryło się od samego początku. Czy jednak unieważnia to szlachetność stojącą za tą ideą? Nie.

Ojciec

Mój ojciec, Ryszard, zmarł na gruźlicę, gdy do pierwszych urodzin brakowało mi dwa tygodnie. Myśląc o nim, nazywam go ojcem, nigdy tatą. Czuję jego brak. Nie mogę go pamiętać, chociaż w rodzinnym archiwum jest zdjęcie, na którym stoją wspólnie z mamą na balkonie. Mama trzyma mnie na rękach, on stoi nad nami uśmiechnięty. Mam kilka miesięcy, na zdjęciu wyglądam radośnie. Musiało to być coś wyjątkowego, gdyż tak w ogóle mama nie pozwalała się ojcu zbliżać do mnie, bojąc się jego prątków Kocha. Czyniła to skutecznie, bo nawet kiedy sama zachorowała na gruźlicę, moje badania wykazywały brak jakiegokolwiek kontaktu z chorobą.

Ojciec pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej. Jego ojciec był członkiem PPS, chyba niezbyt aktywnym. Został też katolikiem jeszcze przed urodzeniem syna. Oczywiście nie wiem, co nim kierowało – czy tęsknota za nową tożsamością, czy po prostu uzyskanie możliwości szerokiego uprawiania swojego zawodu, gdyż był adwokatem. W wolnej Polsce w latach 30. został sędzią.

Razem z babcią mieszkali w tym samym domu przy Marszałkowskiej, gdzie mieli jeden pokój w mieszkaniu państwa Szostaków. Znacznie później dowiedziałem się, że w czasie wojny ukrywali się w Milanówku właśnie u Szostaków, a właściwie ukrywał się dziadek, bo stosunkowo bezpieczna babcia handlowała i utrzymywała rodzinę. Dziadka pamiętam z jednego tylko wydarzenia, za to bardzo wyraźnie. Mam trzy lata. Otwieram drzwi z ciemnego korytarza do pokoju i widzę dziadka – wysokiego, szczupłego – wstaje i wyciąga do mnie ręce. Uśmiecha się całym sobą. Niedługo potem zmarł na angina pectoris.

Członkiem PPS został jeszcze przed I wojną i to ukształtowało też poglądy zarówno mojego ojca, jak i jego starszego brata Jurka. Mój ojciec, w przeciwieństwie do brata, był zapalczywy. Szybko pożeglował w radykalnym kierunku i został komunistą. Jurek skończył medycynę i pozostawał w wiecznym sporze z Ryśkiem, który zarzucał mu, że jest lewicowy tylko w słowach, a nie w działaniu. Podobno w kłótni rozbił mu talerz na głowie i wyprowadził się z domu. Różnili się bardzo, nie tyle poglądami, ile temperamentem i wyglądem. Stryj był wysoki, spokojny i przystojny. Ojciec z kolei – niski, utykający z powodu zwichnięcia stawu biodrowego w czasie porodu, pełen temperamentu i energii.

Członkiem partii nie został, bo najpierw był za młody, a potem partię rozwiązał Stalin, mordując jej przywódców, którzy w większości przebywali w Moskwie. Był więc ojciec aktywnym członkiem AZNMS31 „Życie”, który działał legalnie już po rozwiązaniu KPP. Zachowało się z tego okresu kilka zdjęć z obozu na Wileńszczyźnie. Jedno z nich pojawiło się w książce Ewy Kuryluk Goldi32. Jest na nim mój ojciec na łódce obok Karola Kuryluka i dwóch atrakcyjnych kobiet. Miał podobno słabość do płci pięknej, co jest dla mnie całkowicie zrozumiałe. Kiedy pokazałem mamie to zdjęcie, była lekko oburzona. – W moich czasach kobiety tak się nie zachowywały – stwierdziła, wbrew temu, co widziałem na zdjęciu.

Patrząc na tę fotografię, mam przed oczami siebie i swoich przyjaciół na wspólnych wyjazdach w latach 60. I odnoszę wrażenie, że mieliśmy te same odczucia: bycia wśród swoich, świadomości podobnego myślenia, wspólnych celów i radości przebywania razem.

Ojciec pięknie śpiewał. Nigdy tego nie słyszałem, lecz w domu było to tak często wspominane, że w głowie mam słowa piosenki „Nie lij, dyscu, nie lij, bo cię tu nie trzeba. Obeńdź lasy, góry, zawróć się do nieba”. Niestety, tej umiejętności po nim nie odziedziczyłem.

Na Wileńszczyźnie ojciec poznał członków grupy „Poprostu” z ich przywódcą Henrykiem Dembińskim. Dembiński, błyskotliwy publicysta, urodzony przywódca, niemal rówieśnik Czesława Miłosza, z którym pisywał w lewicowych „Żagarach”, na początku lat 30. był liderem Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej „Odrodzenie”. W 1933 roku przebywał w Wiedniu, gdzie był świadkiem krwawo stłumionego buntu robotniczego. Od tego czasu rozpoczął marsz ku komunizmowi, co zaprowadziło go na ławę oskarżonych w 1938 roku. Pozostał jednak chrześcijaninem, czemu dał wyraz podczas procesu. Wydaje się jednak, że nie akceptował późniejszej okupacji sowieckiej. Zaprzestał działań politycznych, pracował jako nauczyciel. Zginął po wkroczeniu Niemców do Wilna, wskazany przez usłużnego kolaboranta.

Spotkania i rozmowy z takimi ludźmi umacniały ojca w obranej drodze postępowania. Rozpoczynając swoje działania, wyobrażałem sobie, że idę w tym samym kierunku, paradoksalnie jednak prowadziło mnie to zupełnie gdzie indziej.

Z ówczesnych przyjaciół ojca poznałem w 1966 roku Kazimierza Petrusewicza – członka wileńskiego „Poprostu”, ojca mojej przyjaciółki Marty. Wzruszył się, kiedy mnie zobaczył. Przejmująca była dla mnie chwila, kiedy powiedział: – To syn Ryśka. – I natychmiast wypiliśmy po kieliszku, a może nawet po dwa. Byłem wtedy zbyt młody i pochłonięty działaniami na uniwersytecie, by wypytywać go o ojca w taki sposób, w jaki chciałbym zrobić to dzisiaj.

Kazimierz Petrusewicz był synem działacza PPS, więźnia caratu, prawnika i obrońcy więźniów politycznych, zwolnionego z Uniwersytetu Wileńskiego za protest przeciwko procesowi brzeskiemu. Petrusewicz – podobnie jak mój ojciec – poszedł dalej, został komunistą. Był wybitnym naukowcem, pionierem ekologii w Polsce. Jednocześnie stał się zatwardziałym dogmatykiem, przez wiele lat zwolennikiem teorii Łysenki. Sam łysenkizm był przez wiele lat lansowany w ZSRR i miał pokazać triumf myśli marksistowskiej nad zachodnią genetyką. Ta pseudonaukowa teoria spowodowała wyjałowienie pól uprawnych, ale przede wszystkim kosztowała życie wielu uczonych, którzy często lądowali w łagrach. W Polsce szczęśliwie udało się uniknąć prześladowań naukowców, choć w naszych podręcznikach do biologii wysławiano Łysenkę i jego poprzednika Miczurina.

Ojciec Marty był przy tym ciepłym, tolerancyjnym, miłym człowiekiem. I co więcej, wszyscy, którzy znali Petrusewicza, nawet w najgorszym okresie stalinowskiego terroru, wspominali go jak najlepiej. Jego naukowy dogmatyzm nie przenosił się na ludzi, a mocna partyjna pozycja pozwalała, by w jego katedrze znajdowali schronienie genetycy i wykładał ksiądz w sutannie. Komunizm był dla Petrusewicza ideologią, do której należy ludzi przekonać, a nie zmuszać siłą. I taki pozostał. Kiedy mama Marty próbowała jej wybić z głowy nasze uniwersyteckie boje z systemem, jej ojciec odpowiadał: – My też się buntowaliśmy. Może oni mają rację. – Porozumieliśmy się łatwo, zwłaszcza że był podobnie jak ja miłośnikiem Bułata Okudżawy. I chyba rozumiałem, dlaczego człowiek ciągle wierny ideologii mógł lubić czy wręcz uwielbiać piosenki Okudżawy, które w sposób poetycki, ale też bardzo mocny oskarżały komunizm.

O moim ojcu opowiadał mi również Bolek Gleichgewicht, ojciec mojego przyjaciela Olka, wybitny matematyk i działacz opozycji demokratycznej. Wyraźnie darzył ojca sympatią. Potwierdzało to opowieści rodzinne o tym, że mój ojciec był lubiany i serdeczny dla ludzi.

We wrześniu 1939 roku, po wkroczeniu Niemców do Warszawy, ojciec wyjechał do Lwowa. Po 17 września wkroczyli tam Sowieci. Opisał ten okres na kilku kartkach niedokończonych wspomnień, w czymś w rodzaju szkicu:

Jurek to prawdopodobnie jego brat, który też pojechał do Lwowa, a w 1943 roku z żoną i niespełna roczną córką wrócił do Warszawy.

Po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej ojciec był w Kijowie, skąd wywieziony został na wschód. Z niejasnych wzmianek w jego notatkach można wnioskować, że dotarł do armii Andersa, lecz opuścił ją z nieznanych mi powodów. Znalazł się w Andiżanie, dużym uzbeckim mieście. I tutaj, niedożywiony, po raz pierwszy miał atak choroby – gruźlicy, pozornie zaleczonej. Ojciec nie przyjął do wiadomości tego, że jest chory. Wydawało mu się, że dłuższe leczenie nie pozwoli mu na udział w zwycięstwie. Pracował w fabryce, ale od 1942 roku, kiedy przy sierocińcu powstała polska szkoła, jedna z kilkudziesięciu na terenie ZSRR, został nauczycielem polskiego i wychowawcą. Tam zaprzyjaźnił się z Henrykiem. Z nim toczył gorące dyskusje. Henryk, młodszy od niego o jakieś trzy lata, miał poglądy lewicowe, był jednak daleki od komunistycznej wizji mojego ojca. Z tego okresu zachowały się dwa wyblakłe, częściowo naddarte zdjęcia. Drugie z nich ma dedykację, a zostało zrobione po powołaniu go do Moskwy i na front. Na obu Rysiek jest roześmiany i – jak się wydaje – ten uśmiech charakteryzuje jego stosunek do świata i ludzi.

W 1943 roku, prawdopodobnie od momentu powstania Związku Patriotów Polskich, poszukiwał kontaktu pomocnego w przedostaniu się na front, chociaż ze swoją ułomnością szanse miał marne. W listopadzie odnalazł Hankę Oderfeld, jedną ze swoich przyjaciółek ze środowiska warszawskiej akademickiej lewicy. Hanka pracowała w Zagorsku jako kierowniczka polskiej szkoły i miała kontakty w Moskwie. Odpowiedziała mu typowymi dla ich środowiska słowami:

Niemniej Hanka obiecała interwencję i albo ona, albo przywołany w liście Stefan zadziałali, bo Ryszard został korespondentem wojennym w stopniu porucznika w przyfrontowej gazecie „Wolność”. Wtedy też poznał moją matkę. Stefan to prawdopodobnie Stefan Jędrychowski, wilnianin, którego ojciec znał z przedwojennych lewicowych środowisk Wilna i Warszawy, drugi obok Henryka Dembińskiego przywódca wileńskiego „Poprostu”, błyskotliwy mówca i wspaniale zapowiadający się naukowiec. Po wojnie bezbarwny aparatczyk najwyższych szczebli, niezdolny do wyrażenia własnego zdania. Ten proces degrengolady działaczy komunistycznych, przeobrażających się z ideowych żarliwych ludzi w bezdusznych, posłusznych i zastraszonych aparatczyków, opisywał Aleksander Wat w rozmowach z Czesławem Miłoszem w Moim wieku33. Wśród zachowanych listów do ojca znalazłem jeden właśnie od Jędrychowskiego.

List zdumiewający – czy to ze strachu, czy z nadmiaru gorliwości pisany po rosyjsku. Zawiera mętną obietnicę pomocy dla ojca w jego staraniach dostania się na front. Lecz zasadniczą, jak się wydaje, treść stanowi opis przyjaźni Jędrychowskiego z Jurkiem Gibnerem. Nie jest to przypadkowe. Juliusz Hibner – bo o nim z rosyjska pisał Jędrychowski – późniejszy generał KBW, a w październiku 1956 roku jeden z organizatorów oporu przeciwko ewentualnej agresji sowieckiej na Warszawę, był bowiem bohaterem Związku Radzieckiego. Order ten, niedostępny dla żyjących Polaków, otrzymał po bitwie pod Lenino, kiedy to uznano go za zmarłego. Potem odnalazł się, a odznaczenie pozostało. Jędrychowski pisał więc o nim pod prawdopodobną enkawudowską cenzurę.

Po powrocie do Polski ojciec został kierownikiem organizacyjnym w Związku Walki Młodych. Jadąc na jakiś zlot, uległ wypadkowi. To prawdopodobnie ponownie wyzwoliło tkwiącą w nim gruźlicę. Wbrew zaleceniom lekarzy pracował dalej. Spalał się wewnętrzną energią. Z tego okresu zachował się stos listów. Do ojca pisano chętnie i dużo. To, co pozostało, zdaje się małą cząstką całej korespondencji. Zachowały się listy od Henryka, tego samego, którego poznał w Andiżanie. Henryk zamieszkał w Krakowie. Jak napisał – zgodnie z ówczesną propagandą – w jednym z listów do ojca:

Słowa o „najgorszym mieście” pochodzą z czerwca 1946 roku, a wiążą się z tym, że z terytorium całej Polski jedynie w Krakowie nie udało się sfałszować referendum, które ostatecznie wygrało opozycyjne PSL. Stąd w ówczesnej propagandzie Kraków otrzymał zaszczytne miano „siedliska reakcji”. Tylko czy rzeczywiście oni wówczas nie wiedzieli, że wszystkie wyniki tego ludowego głosowania są fikcją? Nie po raz pierwszy i nie ostatni ideologiczne kłamstwo wygrywa z wypartą ze świadomości wiedzą.

Henryk został dziennikarzem. Wstąpił też do PPR, z trudem – jak pisał – zamieniając „swój estetyzujący światopogląd światopoglądem społecznym”. Zrobił to, pokonując wątpliwości, a także strach przed tym, że zostanie uznany za koniunkturalistę. Jednak wątpliwości pozostały. Pisał:

Henryk dużo czytał. Po jakimś czasie został szefem działu kulturalnego w jednej z krakowskich gazet, do której sam pisał i namawiał do tego mojego ojca. Jednocześnie studiował i literaturę rosyjską, i sowiecką prasę. Jak pisałem, dużo czytał i… doczytał się. W 1946 roku główny sowiecki ideolog Andriej Żdanow opublikował w „Prawdzie” zasadniczy i obszerny referat o polityce kulturalnej. Skończył się okres względnego poluzowania i kokietowania inteligencji. Żdanow zaatakował między innymi Annę Achmatową. Dla Henryka to było za dużo. Zaczęła się rodzić „zbrodniomyśl”. Pisał o tym do ojca, co świadczy o stopniu wzajemnego zaufania.

Nie wiem, jak ojciec zareagował na ten przejaw niesubordynacji. Z innego listu wynika, że przyjął to z pewnym zrozumieniem. Mam też taką nadzieję.

Henryk z Krakowa to Henryk Markiewicz, późniejszy teoretyk literatury i wydawca, jeden z najwybitniejszych polskich filologów. Informację, że to o niego chodzi, znalazłem zbyt późno i nigdy z profesorem nie rozmawiałem. Kolejny grzech zaniechania.

W marcu 1946 roku, kiedy nie miałem jeszcze dwóch miesięcy, ojciec znalazł się w szpitalu wojskowym w Otwocku, by potem trafić do tamtejszego sanatorium. Otwock w tamtych latach uchodził za miejsce, którego klimat sprzyja leczeniu gruźlicy. Od tego czasu rozpoczyna się rozpaczliwa walka o życie. Z okresu pobytu ojca w Otwocku zachował się zbiór listów do matki, prawdopodobnie niepełny, bo ojciec pisał 2–3 razy w tygodniu, może nawet codziennie. Liczy 7 listów, które otrzymała w dniach od 11 kwietnia do 28 czerwca. Ponadto zachowało się 14 listów niedatowanych, napisanych co prawda ładnym, wyrobionym pismem, którego powinienem mu zazdrościć, jednak dość niestarannych, niekiedy pisanych ołówkiem. Wtedy jeszcze dość często kontaktował się z mamą, która co pewien czas przyjeżdża do Otwocka. Wydaje się, że robi również kilka wypadów do Warszawy, oczekuje też wizyt przyjaciół w Otwocku. Odwiedzają go rzadko. Życie toczy się poza nim. Bardzo się tym denerwuje. Pisze, że to nie tyle choroba, ile nerwy go wykańczają. Niekiedy dostaje pocztówki, które ukazują mu, jak daleko jest jego dotychczasowy świat.