Śmierć Prometeusza, albo lewą marsz! O marksizmie kulturowym ebook

Co­py­ri­ght to this edi­tion © by Wy­daw­nic­two Pro­hi­bi­ta

ISBN:978-83-65546-61-6

Pro­jekt okład­ki:Ma­ciej Ha­ra­basz

Re­dak­cja i ko­rek­ta:Anna Olech­no

Wy­da­nie tej książ­ki, po­dob­nie jak in­nych pro­jek­tów wy­daw­nic­twa Pro­hi­bi­ta, NIE zo­sta­ło sfi­nan­so­wa­ne z pie­nię­dzy po­dat­ni­ków.

Wy­daw­ca:Wy­daw­nic­two PRO­HI­BI­TAPa­weł To­bo­ła-Per­t­kie­wiczwww.pro­hi­bi­ta.plwy­daw­nic­two@pro­hi­bi­ta.plTel: 22 425 66 68fa­ce­bo­ok.com/Wy­daw­nic­two­Pro­hi­bi­tawww.twit­ter.com/Mul­ti­bo­okpl

Sprze­daż książ­ki w in­ter­ne­cie:

Zamiast wstępu

Kilka lat po re­wo­lu­cji bol­sze­wic­kiej w Ro­sji, 21 mar­ca 1925 r., Gil­bert Ke­ith Che­ster­ton, słyn­ny bry­tyj­ski pi­sarz, ese­ista, oraz wy­bor­ny po­le­mi­sta zma­ga­ją­cy się z gno­sty­cy­zmem i ko­mu­ni­zmem, za­no­to­wał, że nowe sys­te­my ko­mu­ni­stycz­ne „nie bun­tu­ją się prze­ciw­ko nie­nor­mal­nej ty­ra­nii; bun­tu­ją się prze­ciw­ko temu, co uwa­ża­ją za nor­mal­ną ty­ra­nię – ty­ra­nię nor­mal­no­ści”. „Nie bun­tu­ją się prze­ciw­ko kró­lo­wi” – pi­sał – „Bun­tu­ją się prze­ciw­ko oby­wa­te­lo­wi”.

Sło­wa ame­ry­kań­skie­go ma­ga­zy­nu „Spec­ta­tor”, opi­su­ją­ce­go współ­cze­sną Ame­ry­kę tra­wio­ną no­wo­two­rem po­praw­no­ści po­li­tycz­nej, do­sko­na­le od­da­ją ob­raz tych, któ­rzy zbun­to­wa­li się prze­ciw­ko „ty­ra­nii nor­mal­no­ści”:

Ta qu­asi-re­li­gij­na ka­sta i jej ka­te­chizm róż­no­rod­no­ści kie­ru­ją obec­nie in­sty­tu­cja­mi na­ro­du. Nie tyl­ko w me­diach, aka­de­miach, re­kla­mie i roz­ryw­ce, ale tak­że w kor­po­ra­cjach, rzą­dach i woj­sku, ka­pe­la­ni róż­no­rod­no­ści eg­ze­kwu­ją nowe pra­wo ka­no­nicz­ne. Prze­ko­na­na o swo­jej spe­cjal­nej wi­zji mo­ral­nej ka­sta nie ma za­mia­ru ce­do­wać wła­dzy ani to­le­ro­wać wol­no­my­śli­cie­li. Jej za­da­niem jest wy­ko­rze­nie­nie i stłu­mie­nie he­re­ty­ków i tego co okre­śla­ją mia­nem nie­na­wi­ści oraz pro­pa­go­wa­nie ar­ty­ku­łów świę­tej wia­ry. W re­zul­ta­cie wol­ność su­mie­nia i na­uki znaj­du­je się pod wy­jąt­ko­wym ata­kiem. Pre­fe­ren­cje mię­dzy­ra­so­we, przy­wi­lej bia­łych, kul­tu­ra gwał­tu, zmia­ny do­mi­na­cji ra­so­wych, rów­ne wy­ni­ki ocen nie­za­leż­nie od wkła­du pra­cy i rze­czy­wi­stych zdol­no­ści i do­wol­na licz­ba zwod­ni­czych idei sta­ją się dok­try­ną in­sty­tu­cjo­nal­ną.

Z ko­lei Cid La­za­rou z „The Epoch Ti­mes” za­uwa­ża:

To, co kom­pli­ku­je spra­wę, to fakt, że le­wi­co­wa ide­olo­gia jest trud­na do usta­le­nia, mię­dzy in­ny­mi dla­te­go, że jej zwo­len­ni­cy ce­lo­wo za­ciem­nia­ją i wpro­wa­dza­ją w błąd od­no­śnie do na­tu­ry swych po­glą­dów. Nie jest to jed­nak je­dy­ny po­wód; ich ide­olo­gia ma być płyn­na, do­sto­so­wu­ją­ca się i zmie­nia­ją­ca wszę­dzie tam, gdzie jest to ko­niecz­ne, szcze­gól­nie w ob­li­czu po­raż­ki. Pod­czas gdy le­wi­cow­cy ni­g­dy nie przy­zna­ją się do tych nie­po­wo­dzeń, nie­uchron­nie ob­wi­nia­jąc o nie swo­ich prze­ciw­ni­ków, sta­li się eks­per­ta­mi w prze­cho­dze­niu od jed­ne­go celu do dru­gie­go bez ujaw­nia­nia swo­jej toż­sa­mo­ści.

Rów­nież Jó­zef Mac­kie­wicz był prze­ko­na­ny o tym, że mark­sizm ma nie­zwy­kłe zdol­no­ści do prze­po­czwa­rza­nia się i mu­ta­cji, nie tra­cąc nic ze swej isto­ty. A isto­tę tej ide­olo­gii od­dał w sło­wach za­war­tych w po­wie­ści Kon­tra: „Ka­ta­stro­fa to nie śmierć po­ło­wy ludz­ko­ści w woj­nie ato­mo­wej. Ka­ta­stro­fa to ży­cie ca­łej ludz­ko­ści pod pa­no­wa­niem ustro­ju ko­mu­ni­stycz­ne­go”.

Roz­dział 1. Polska – pierwsza do walki z nihilizmem!

W sierp­niu 1920 r. bol­sze­wic­kie hor­dy – na­pły­wa­ją­ce z azja­tyc­kich ste­pów, ni­czym u za­ra­nia chrze­ści­jań­skiej Eu­ro­py Hu­no­wie czy póź­niej Awa­ro­wie, za­grze­wa­ne lu­do­bój­czą, prze­nik­nię­tą ja­dem de­struk­cji ide­olo­gią „na­uko­we­go ko­mu­ni­zmu” oraz le­ni­now­ską za­sa­dą „grab na­gra­blien­no­je” (czy­li ra­buj za­gra­bio­ne) – zo­sta­ły roz­gro­mio­ne przez woj­sko pol­skie. Jed­na z naj­więk­szych i naj­waż­niej­szych dla lo­sów świa­ta bi­twa war­szaw­ska, zwa­na Cu­dem nad Wi­słą, zo­sta­ła wy­gra­na przez obroń­ców cy­wi­li­za­cji ła­ciń­skiej. Cho­re ma­rze­nia hersz­tów po­wsta­łej dwa lata wcze­śniej Ro­sji bol­sze­wic­kiej, o tym aby ich ro­je­nia za­pa­no­wa­ły w ca­łej Eu­ro­pie, a póź­niej świe­cie, nie mo­gły się prze­to, wów­czas, zi­ścić.

Wcze­śniej przy­wód­ców za­ło­żo­nej w mar­cu 1919 r. tzw. III Mię­dzy­na­ro­dów­ki, lub Mię­dzy­na­ro­dów­ki Ko­mu­ni­stycz­nej zwa­nej też Ko­min­ter­nem (Kom­mu­ni­sti­cze­skij In­ter­na­cjo­nał), spo­tka­ły trzy do­tkli­we cio­sy. W stycz­niu 1919 r. zdu­szo­no w Niem­czech pró­bę ko­mu­ni­stycz­nej re­wol­ty w Ber­li­nie – zwa­nej „po­wsta­niem Związ­ku Spar­ta­ku­sa”. Była to or­ga­ni­za­cja ko­mu­ni­stycz­na Nie­miec, za­wia­dy­wa­na m.in. przez Różę Luk­sem­burg i Ju­lia­na Mar­chlew­skie­go, któ­ra prze­kształ­ci­ła się póź­niej w Ko­mu­ni­stycz­ną Par­tię Nie­miec, wcho­dzą­cą w skład Ko­min­ter­nu. Na po­cząt­ku maja 1919 r., po nie­speł­na mie­sią­cu ist­nie­nia, upa­dła Ba­war­ska Re­pu­bli­ka Rad, na cze­le któ­rej stał Eu­ge­ne Le­vi­ne, ko­mu­ni­sta po­cho­dze­nia ży­dow­skie­go. W tym krót­kim okre­sie cza­su uzbro­jo­ne ban­dy re­wo­lu­cyj­ne były w sta­nie za­pro­wa­dzić taki ter­ror, że wkrót­ce Le­vi­ne i jego „Re­pu­bli­ka” sta­ły się wśród miesz­kań­ców nie tyl­ko Mo­na­chium i Ba­wa­rii, ale ca­łych Nie­miec, sym­bo­lem so­wiec­kie­go re­żi­mu i bol­sze­wic­kiej bez­względ­no­ści.

W sierp­niu 1919 r., po pię­ciu mie­sią­cach ist­nie­nia, upa­dła inna „Re­pu­bli­ka Rad” – Wę­gier­ska. Był to dru­gi po Ro­sji bol­sze­wic­kiej twór mo­skiew­skich ko­mu­ni­stów. Bo­wiem o ile Le­vi­ne prze­jął wła­dzę w Ba­wa­rii po­nie­kąd wbrew cen­tra­li w Ber­li­nie (a co za tym idzie – rów­nież w Mo­skwie), o tyle Bela Kun zo­stał wy­sła­ny ze sto­li­cy świa­to­we­go pro­le­ta­ria­tu do Bu­da­pesz­tu oso­bi­ście przez Le­ni­na, aby tam ro­bić re­wo­lu­cję. „Będę kie­ro­wać dzia­łal­no­ścią sta­now­czo, po mark­si­stow­sku” – za­pew­niał Kun wo­dza re­wo­lu­cji (jak mó­wio­no o przy­wód­cy bol­sze­wic­kie­go pu­czu z li­sto­pa­da 1917 r.). Au­to­rzy Czar­nej księ­gi ko­mu­ni­zmu przy­po­mi­na­ją, że był to pierw­szy przy­pa­dek, kie­dy bol­sze­wi­cy mo­gli do­ko­nać „eks­por­tu” swo­jej re­wo­lu­cji1. Za­nim rząd ko­mu­ni­stycz­ny upadł pod wpły­wem in­ter­wen­cji wojsk ru­muń­skich, zdą­żył utwo­rzyć try­bu­na­ły re­wo­lu­cyj­ne oraz wę­gier­ską Ar­mię Czer­wo­ną, jak też za­mknąć w wię­zie­niach swo­ich prze­ciw­ni­ków po­li­tycz­nych oraz roz­po­cząć pro­ces od­bie­ra­nia po­sia­da­czom ich wła­sno­ści, zwa­ny „na­cjo­na­li­za­cją” wiel­kich ma­jąt­ków ziem­skich i prze­my­sło­wych.

W tym cza­sie krwa­wo za­zna­czy­li się „Chłop­cy Le­ni­na”. Był to od­dział ter­ro­ry­stycz­ny mor­du­ją­cy Wę­grów uzna­nych za „wro­gów ludu”. Licz­bę ofiar tych, dzia­ła­ją­cych prze­cież nie­zbyt dłu­go, zbrod­nia­rzy li­czy się w set­kach. Ar­thur Ko­estler, wę­gier­ski ko­mu­ni­sta i póź­niej­szy agent Ko­min­ter­nu, utrzy­my­wał, że było ich 500.

Mimo, że Bela Kun był z po­cho­dze­nia Ży­dem, rząd re­wo­lu­cyj­ny, w celu mo­bi­li­za­cji mas w ob­li­czu wkro­cze­nia wojsk ru­muń­skich kie­ru­ją­cych się te­raz wprost na Bu­da­peszt, od­wo­ły­wał się do na­stro­jów an­ty­ży­dow­skich. Na pla­ka­tach oskar­ża­ją­cych wę­gier­skich Ży­dów, że nie chcą iść na front, umiesz­cza­no taką oto treść: „Li­kwi­duj­cie ich, gdy nie chcą od­da­wać ży­cia dla na­szej świę­tej spra­wy” – dyk­ta­tu­ry pro­le­ta­ria­tu. Po­ja­wi­ły się też po­my­sły, aby w celu uzy­ska­nia od oby­wa­te­li bez­względ­ne­go po­słu­szeń­stwa urzą­dzić „czer­wo­ną Noc św. Bar­tło­mie­ja”2.

Po upad­ku wę­gier­skiej ko­mu­ny Kun ucho­dzi do So­wie­tów, gdzie otrzy­mu­je sta­no­wi­sko ko­mi­sa­rza po­li­tycz­ne­go Ar­mii Czer­wo­nej wal­czą­cej z woj­skiem gen. Pio­tra Wran­gla. Po­dob­nie jak na Wę­grzech, tak­że i tu za­zna­cza się jego okrut­ny cha­rak­ter – do­ko­nał eg­ze­ku­cji wzię­tych do nie­wo­li bia­łych ofi­ce­rów, obie­cu­jąc im wcze­śniej, w za­mian za pod­da­nie się, da­ro­wać ży­cie. Był też współ­od­po­wie­dzial­ny za eks­ter­mi­na­cję lud­no­ści Kry­mu, jaka roz­pę­ta­ła się po za­ję­ciu przez bol­sze­wi­ków tego pół­wy­spu. Za­mor­do­wa­no wów­czas co naj­mniej 50 tys. lu­dzi, choć nie­któ­re źró­dła mó­wią, że ofiar czer­wo­ne­go ter­ro­ru było trzy razy tyle – 150 tys.3

Mię­dzy­na­ro­dów­ka Ko­mu­ni­stycz­na (na­zwa­na przez Le­ni­na „szta­bem ge­ne­ral­nym świa­to­wej re­wo­lu­cji”) na swym II Kon­gre­sie od­by­wa­ją­cym się w lip­cu 1920 r. (czy­li w cza­sie, gdy woj­ska bol­sze­wic­kie pod­cho­dzi­ły pod War­sza­wę, aby „po tru­pie bia­łej Pol­ski” ście­lić dro­gę do „ogól­ne­go wszech­świa­to­we­go po­ża­ru re­wo­lu­cji”) li­czy­ła na to, że mimo wcze­śniej­szych nie­po­wo­dzeń uda się wznie­cić bol­sze­wic­ką po­żo­gę, w któ­rej spło­nie „sta­ry świat”. „Prze­pie­rze­nie” – jak na­zy­wa­no od­ro­dzo­ne pań­stwo pol­skie, od­dzie­la­ją­ce oj­czy­znę świa­to­we­go pro­le­ta­ria­tu, czy­li Ro­sję So­wiec­ką, od zre­wol­to­wa­nych ro­bot­ni­ków Nie­miec i po­zo­sta­łych kra­jów Eu­ro­py Za­chod­niej – wy­da­wa­ło się roz­pa­dać z trza­skiem pod cio­sa­mi Ar­mii Czer­wo­nej, czy­li wspo­mnia­nych na wstę­pie pół­dzi­kich hord, wy­rwa­nych ze swych na­tu­ral­nych śro­do­wisk; lu­dów roz­ło­ży­stych i bez­kre­snych eu­ro­azja­tyc­kich ste­pów, po­tom­ków Cha­na­tu Krym­skie­go, Cha­na­tu Astra­chań­skie­go, Cha­na­tu Ka­zań­skie­go, któ­rym Ro­sja (za­nim w koń­cu nie wy­bi­ła się na nie­za­leż­ność od nich w XVI w.) pła­cić mu­sia­ła ha­racz – „or­din­ski­je pro­to­ry”.

Te­raz ów bak­czysz mia­ła uisz­czać Eu­ro­pa, a nie­dłu­go rów­nież cały świat. Bo tym ste­po­wym zu­chwal­com, nad któ­ry­mi nie­gdyś po­wie­wa­ły sztan­da­ry z koń­skie­go wło­sia, a te­raz roz­po­ście­rał się czer­wo­ny sztan­dar re­wo­lu­cji, jed­no tyl­ko było w gło­wach – brać od tych, któ­rzy mają, dla­te­go że mają wła­śnie, i zrów­nać wszyst­ko, co za­sta­ną na swej dro­dze, do jed­no­li­te­go po­zio­mu – ste­pu. Pła­skie­go jak blat sto­łu, przy któ­rym za­sia­dać będą człon­ko­wie cze­re­zwy­czaj­ki, bol­sze­wic­kiej po­li­cji po­li­tycz­nej, wy­ro­ku­jąc kogo jesz­cze na­le­ży skró­cić o gło­wę, aby „wszy­scy byli rów­ni”. Ta azja­tyc­ka men­tal­ność była jak naj­bar­dziej na rękę czer­wo­nym cha­nom, któ­rzy swo­ją sto­li­cą (swo­im Bach­czy­sa­ra­jem) uczy­ni­li te­raz Mo­skwę, a pod­bi­te kra­je za­mie­rza­li prze­kształ­cić w ułu­sy rzą­dzo­ne z cen­tra­li twar­dą ręką współ­cze­snych Ta­mer­la­nów.

To Czyn­gis-chan, inny, wcze­śniej­szy mon­gol­ski zdo­byw­ca, jako pierw­szy wpro­wa­dził peł­ny ab­so­lu­tyzm w Ro­sji – za­uwa­żył ame­ry­kań­ski hi­sto­ryk War­ren H. Car­roll4. Ro­syj­scy bol­sze­wi­cy po­szli jego śla­dem, nie zaś Pio­tra I, twór­cy im­pe­rium ca­rów, bo­wiem ten ży­wił es­ty­mę do Za­cho­du, a tam­ci – nie­na­wiść zro­dzo­ną z po­czu­cia jej ob­co­ści i nie­zro­zu­mie­nia.

Jak w wie­kach ubie­głych mu­zuł­mań­ski pół­księ­życ, tak dziś czer­wo­na gwiaz­da so­wiec­ka go­dłem jest po­tę­gi nio­są­cej za­gła­dę cy­wi­li­za­cji i kul­tu­rze świa­ta chrze­ści­jań­skie­go. I jak wów­czas, tak też dziś na­ro­dy i pań­stwa Eu­ro­py nie do­ro­sły do zro­zu­mie­nia na­glą­cej ko­niecz­no­ści so­li­dar­nej po­sta­wy i so­li­dar­ne­go dzia­ła­nia przed ob­li­czem groź­ne­go nie­bez­pie­czeń­stwa; za­miast tego krót­ko­wzrocz­ny ego­izm, któ­ry albo obo­jęt­nie pa­trzy na nie­szczę­ście są­sia­da, w na­dziei, że może coś na tem za­ro­bić, albo na­wet wcho­dzi w ukła­dy z wro­giem, głu­pio się łu­dząc, że dość jest chcieć po­ko­ju z nim, aby ten po­kój mieć

– pi­sał na po­cząt­ku trze­ciej de­ka­dy XX w. prof. Ma­rian Zdzie­chow­ski5.

W przed­dzień zwy­cię­skiej, jak są­dzo­no, ofen­sy­wy wojsk Tu­cha­czew­skie­go na War­sza­wę ko­mu­ni­ści (z Ro­sji, Fran­cji, Włoch, Nie­miec, Wiel­kiej Bry­ta­nii, Ho­lan­dii, z kra­jów skan­dy­naw­skich i in­nych kra­jów eu­ro­pej­skich, w tym rów­nież z Pol­ski, a tak­że spo­za Sta­re­go Kon­ty­nen­tu – z USA i z Ja­po­nii) uzna­li, że:

We wszyst­kich pra­wie kra­jach Eu­ro­py i Ame­ry­ki wal­ka kla­so­wa wcho­dzi w okres woj­ny do­mo­wej. W ta­kiej sy­tu­acji ko­mu­ni­ści nie mogą ży­wić za­ufa­nia do bur­żu­azyj­nej pra­wo­rząd­no­ści. Ich po­win­no­ścią jest two­rze­nie wszę­dzie rów­no­le­głe­go apa­ra­tu nie­le­gal­ne­go, któ­ry w de­cy­du­ją­cej chwi­li mógł­by po­móc par­tii w wy­peł­nie­niu jej obo­wiąz­ku wo­bec re­wo­lu­cji6.

De­le­ga­ci Ko­min­ter­nu z na­pię­ciem cze­ka­li na ko­lej­ne in­for­ma­cje na­pły­wa­ją­ce z fron­tu, śle­dząc z uwa­gą po­stę­py so­wiec­kich wojsk. Gri­go­rij Zi­no­wiew, bli­ski współ­pra­cow­nik Le­ni­na, prze­wod­ni­czą­cy Ko­mi­te­tu Wy­ko­naw­cze­go Ko­min­ter­nu, wspo­mi­nał:

W hal­lu kon­gre­su wi­sia­ła ol­brzy­mia mapa, na któ­rej ozna­cza­no co­dzien­nie ru­chy na­szych wojsk […]. Był to pew­ne­go ro­dza­ju sym­bol. Naj­wy­bit­niej­si przed­sta­wi­cie­le mię­dzy­na­ro­do­we­go pro­le­ta­ria­tu śle­dzi­li ze wstrzy­ma­nym od­de­chem i bi­ją­cym ser­cem każ­dy ruch na­szych ar­mii i wszy­scy zda­wa­li so­bie do­sko­na­le spra­wę, że je­śli cel woj­sko­wy po­sta­wio­ny przez na­szą ar­mię zo­sta­nie osią­gnię­ty, bę­dzie to ozna­cza­ło ol­brzy­mie przy­spie­sze­nie mię­dzy­na­ro­do­wej re­wo­lu­cji pro­le­ta­riac­kiej7.

W tym cza­sie, kie­dy krwa­we łuny pło­ną­cych ko­ścio­łów, dwor­ków zie­miań­skich, miesz­czań­skich ka­mie­nic pod­cho­dzi­ły pod sto­li­cę pań­stwa osa­mot­nio­ne­go w wal­ce z naj­bar­dziej za­ja­dłym wro­giem Za­cho­du, II Kon­gres III Mię­dzy­na­ro­dów­ki wy­dał ode­zwę, któ­ra gło­si­ła, że „za­da­nie pro­le­ta­ria­tu wszyst­kich kra­jów po­le­ga na tym, aby prze­szka­dzać rzą­dom An­glii, Fran­cji, Ame­ry­ki i Włoch w oka­zy­wa­niu przez nie po­mo­cy bia­łej Pol­sce”. W miej­scach, gdzie śro­do­wi­ska ka­pi­ta­li­stycz­ne nie ustą­pi­ły­by przed pro­te­sta­mi ro­bot­ni­ków, na­ka­za­no or­ga­ni­zo­wać straj­ki, a w ra­zie ko­niecz­no­ści – „sto­so­wać na­wet gwałt”.

O traf­no­ści osą­du cy­to­wa­ne­go wy­żej prof. Zdzie­chow­skie­go, któ­ry ob­na­ża krót­ko­wzrocz­ny ego­izm oby­wa­te­li Za­cho­du, świad­czą czy­ny tych­że. W lip­cu 1920 roku w wie­lu kra­jach Eu­ro­py od­by­wa­ły się straj­ki, ma­ją­ce na celu… wspar­cie idą­cych ze Wscho­du bar­ba­rzyń­ców spod czer­wo­nej gwiaz­dy. W sze­re­gu ośrod­ków prze­my­sło­wych Za­cho­du, w me­tro­po­liach i sto­li­cach Wiel­kiej Bry­ta­nii, Fran­cji, Cze­cho­sło­wa­cji, Nie­miec dzia­ła­ły ko­mi­te­ty po­mo­cy Ro­sji so­wiec­kiej. Po­wsta­wa­ły one z pod­usz­cze­nia ko­mu­ni­stycz­nych frak­cji par­tii so­cjal­de­mo­kra­tycz­nych. Mo­skwa fi­nan­so­wa­ła po­ta­jem­nie an­ty­pol­ską pro­pa­gan­dę pra­so­wą. Ak­cja była zor­ga­ni­zo­wa­na i ko­or­dy­no­wa­na przez Ko­min­tern. Wie­lu ro­bot­ni­ków, umie­jęt­nie in­dok­try­no­wa­nych przez lo­kal­nych ko­mu­ni­stów i ich ośrod­ki pro­pa­gan­do­we, uwie­rzy­ło, że idą­ca ze Wscho­du na­wał­ni­ca ob­da­rzy ich lep­szy­mi wa­run­ka­mi pra­cy i pła­cy, wol­no­ścią i po­czu­ciem sta­bi­li­za­cji ży­cio­wej. Niech tyl­ko upad­nie Pol­ska, ten ostat­ni ba­stion wstecz­nic­twa i bi­go­te­rii, ten – jak będą mó­wić póź­niej ko­mu­ni­ści – „po­kracz­ny bę­kart trak­ta­tu wer­sal­skie­go”.

W tych upal­nych (zwłasz­cza po­li­tycz­nie) dniach lata 1920 roku przez Eu­ro­pę bie­gło ha­sło: „Ręce precz od Ro­sji” oraz „Ani jed­ne­go na­bo­ju dla pań­skiej Pol­ski”. Cze­scy ko­le­ja­rze już w maju te­goż roku za­trzy­ma­li w Brze­cła­wiu fran­cu­skie trans­por­ty bro­ni dla „bia­łej Pol­ski”, a na po­cząt­ku lip­ca ogło­si­li strajk ge­ne­ral­ny na li­nii ko­le­jo­wej Bo­gu­min-Ko­szy­ce. Ak­cje straj­ko­we po­parł rząd Cze­cho­sło­wa­cji, ogła­sza­jąc 9 sierp­nia 1920 roku ści­słą neu­tral­ność w woj­nie pol­sko-so­wiec­kiej. Po­dob­ne sta­no­wi­sko przy­jął rów­nież rząd Nie­miec (25 lip­ca). W sierp­niu do­ke­rzy nie­miec­cy w Wol­nym Mie­ście Gdań­sku – je­dy­nym w po­wsta­łej sy­tu­acji po­łą­cze­niu Rze­czy­po­spo­li­tej ze świa­tem – od­mó­wi­li roz­ła­dun­ku stat­ków z po­mo­cą dla Pol­ski.

Tym­cza­sem w od­ra­dza­ją­cej się po 123 la­tach nie­wo­li Rze­czy­po­spo­li­tej wszel­kie pro­wo­ka­cje ze stro­ny ko­mu­ni­stów koń­czy­ły się nie­po­wo­dze­niem. „Wio­sną 1920 r. jed­no­dnio­wy strajk po­wszech­ny, zor­ga­ni­zo­wa­ny przez ak­tyw ko­mu­ni­stycz­ny na znak pro­te­stu prze­ciw­ko woj­nie z bol­sze­wic­ką Ro­sją, za­koń­czył się fia­skiem. Po­dob­ny los spo­tkał tak­że sze­reg in­nych lo­kal­nych wy­stą­pień za­po­cząt­ko­wa­nych przez ko­mu­ni­stów na prze­ło­mie maja i czerw­ca te­goż sa­me­go roku”, czy­ta­my na stro­nie JPil­sudz­ki.org8.

A tym­cza­sem „gę­sta za­sło­na utka­na z nie­świa­do­mych złu­dzeń i ce­lo­we­go fał­szu, z na­iw­nej nie­wie­dzy i bez­ce­lo­we­go kłam­stwa” za­kry­ła Ro­sję so­wiec­ką „przed wzro­kiem czło­wie­ka Za­cho­du”. Przy­to­czo­ne sło­wa wy­po­wie­dział Leon Ko­złow­ski. Zmar­ły w 1927 r., zra­zu ra­dy­kal­ny so­cja­li­sta, prze­by­wa­jąc w Ro­sji w okre­sie prze­wro­tu bol­sze­wic­kie­go, wy­le­czył się z idei so­cja­li­stycz­nych. „Wie­rzył […] w mi­sję kla­sy ro­bot­ni­czej, ale krwa­we i dzi­kie rzą­dy bol­sze­wic­kie prze­ko­na­ły go, że wszel­ki me­sja­nizm kla­so­wy jest rze­czą wy­stęp­ną w sa­mym ko­rze­niu swo­im” – pi­sa­no po jego śmier­ci, tłu­ma­cząc tym sa­mym po­wo­dy zwro­tu w po­glą­dach na tzw. ruch ro­bot­ni­czy.

Pierw­szy raz w dzie­jach naj­now­szych cy­wi­li­zo­wa­na Eu­ro­pa uj­rzy w ni­hi­li­stach – de­struk­to­rach war­to­ści wy­pra­co­wa­nych przez po­ko­le­nia wład­ców, ry­ce­rzy, krzy­żow­ców, kon­kwi­sta­do­rów, od­kryw­ców no­wych lą­dów, du­chow­nych, mo­ra­li­stów, in­te­lek­tu­ali­stów, ale też i lu­dzi rze­mio­sła, han­dlu i pra­cy na roli ła­ciń­skie­go Za­cho­du – swo­ich wy­baw­ców. Ex Orien­te lux, w cza­sie gdy Wschód re­pre­zen­tu­je sa­mo­gon­ny Me­fi­sto w le­ni­now­skiej kurt­ce, sta­je się oksy­mo­ro­nem. Jed­nak nie dla tych, któ­rzy – za­rów­no wów­czas, gdy bol­sze­wic­kie hor­dy an­ty­cy­wi­li­za­cji ni­czym trą­ba po­wietrz­na wy­mia­ta­ły z pol­skiej zie­mi lu­dzi i ich do­by­tek, po­zo­sta­wia­jąc za sobą zglisz­cza i sto­sy tru­pów, jak i w ko­lej­nych de­ka­dach – będą w so­wiec­kiej Ro­sji upa­try­wać Zie­mi Obie­ca­nej, na któ­rej urze­czy­wist­nia się za­sa­da spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej, nie wie­dząc, a cza­sa­mi po pro­stu, nie chcąc wie­dzieć, że jest to mi­raż, tym bar­dziej prze­ko­nu­ją­cy do sie­bie, im roz­le­glej­sza jest pust­ka, na któ­rej wy­ra­sta.

Ale nie po raz ostat­ni, bo­wiem ten „pierw­szy raz” za­po­cząt­ko­wał całą se­rię oso­bli­wych po­staw, po­glą­dów i dzia­łań oby­wa­te­li Za­cho­du – od pra­cow­ni­ków nie­wy­kwa­li­fi­ko­wa­nych po pi­sa­rzy, ar­ty­stów, in­te­lek­tu­ali­stów, nie­ba­wem na­zwa­nych przez Le­ni­na czu­le „uży­tecz­ny­mi idio­ta­mi”. Zro­dził omam, ka­żą­cy wi­dzieć w straż­ni­kach „z twa­rzą Kał­mu­ka” no­wych wy­baw­ców Eu­ro­py upa­dłej na ko­la­na po Wiel­kiej Woj­nie. Spo­wo­do­wał wy­nu­rze­nie się na po­wierzch­nię ży­cia spo­łecz­ne­go i po­li­tycz­ne­go Eu­ro­py ca­łe­go tego kłę­bo­wi­ska głu­po­ty, na­iw­no­ści, pięk­no­du­cho­stwa lu­dzi sy­tych i zbyt ocię­ża­łych, aby za­dać so­bie trud po­waż­niej­szej re­flek­sji. Kłę­bo­wi­ska…? Żmi­jo­wi­ska ra­czej, któ­re tak bar­dzo za­cią­ży na dzie­jach świa­ta. Le­nin znów miał na to swo­je okre­śle­nie – „ka­pi­ta­li­ści sprze­da­dzą nam sznu­rek, na któ­rym ich po­wie­si­my”. Sznu­rek, a wła­ści­wie stryk nie­przy­tom­nych na­dziei na to, że może być coś słusz­niej­sze­go, bar­dziej roz­sąd­ne­go, umoż­li­wia­ją­ce­go lep­szy, wszech­stron­niej­szy roz­wój in­te­lek­tu­al­no-du­cho­wy niż sta­ra cy­wi­li­za­cja ła­ciń­ska. I nie „sprze­da­dzą”, a zło­żą w ofie­rze przed bro­da­ty­mi bo­ga­mi ko­mu­ni­zmu – Mark­sem i En­gel­sem. I przed ich wą­sa­tym naj­wyż­szym ka­pła­nem – Sta­li­nem.

I jesz­cze zło­żą te „pięk­ne dzie­ci strasz­nych miesz­czan”, tę la­to­rośl sy­tej bur­żu­azji, przed czer­wo­ny­mi ter­ro­ry­sta­mi – dań na­iw­nej uf­no­ści w to, że owo „lep­sze i słusz­niej­sze” może przy­być na wy­chu­dzo­nych szka­pach, w sło­mia­nych łap­ciach lub zgo­ła boso, wspo­ma­ga­ne ba­gne­tem, sza­blą i ta­czan­ką z ku­lo­mio­tem. Wprost z azja­tyc­kich ste­pów, z za­pa­dłych chu­to­rów, z nor miej­skiej żu­lii. Bo z ta­kich to za­ka­za­nych in­te­rio­rów, scho­rza­łych trze­wi by­łe­go im­pe­rium Ro­ma­no­wów, wy­peł­zła ta cała „pro­le­ta­riac­ka” ar­mia.

Jej opis po­zo­sta­wił na­ocz­ny świa­dek, pro­boszcz pa­ra­fii pw. Św. Idzie­go w Wy­szko­wie – ks. Wik­tor Miecz­kow­ski:

Nad­cią­gnę­ła i pie­cho­ta, któ­ra swo­im wy­glą­dem wzbu­dza­ła li­tość, gdyż więk­szość była boso lub w łap­ciach […]. Bo­leść ser­ca ści­ska­ła na wi­dok tej głod­nej i ob­dar­tej rze­szy […]. Ko­mi­sa­rze bol­sze­wic­cy, z któ­ry­mi dys­pu­to­wa­łem w róż­nych oko­licz­no­ściach, na ogół byli to zwy­czaj­ni afe­rzy­ści i wy­ko­le­jeń­cy ży­cio­wi, ja­kich czę­sto moż­na było spo­tkać w Ro­sji. Za­le­d­wie mała ich cząst­ka zna­ła Mark­sa i mo­gła coś kon­kret­ne­go po­wie­dzieć o idei bol­sze­wic­kiej […] Wy­sze­dłem na plac, by zo­ba­czyć wy­cho­dzą­ce puł­ki. Były one zde­kom­ple­to­wa­ne, za­le­d­wie po kil­ku­set lu­dzi li­czą­ce, ob­dar­te lub też w ko­bie­cej odzie­ży i ka­pe­lu­szach. Ar­ty­le­rii nie­wie­le, ale za to obo­zów bez liku, gdyż oprócz wła­snej pę­dzi­li przed sobą miej­sco­wą lud­ność, któ­ra pod pre­sją do­wo­zi­ła im amu­ni­cję.

Jak­żeż ina­czej wy­glą­da współ­cze­sna „ar­mia”, ta nie już spod zna­ku ko­mu­ni­stycz­nej gwiaz­dy, ale mu­zuł­mań­skie­go pół­księ­ży­ca, cią­gną­ca tym ra­zem z Sy­rii, Li­bii czy z roz­pa­lo­nych słoń­cem trze­wi Czar­ne­go Lądu. Wy­cho­dzą­ca z po­łu­dnia i po­łu­dnio­we­go-wscho­du Eu­ro­py na zie­mie ob­fi­te w so­cjał i za­miesz­ka­łe przez lu­dzi sy­tych i roz­bro­jo­nych mo­ral­nie po­lit-po­praw­no­ścią. Zbroj­na nie w sza­ble, na­haj­ki czy mau­ze­ry, a w te­le­fo­ny ko­mór­ko­we, smart­fo­ny, lap­to­py. Ubra­na nie w wa­cia­ki czy ukra­dzio­ny lub ścią­gnię­ty z tru­pów przy­jem­niej­szy dla oka przy­odzie­wek, ale mod­ne dre­sy, obu­wie. Kie­ro­wa­na i za­rzą­dza­na nie przez sieć iskró­wek, ale sys­tem An­dro­id. Choć pra­gnie­nia tych no­wych hord, z pu­styń Ara­bii i afry­kań­skich sa­wann, po­dob­ne – na­jeść się do syta, na­kraść, a resz­tę znisz­czyć. W miej­sce ładu i po­rząd­ku, jaki tu kwitł od stu­le­ci, wpro­wa­dzić anty cy­wi­li­za­cję. Uży­wać, a nie bu­do­wać. Brać wszyst­ko, nie da­jąc w za­mian nic.

Ks. Miecz­kow­ski – jak pi­sze Pa­weł Ci­choc­ki na stro­nie jpil­sudz­ki.org:

w swych wspo­mnie­niach nad­mie­niał rów­nież o pla­nach so­wiec­kie­go do­wódz­twa, któ­re aby za­chę­cić żoł­nie­rzy do dal­szej wal­ki, prze­wi­dy­wa­ło dwu­dnio­wą gra­bież War­sza­wy po jej zdo­by­ciu. Na tę oko­licz­ność wie­lu czer­wo­no­ar­mi­stów po­sia­da­ło już szcze­gó­ło­we pla­ny mia­sta z za­zna­czo­ny­mi in­sty­tu­cja­mi uży­tecz­no­ści pu­blicz­nej, przed­się­bior­stwa­mi oraz skle­pa­mi, gdzie mia­ły znaj­do­wać się bo­gac­twa i kosz­tow­no­ści9.

Jak w prak­ty­ce mia­ła wy­glą­dać dzia­łal­ność „apa­ra­tu” po­moc­ni­cze­go – wspo­mnia­ne­go w do­ku­men­cie za­ty­tu­ło­wa­nym 21 wa­run­ków przy­ję­cia do Mię­dzy­na­ro­dów­ki Ko­mu­ni­stycz­nej, uchwa­lo­ne­go la­tem 1920 r. na II Kon­gre­sie III Mię­dzy­na­ro­dów­ki – w „wy­peł­nie­niu obo­wiąz­ku wo­bec re­wo­lu­cji”, po­ka­za­ła krót­ko­trwa­ła, na na­sze i Eu­ro­py szczę­ście, hi­sto­ria Tym­cza­so­we­go Ko­mi­te­tu Re­wo­lu­cyj­ne­go Pol­ski (Po­lrew­ko­mu).

Po­lrew­kom utwo­rzo­ny zo­stał 23 lip­ca 1920 w Smo­leń­sku przez Ro­syj­ską Par­tię Ko­mu­ni­stycz­ną (bol­sze­wi­ków) w wy­ni­ku prze­kształ­ce­nia Biu­ra Pol­skie­go przy Ko­mi­te­cie Cen­tral­nym par­tii bol­sze­wic­kiej. Biu­ro skła­da­ło się z dzia­ła­czy ko­mu­ni­stycz­nych z te­re­nów Pol­ski, prze­by­wa­ją­cych wów­czas w So­wie­tach. Tym­cza­so­wy Ko­mi­tet Re­wo­lu­cyj­ny Pol­ski dzia­łał pod prze­wod­nic­twem Ju­lia­na Mar­chlew­skie­go, a w jego skład wcho­dzi­li: Fe­liks Kohn, Edward Próch­niak, Fe­liks Dzier­żyń­ski oraz Jó­zef Unsz­licht. Gru­pa ta wraz z jesz­cze kil­ku­dzie­się­ciu oso­ba­mi, rów­nie jak wy­mie­nio­ne wy­żej na­zwi­ska prze­zna­czo­ny­mi do wła­dzy w Pol­sce, prze­miesz­cza­ła się w po­cią­gu pan­cer­nym za fron­tem na­cie­ra­ją­cej Ar­mii Czer­wo­nej.

Pierw­szy do Bia­łe­go­sto­ku za­ję­te­go przez bol­sze­wi­ków trzy dni wcze­śniej do­tarł w nocy z 1 na 2 sierp­nia Ju­lian Mar­chlew­ski, któ­ry na zor­ga­ni­zo­wa­nym na­pręd­ce wie­cu po­in­for­mo­wał ze­bra­nych miesz­kań­ców mia­sta o po­wsta­niu Tym­cza­so­we­go Ko­mi­te­tu Re­wo­lu­cyj­ne­go Pol­ski oraz o uchwa­lo­nym wła­śnie ma­ni­fe­ście, wzy­wa­jąc jed­no­cze­śnie ro­bot­ni­ków, by ci wspar­li czyn­nie nową wła­dzę. Dla­cze­go Bia­ły­stok stał się „sto­li­cą” ma­ją­ce­go po­wstać pierw­sze­go na zie­miach pol­skich bol­sze­wic­kie­go two­ru? Było to bo­wiem naj­więk­sze mia­sto zdo­by­te przez czer­wo­no­ar­mi­stów, ja­kie w tym cza­sie znaj­do­wa­ło się za tzw. li­nią Cur­zo­na.

Czym dla ciał „bia­łych Po­la­ków” były ba­gne­ty, tym dla ich umy­słów i dusz mia­ła być pro­pa­gan­da. Na­le­ży to bar­dzo moc­no pod­kre­ślić – mark­si­ści za­wsze dzia­ła­li dwu­to­ro­wo. I o ile z ba­gne­tów i ter­ro­ru, jako środ­ków swo­je­go pod­bo­ju świa­ta, z cza­sem mu­sie­li zre­zy­gno­wać, z pro­pa­gan­dy, tj. plu­cia lu­dziom w du­sze, nie zre­zy­gno­wa­li ni­g­dy. A na­wet od pew­ne­go mo­men­tu uczy­ni­li z niej głów­ne na­rzę­dzie, za po­mo­cą któ­re­go chcie­li na­rzu­cić swo­ją wi­zję rze­czy­wi­sto­ści. Bę­dzie o tym mowa w ko­lej­nych roz­dzia­łach książ­ki.

Jak słusz­nie pi­sał Pa­weł Ci­choc­ki:

Ana­li­zu­jąc treść pro­gra­mu za­war­te­go w ode­zwie [ma­ni­fe­ście, o któ­rym mó­wił Mar­chlew­ski na wspo­mnia­nym wie­cu w Bia­łym­sto­ku – R.K], nie spo­sób oprzeć się wra­że­niu, że ma on je­dy­nie wy­dźwięk pro­pa­gan­do­wy, o ty­po­wo po­pu­li­stycz­nym za­bar­wie­niu, gdzie re­wo­lu­cyj­ne ha­sła mie­sza­ją się z czy­stą de­ma­go­gią. Wy­czy­tać w nim m.in. moż­na, iż Pol­ska Par­tia So­cja­li­stycz­na jest zdraj­czy­nią spra­wy ro­bot­ni­czej, a ko­ja­rzo­ny z jej śro­do­wi­skiem J. Pił­sud­ski stwo­rzył Le­gio­ny, któ­re za­miast wal­czyć o wol­ność ludu, wspo­ma­ga­ły opraw­cę Po­la­ków – ce­sa­rza Wil­hel­ma. We­dle in­nych słów ma­ni­fe­stu pań­stwo pol­skie, po wiel­kiej woj­nie, uzy­ska­ło nie­pod­le­głość od An­glii i Fran­cji pod wa­run­kiem przy­ję­cia na sie­bie roli żan­dar­ma Eu­ro­py, tłu­mią­ce­go wszel­kie za­rze­wia re­wo­lu­cji pro­le­ta­riac­kiej.

Na sa­mym koń­cu ode­zwy Po­lrew­kom, jako rząd tym­cza­so­wy, ogła­szał:

Fa­bry­ki i ko­pal­nie na­le­ży wy­drzeć z rąk ka­pi­ta­li­stów i spe­ku­lan­tów – pa­ska­rzy. Prze­cho­dzą one na wła­sność na­ro­du i za­rząd ich obej­mą Ko­mi­te­ty Ro­bot­ni­cze. Fol­war­ki i lasy rów­nież prze­cho­dzą na wła­sność i pod za­rząd na­ro­du. Ob­szar­ni­ków trze­ba po­wy­pę­dzać, a za­rzą­dzać fol­war­ka­mi będą Ko­mi­te­ty Pa­rob­czań­skie. Zie­mia wło­ścian-pra­cow­ni­ków po­zo­sta­je nie­ty­kal­na. […] Gdy w ca­łej Pol­sce zo­sta­nie zwa­lo­ny rząd krwa­wy, któ­ry wtrą­cił kraj w woj­nę zbrod­ni­czą – zjazd de­le­ga­tów ludu ro­bo­cze­go miast i wsi utwo­rzy Pol­ską So­cja­li­stycz­ną Re­pu­bli­kę Rad. […] Ar­mia Czer­wo­na, oży­wio­na uczu­ciem bra­ter­stwa ro­bot­ni­cze­go, po­mo­że Wam. Współ­dzia­łaj­my więc z nią wszyst­ki­mi si­ła­mi. […] Uzbra­jaj­cie się spiesz­nie dla obro­ny zdo­by­tej wol­no­ści!

Treść ma­ni­fe­stu nie była je­dy­nym za­gra­niem pro­pa­gan­do­wym. Jego ogło­sze­niu to­wa­rzy­szy­ły też inne dzia­ła­nia in­dok­try­na­cyj­ne:

W ce­lach agi­ta­cyj­nych wy­ko­rzy­sty­wa­no przede wszyst­kim dru­ko­wa­ne w ol­brzy­mich ilo­ściach bro­szu­ry, pla­ka­ty, pi­sma oraz ulot­ki – do­cie­ra­ją­ce za­rów­no do Po­la­ków, jak i do żoł­nie­rzy wal­czą­cych w sze­re­gach Ar­mii Czer­wo­nej. Nie­odzow­ne w sze­rze­niu re­wo­lu­cyj­nych ha­seł sta­ły się tak­że mi­tyn­gi, przed­sta­wie­nia oraz kon­cer­ty. W ma­te­ria­łach opra­co­wy­wa­nych i kol­por­to­wa­nych przez bol­sze­wi­ków, za­zwy­czaj pod­kre­śla­no przy­ja­zne za­mia­ry wo­bec pol­skie­go pro­le­ta­ria­tu, nie­na­wiść re­zer­wu­jąc wy­łącz­nie dla bur­żu­azji, ka­pi­ta­li­stów, ob­szar­ni­ków i pol­skich pa­nów10.

Oprócz pro­gra­mu rol­ne­go, w któ­rym za­pew­nia­no, że „dzie­dzi­ce zo­sta­ją wy­pę­dze­ni”, a zie­mia “sta­no­wi od­tąd wła­sność ludu”, TKRP opra­co­wał i wy­dał de­kla­ra­cję o wol­no­ści su­mie­nia. Usta­no­wio­no też try­bu­na­ły re­wo­lu­cyj­ne, by­naj­mniej nie po to, aby tej wol­no­ści su­mie­nia bro­nić, o czym nie­ba­wem prze­ko­na­li się miesz­kań­cy ob­sza­rów za­ję­tych przez ko­mu­ni­stów: Pod­la­sia i czę­ści Ma­zow­sza. Ro­man Łą­gwa sta­nął na cze­le for­ma­cji woj­sko­wej, na­zwa­nej Pol­ską Ar­mią Czer­wo­ną, ma­ją­cej wspie­rać so­wie­tów w znie­wa­la­niu kra­ju. Do 2. Bia­ło­stoc­kie­go Puł­ku Strzel­ców zgło­si­ło się za­le­d­wie 70 osób, a li­czeb­ność ca­łej PAC wy­nio­sła 176 ochot­ni­ków. Na wieść o tym, że woj­ska bol­sze­wic­kie pod­cho­dzą pod War­sza­wę, kie­row­nic­two TKRP (Mar­chlew­ski, Dzier­żyń­ski i Kohn) przy­je­cha­ło do Wy­szko­wa, aby wraz z Ar­mią Czer­wo­ną wkro­czyć do sto­li­cy. Po­zo­sta­li człon­ko­wie Ko­mi­te­tu, w tym Próch­niak, prze­by­wa­li na­dal w Bia­łym­sto­ku11.

Pol­ska wro­gość, obrzy­dze­nie wręcz, do no­wych, „świa­tłych” i ja­ko­by po­stę­po­wych praw i za­sad za­sko­czy­ła sa­mych ko­mu­ni­stów oraz wszyst­kie „po­stę­po­we siły” w Eu­ro­pie i świe­cie. Że nie chciał ich po­sia­dacz, dzie­dzic, ka­mie­nicz­nik czy po­ten­tat prze­my­sło­wy, to było rze­czą oczy­wi­stą, ale nie pra­gnął ich rów­nież pro­le­ta­riusz pol­ski, ro­bot­nik rol­ny, pa­ro­bek dwor­ski, gnież­dżą­ca się w czwo­ra­kach bie­do­ta wiej­ska. A prze­cież był to bol­sze­wic­ki tar­get, do któ­re­go kie­ro­wa­no pro­pa­gan­dę peł­ną re­sen­ty­men­tów wo­bec tych, co mają, z któ­re­go też re­kru­to­wa­ła się ar­mia zbi­rów, na­jeż­dża­ją­ca pol­ską zie­mię. Nie mógł się temu na­dzi­wić rów­nież so­cja­li­sta Ste­fan Że­rom­ski:

I oto te­raz na ostrzu ba­gne­tu Chiń­czy­ka, w świ­ście na­haj­ki Ko­za­ka, wśród tur­ko­tu ku­lo­mio­tów, na­sta­wio­nych przez Ło­ty­sza prze­ciw­ko nie­win­nej, naj­zac­niej­szej w Pol­sce krwi, prze­ciw­ko krwi mło­dzień­czej, mia­ło się nam ob­ja­wiać nowe pra­wo, na­rzu­co­ne z ze­wnątrz, pra­wo wyż­sze, głęb­sze i spra­wie­dliw­sze, niż na­sze. Stał mię­dzy nami i tem woj­skiem z ze­wnątrz przy­cho­dzą­cem wie­lo­mi­lio­no­wy bez­rol­ny i bez­dom­ny lud i miał mię­dzy oj­czy­zną i przy­chod­nia­mi wy­bie­rać. O, Po­la­cy! Niech wa­sze ręce skła­da­ją się do mo­dli­twy, al­bo­wiem ci bez­rol­ni i bez­dom­ni Pol­skę wy­bra­li. To nic, że tam i sam ten i ów po­szedł z roz­pa­czy za wro­giem. Cały bo­wiem lud pol­ski po­szedł w bój za oj­czy­znę. Opa­sa­li się pa­sem żoł­nier­skim nę­dza­rze, któ­rzy na wła­sność w oj­czyź­nie mają tyl­ko grób, i z mę­stwem, na któ­re­go wi­dok onie­miał z za­chwy­tu świat, ude­rzy­li w woj­ska na­jeźdź­ców. Od krań­ca zie­mi pol­skiej do dru­gie­go krań­ca, gdzie­kol­wiek brzmi na­sza mowa, je­den się pod­niósł krzyk: niech żyje oj­czy­zna!

Mar­chlew­ski, Kohn i Dzier­żyń­ski przez kil­ka­na­ście go­dzin prze­by­wa­li na ple­ba­nii w Wy­szko­wie, zło­żyw­szy 15 sierp­nia nie­spo­dzie­wa­ną „wi­zy­tę” ks. pro­bosz­czo­wi Wik­to­ro­wi Miecz­kow­skie­mu, pod­czas któ­rej dys­ku­to­wa­li z nim o nad­cho­dzą­cej przy­szło­ści. Ksiądz ka­no­nik przed­sta­wił póź­niej ob­raz tej roz­mo­wy: „Wi­dzia­łem, że miny ich były po­waż­ne i ze mną nad­zwy­czaj swo­bod­nie dys­ku­to­wa­li, nie zdra­dza­jąc się, że jadą do War­sza­wy. Przy­kro mi było, że lu­dzie tak in­te­li­gent­ni po­więk­sza­ją licz­bę zdraj­ców Oj­czy­zny, być może jako fa­na­ty­cy obłę­du bol­sze­wic­kie­go”.

Na­stęp­ne­go dnia „wi­zy­ta­to­rzy”, na wieść o od­wro­cie Ar­mii Czer­wo­nej spod War­sza­wy, wsie­dli do au­to­mo­bi­lu i za­miast (jak byli jesz­cze dzień wcze­śniej prze­ko­na­ni) do za­ję­tej przez bol­sze­wi­ków sto­li­cy, uda­li się spiesz­nie w prze­ciw­ną stro­nę – do Bia­łe­go­sto­ku. A wraz z nimi po­cią­gnę­ły nie­do­bit­ki ar­mii Tu­cha­czew­skie­go. „Ode­tchną­łem, gdy ich auto po­mknę­ło w stro­nę Bia­łe­go­sto­ku” – pi­sał ks. Miecz­kow­ski, mi­mo­wol­ny go­spo­darz „bie­sów re­wo­lu­cji”. Sieć rew­ko­mów ule­gła roz­pa­do­wi, spon­ta­nicz­nie za­czę­ły po­wsta­wać od­dzia­ły par­ty­zanc­kie, któ­re na­pa­da­ły i nę­ka­ły Ar­mię Czer­wo­ną.

Do ran­gi sym­bo­lu, do­wo­dzą­ce­go słusz­no­ści stwier­dze­nia, że ko­mu­ni­ści po­słu­gi­wa­li się sło­wem pro­pa­gan­dy jak ba­gne­tem, a gdy tego już nie sta­ło, uży­wa­li pro­pa­gan­dy w miej­sce ba­gne­tu, ura­sta fakt, że jak za­uwa­żył Prze­my­sław Sie­ra­dzan:

Choć sta­ło się oczy­wi­ste, że dni bia­ło­stoc­kie­go ko­mi­te­tu są już po­li­czo­ne, ar­ty­ku­ły ofi­cjal­ne­go or­ga­nu TKRP na­dal utrzy­ma­ne są w to­nie trium­fa­li­stycz­nym. Przy­kła­dem może być ar­ty­kuł Dwa świa­ty, w któ­rym Fe­liks Kon pi­sze: Sta­ry świat gi­nie, ale ro­dzi się nowy, wiel­ki, po­tęż­ny, w tym świe­cie praw­dzi­wie nie­pod­le­gła Pol­ska So­cja­li­stycz­na Re­pu­bli­ka Rad po­cze­sne zaj­mie sta­no­wi­sko12.

Kon za­pew­niał tak czy­tel­ni­ków „Goń­ca Czer­wo­ne­go” kil­ka dni po po­gro­mie, ja­kie­go do­świad­czy­ła Ar­mia Czer­wo­na 15 sierp­nia 1920 r.

Ste­fan Że­rom­ski, któ­ry przy­był na ple­ba­nię kil­ka dni póź­niej, do­sko­na­le opi­sał, kim byli owi trzej „go­ście”, któ­rzy go po­prze­dzi­li, w słyn­nym opo­wia­da­niu-re­por­ta­żu Na pro­bo­stwie w Wy­szko­wie:

Któż to byli ci trzej go­ście, któ­rzy w tych izbach mie­ni­li się rzą­dem pol­skim? Czy ich lud pol­ski wy­brał, czy ich kto­kol­wiek na tej zie­mi mia­no­wał? Lud pol­ski czy na­ród pol­ski, tak ro­zu­mia­ny, jak to jest w ich zwy­cza­ju, nie na­zna­czał żad­ne­go z nich na god­ność, któ­rą so­bie wy­bra­li. Na­zna­cze­ni zo­sta­li przez ko­goś zwyż­sza, w ob­cym kra­ju, w swym ze­spo­le, w swej par­tii. Jako ta­kich moż­na by ich na­zy­wać tyl­ko ko­mi­sa­rza­mi w zna­cze­niu, ja­kie­go ten wy­raz na­brał w opi­nii lu­do­wej pol­skiej pod­czas dłu­go­let­niej dzia­łal­no­ści ko­mi­sa­rzy po kre­stjań­skim die­łam, za po­przed­niej in­wa­zji ca­rów mo­skiew­skich na zie­mię pol­ską. I tam­ci sta­wa­li prze­cie w obro­nie ludu pol­skie­go wo­bec uci­sku szlach­ty. Tam­ci tak­że opie­ra­li po­moc swo­ją dla chło­pów pol­skich na nie­prze­li­czo­nej ilo­ści ba­gne­tów. Jed­na tyl­ko róż­ni­ca: tam­ci ko­mi­sa­rze nie byli z na­sze­go rodu. Krew pol­ska nie pły­nę­ła w ich ży­łach. Ci ro­da­cy dla po­par­cia swej wła­dzy przy­pro­wa­dzi­li na na­sze pola, na nędz­ne mia­stecz­ka, na dwo­ry i cha­łu­py po­sie­dzi­cie­li, na mia­sta przy­wa­lo­ne bru­dem i zdru­zgo­ta­ne ty­lo­let­nią woj­ną – obcą ar­mię, masę, zło­żo­ną z lu­dzi ciem­nych, zgłod­nia­łych, żąd­nych ob­ło­wie­nia się i soł­dac­kiej roz­pu­sty.

Trzy ty­go­dnie rzą­dów Tym­cza­so­we­go Ko­mi­te­tu Re­wo­lu­cyj­ne­go Pol­ski po­zo­sta­wi­ły po so­bie krwa­wy ślad. Wspo­mnia­ne try­bu­na­ły re­wo­lu­cyj­ne ści­ga­ły i za­bi­ja­ły prze­ciw­ni­ków wła­dzy so­wiec­kiej. W or­ga­ni­zo­wa­niu ter­ro­ru od­zna­czy­li się szcze­gól­nie Ro­mu­ald Mu­kle­wicz i Adam Ka­czo­row­ski (Sła­wiń­ski). We­dług kra­kow­skie­go dzien­ni­ka „Czas” przez cały okres dzia­łal­no­ści Po­lrew­ko­mu cze­ki­ści roz­strze­la­li w Bia­łym­sto­ku 16 osób, w tym: pre­zy­den­ta mia­sta Szy­mań­skie­go, pre­ze­sa za­rzą­du Fi­li­po­wi­cza oraz en­dec­kich rad­nych Sie­masz­kę i Gliń­skie­go13. Był to swo­isty „mord sym­bo­licz­ny”, bo­wiem w gru­pie za­bi­tych mie­ścił się prze­krój lo­kal­nej spo­łecz­no­ści: trzech zie­mian, trzech funk­cjo­na­riu­szy po­li­cji, trzech ofi­ce­rów, je­den związ­ko­wiec, pro­boszcz, ku­piec ży­dow­ski i ksią­żę ta­tar­ski oraz trzy inne oso­by.

Spi­ra­la ter­ro­ru roz­krę­ca­ła się na do­bre, a wła­ści­wie – na złe, na kosz­mar­ne. Co po­tra­fi­li cze­ki­ści, któ­rym sze­fo­wał obec­ny zra­zu w Bia­łym­sto­ku, a póź­niej w Wy­szko­wie Fe­liks Dzier­żyń­ski – no­szą­cy bu­dzą­cy gro­zę przy­do­mek „Krwa­wy Fe­liks”, na zmia­nę z dwo­ma in­ny­mi: „Że­la­zny Fe­liks” i „Czer­wo­ny Kat” – po­ka­za­ły dwa pierw­sze lata ich dzia­łal­no­ści. Geo­r­ge Leg­gett pi­sał, że w la­tach 1918-1920 Cze­ka za­bi­ła przy­naj­mniej 140 tys. lu­dzi, a więc – „sie­dem razy tyle, ile wy­no­si­ła licz­ba za­bi­tych przez rząd ca­ra­tu w cią­gu ca­łe­go wie­ku przed re­wo­lu­cją!”. Na­le­ży do­dać, że jest to wskaź­nik uwzględ­nia­ją­cy je­dy­nie eg­ze­ku­cje, na­to­miast po­mi­ja nie­zli­czo­ne ofia­ry wię­zień i tor­tur. Praw­dzi­wa licz­ba ofiar może wy­no­sić po­nad mi­lion ist­nień14.

Ri­chard Pi­pes, ame­ry­kań­ski hi­sto­ryk i so­wie­to­log po­cho­dze­nia pol­sko-ży­dow­skie­go, do­wo­dził, że w kwiet­niu 1919 r., z in­spi­ra­cji Dzier­żyń­skie­go i za zgo­dą Le­ni­na, rząd so­wiec­ki wy­dał roz­kaz za­ło­że­nia sie­ci obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych, co naj­mniej po jed­nym na każ­dą gu­ber­nię, two­rząc w ten spo­sób za­czyn pod bu­do­wę sys­te­mu obo­zów, zna­ne­go póź­niej jako GU­Łag. Po­mysł czer­wo­nych to­ta­li­stów w Ro­sji przej­mie i „twór­czo” roz­wi­nie to­ta­li­ta­ryzm bru­nat­ny w Niem­czech, któ­re­go wo­dzem był Adolf Hi­tler. Do 1923 r. wła­dza ra­dziec­ka zbu­do­wa­ła 315 obo­zów15. Do ta­kich to „atrak­cji” spiesz­no było oby­wa­te­lom państw Za­cho­du. A fakt, że wie­lu z nich nie mia­ło po­ję­cia, co się w tym cza­sie w Kra­ju Rad dzia­ło, sta­no­wi czyn­nik dru­go­rzęd­ny. Bo­wiem ko­lej­ne lata ist­nie­nia Czer­wo­ne­go Ca­ra­tu i na­pły­wa­ją­ce stam­tąd co­raz szer­szym stru­mie­niem in­for­ma­cje nie zdo­ła­ły wy­ga­sić sym­pa­tii do ko­mu­ni­zmu nie tyl­ko tych, ale też na­stęp­nych po­ko­leń miesz­kań­ców Wol­ne­go Świa­ta, a wy­da­rze­nia z lat 60. XX stu­le­cia oraz ogrom­ne suk­ce­sy mark­si­zmu, w wer­sji kul­tu­ro­wej, będą tego smęt­nym do­wo­dem.

Woj­sko pol­skie, wspar­te przez miej­sco­wą lud­ność, zdo­by­ło Bia­ły­stok 22 sierp­nia. Tym­cza­so­wy Ko­mi­tet Re­wo­lu­cyj­ny Pol­ski w po­śpie­chu opu­ścił mia­sto, ucie­ka­jąc tam, skąd przy­szedł – do Ro­sji.

Wkrót­ce za­prze­stał dzia­łal­no­ści, a jego człon­ko­wie zo­sta­li przy­dzie­le­ni do szta­bów fron­to­wych lub obo­zów je­niec­kich w celu bez­sku­tecz­ne­go, jak się oka­za­ło, wer­bo­wa­nia ochot­ni­ków do Pol­skiej Ar­mii Czer­wo­nej. Po so­wie­tach zo­sta­ły upior­ne wspo­mnie­nia, nad któ­rych za­tar­ciem tru­dzi­ła się póź­niej, całe szczę­ście nie dość sku­tecz­nie, pe­ere­low­ska pro­pa­gan­da; w tym hi­sto­ry­cy, na­dal po­zo­sta­ją­cy – rów­nież po prze­mia­nach po­cząt­ku lat 90. XX stu­le­cia – men­to­ra­mi i wy­cho­waw­ca­mi no­wych po­ko­leń ba­da­czy i na­uczy­cie­li. Stąd do dnia dzi­siej­sze­go, wśród czę­ści Po­la­ków, któ­rzy bez­czel­nie sami sie­bie na­zy­wa­ją „eli­tą”, wciąż ist­nie­ją cho­re in­kli­na­cje do mark­si­zmu i ta­kież sen­ty­men­ty do Pe­ere­lu.

Na od­głos strza­łów roz­le­ga­ją­cych się za Bu­giem dr Ju­lian Mar­chlew­ski, jego ko­le­ga Fe­liks Dzier­żyń­ski, po­ma­za­ny od stóp do głów krwią ludz­ką, i sza­now­ny we­te­ran so­cja­li­zmu Fe­liks Kohn – dali dra­pa­ka z Wy­szko­wa. Po­zo­stał po nich tyl­ko wiel­ki swąd spa­lo­nej ben­zy­ny, tro­cha cu­kru oraz wspo­mnie­nie dys­kur­sów, pro­wa­dzo­nych przy sto­le i pod ja­bło­nia­mi cie­ni­ste­go sadu. Przed wy­jaz­dem dr Jul­jan Mar­chlew­ski po­wta­rzał raz wraz me­lan­cho­lij­nie:

«Mia­łeś, chło­pie, zło­ty róg,

Mia­łeś, chło­pie, czap­kę z piór…

Zo­stał ci się ino sznur»…

Jak w wie­lu in­nych rze­czach, tak i tu­taj, nie­do­szły wład­ca my­lił się za­sad­ni­czo. Zło­te­go rogu Pol­ski, wca­le w ręku nie trzy­mał. Czap­ka kra­kow­ska rów­nież mu nie przy­stoi. Je­że­li jaki strój, to już chy­ba okrą­gła, ak­sa­mit­na cza­pecz­ka mo­skiew­ska, ob­sta­wio­na wo­ko­ło pa­wie­mi pió­ra­mi prę­dzej mu bę­dzie pa­so­wa­ła. Tę już do koń­ca ży­cia no­sić mu wy­pad­nie. Na­wet do bied­ne­go sznu­ra od pol­skie­go zło­te­go rogu nie ma pra­wa ten na­jeźdź­ca. Kto na zie­mię oj­czy­stą, cho­ciaż­by grzesz­ną i złą, wro­ga od­wiecz­ne­go na­pro­wa­dził, zdep­tał ją, stra­to­wał, splą­dro­wał, spa­lił, złu­pił rę­ko­ma cu­dzo­ziem­skie­go żoł­dac­twa, ten się wy­zuł z oj­czy­zny. Nie może ona być dla nie­go już ni­g­dy do­mem, ni miej­scem spo­czyn­ku. Na zie­mi pol­skiej nie ma dla tych lu­dzi już ani tyle miej­sca, ile zaj­mą sto­py czło­wie­ka, ani tyle, ile zaj­mie mo­gi­ła16.

A jed­nak, mimo słów Ste­fa­na Że­rom­skie­go, dla ta­kich lu­dzi, któ­rzy po­ja­wią się po­now­nie po dwu­dzie­stu la­tach z Ar­mią Czer­wo­ną, zna­la­zło się nie tyl­ko miej­sce i dom, ale zna­la­zła się też i wła­dza, i god­no­ści, ty­tu­ły i pie­nią­dze. Rzą­dzi­li oni, a póź­niej ich dzie­ci, wnu­ki. A dziś wła­da­ją nami ich du­cho­wi spad­ko­bier­cy, „we­wnętrz­ni Mo­ska­le” – jak na­zwał ten typ Po­la­ków po­eta i pi­sarz Ja­ro­sław Rym­kie­wicz.

Do­świad­cze­nie ko­mu­ni­zmu (choć jego marę od­go­ni­ła pol­ska sza­bla znad Wi­sły) oraz po­nu­ra i groź­na obec­ność tego sys­te­mu za kru­chym kor­do­nem gra­nicz­nym, przez któ­ry co i rusz prze­ni­ka­ła so­wiec­ka agen­tu­ra, ro­dzi­ły w wie­lu pi­sa­rzach, my­śli­cie­lach, za­uro­czo­nych pol­sko­ścią i jej dzie­ja­mi przed­mu­rza cy­wi­li­zo­wa­ne­go świa­ta, my­śli escha­to­lo­gicz­ne, pro­roc­kie, traf­nie (nie­ste­ty) prze­wi­du­ją­ce co bę­dzie da­lej, tak z Pol­ską, jak z Eu­ro­pą i świa­tem. Ma­rian Zdzie­chow­ski pi­sał wów­czas: „Sto­imy w ob­li­czu koń­ca hi­sto­rii. Dzień każ­dy świad­czy o za­stra­sza­ją­cych po­stę­pach dżu­my mo­ral­nej, któ­ra od Ro­sji so­wiec­kiej pę­dząc, za­gar­nia wszyst­kie kra­je, wże­ra się w or­ga­ni­zmy wszyst­kich na­ro­dów, wszę­dzie pro­ce­sy roz­kła­do­we wsz­czy­na, w od­mę­tach zgni­li­zny i zdzi­cze­nia po­grą­ża”. A w tym cza­sie no­wo­twór bol­sze­wi­zmu nisz­czył, zdro­we do tej pory, ka­to­lic­kie kra­je Mek­sy­ku i Hisz­pa­nii. Sta­wał się co­raz bar­dziej po­pu­lar­ny na Za­cho­dzie Eu­ro­py.

Pa­trząc na to, myśl na­stra­ja się escha­to­lo­gicz­nie. Na­le­żę do tych, zda­je się nie­licz­nych, któ­rzy bar­dzo wy­raź­nie sły­szą huk nad­cho­dzą­cej na­wał­ni­cy, o któ­rej po­wie­dzia­no, że przyj­dą dnie uci­sku, ja­kie nie były od po­cząt­ku stwo­rze­nia, po­wsta­nie na­ród prze­ciw na­ro­do­wi, kró­le­stwo prze­ciw kró­le­stwu, na­stą­pi obrzy­dli­wość spu­sto­sze­nia i lu­dzie schnąć będą ze stra­chu, a gdy uj­rzy­cie to wszyst­ko, wiedz­cie, iż Pan bli­sko jest, we drzwiach [Mat. 24:33]17.

I jesz­cze inne spo­strze­że­nie Zdzie­chow­skie­go u pro­gu woj­ny, któ­ra w swym okru­cień­stwie sta­rać się bę­dzie do­rów­nać zdzi­cze­niu i be­stial­stwu re­wo­lu­cji bol­sze­wic­kiej: tra­gicz­nie bez­myśl­na Eu­ro­pa, ule­gł­szy hip­no­zie bol­sze­wic­kie­go okru­cień­stwa, wzię­ła je za ob­jaw siły prze­twa­rza­ją­cej świat; na­wet lu­dzie z su­mie­niem, jak Ro­ma­in Rol­land, za­głu­szy­li su­mie­nia swo­je i słu­żą bol­sze­wi­kom. Gdzie zaś, jak w Niem­czech, wy­stą­pio­no do wal­ki z nimi, in­nych me­tod jak bol­sze­wic­kie nie wy­na­le­zio­no”. Stąd już bli­sko do kon­klu­zji, któ­rej traf­ność jesz­cze nie raz bę­dzie­my wspo­mi­nać:

Sło­wem, bol­sze­wi­zu­je się świat. Eu­ro­pa i wraz z nią Pol­ska za­pa­da­ją w bło­to upad­ku mo­ral­ne­go. Czło­wiek wy­zu­ty z in­dy­wi­du­al­no­ści i su­mie­nia, z men­tal­no­ścią szpie­ga, z du­szą kata, a pod­da­ny dys­cy­pli­nie ka­tor­gi [Lo­uis Ber­trand] zo­sta­je uzna­ny, zgod­nie z ewan­ge­lią so­wiec­ką, za ide­ał czło­wie­ka i wzór dla cza­sów na­szych, a pro­pa­gan­dzie no­we­go ide­ału w roz­ma­itych jego po­sta­ciach, sto­sow­nie do miej­sca i śro­do­wi­ska, ogół spo­łe­czeń­stwa na­sze­go przy­pa­tru­je się z życz­li­wą neu­tral­no­ścią18.

Mark­sizm, nie­za­leż­nie czy w sier­mięż­nej jesz­cze, bol­sze­wic­kiej wer­sji, czy w z lek­ka przy­pu­dro­wa­nej i z „ludz­ką twa­rzą” wer­sji so­cja­li­stycz­nej, czy wresz­cie – po­lit-po­praw­nej, za­wsze bę­dzie naj­więk­szym nie­bez­pie­czeń­stwem dla ludz­kich dusz i umy­słów. Nie za­do­wa­la się li tyl­ko zdo­by­cza­mi ma­te­rial­ny­mi, prze­ję­ciem cu­dzej wła­sno­ści, bo­wiem

pla­ny i cele wro­ga tego […] się­ga­ją nie­rów­nie da­lej! Nic po­dob­ne­go hi­sto­ria do­tych­czas nie za­pi­sa­ła. Cho­dzi tu bo­wiem o wskrze­sze­nie cze­goś, co bez­pow­rot­nie, jak się zda­wa­ło, ode­szło w dal prze­szło­ści, tj. pańsz­czy­zny – o prze­isto­cze­nie świa­ta w je­den wiel­ki dom nie­wo­li, w ja­kiś koł­choz, mó­wiąc żar­go­nem so­wiec­kim, w któ­rym czło­wiek stał­by się au­to­ma­tem bez my­śli i bez woli, al­bo­wiem my­śleć i mieć wolę jest przy­wi­le­jem tyl­ko par­tii, przy­wi­le­jem cze­re­zwy­czaj­ki bę­dą­cej jej wi­do­mym wy­ra­zem19.

Suk­ces mark­si­zmu i jego dys­funk­cyj­nej ide­olo­gii spo­wo­do­wa­ny był tym, że świat nie po­słu­chał rady Ste­fa­na Że­rom­skie­go: „Po­ko­naw­szy bol­sze­wizm na polu bi­twy, na­le­ży go po­ko­nać w sed­nie jego idei. Na miej­sce bol­sze­wi­zmu na­le­ży po­sta­wić za­sa­dy wyż­sze odeń, spra­wie­dliw­sze, mą­drzej­sze i do­sko­nal­sze”. Osta­tecz­nie świat uznał, że na miej­sce bol­sze­wi­zmu sier­mięż­ne­go nie na­le­ży „po­sta­wić za­sad wyż­szych odeń”, ale trze­ba jesz­cze wię­cej bol­sze­wi­zmu – z tym że bar­dziej fi­ne­zyj­ne­go.

Z tego upad­ku po­wo­jen­nej Eu­ro­py – któ­ra znów, tym ra­zem po dru­giej Wiel­kiej Woj­nie, chy­li­ła kark przed czer­wo­nym to­ta­li­ta­ry­zmem – do­sko­na­le zda­wał so­bie spra­wę An­drzej Bob­kow­ski. Dla­te­go wła­śnie uciekł z niej (lub może ra­czej od niej) da­le­ko do Ame­ry­ki Po­łu­dnio­wej, gdzie, jak są­dził (ku swe­mu prze­ra­że­niu, na­iw­nie) nie wkro­czy ni­g­dy ko­mu­ni­stycz­ny Le­wia­tan, nie­na­wi­dzą­cy wszyst­kie­go co żyje i nie­ma­ją­cy wzglę­du na nor­my, li­mi­ty, stan­dar­dy, okól­ni­ki, wy­tycz­ne – cały ten ar­se­nał współ­cze­snych kaj­dan i łań­cu­chów, któ­ry­mi nie­gdyś przy­ku­wa­no do wię­zien­nych ścian tyl­ko naj­groź­niej­szych prze­stęp­ców, a dziś robi się to samo ze spo­koj­ny­mi, pra­co­wi­ty­mi ludź­mi, „z my­ślą o ich do­brze po­ję­tym in­te­re­sie i bez­pie­czeń­stwie”.

Je­rzy Gie­droyc pi­sał o Bob­kow­skim, że był on „pod wiel­kim wra­że­niem upad­ku i roz­kła­du Eu­ro­py, nie­na­wi­dził jej zmur­sza­łych ide­olo­gii, wi­dział tu przy­szłość w bar­dzo czar­nych bar­wach i chciał roz­po­cząć nowe ży­cie w Ame­ry­ce Po­łu­dnio­wej”20. Za­uwa­żył tak­że, że męż­czy­zna „miał pa­sję ży­cia, z któ­re­go czer­pał wiel­ki­mi gar­ścia­mi”, a taką po­sta­wę nie spo­sób było po­go­dzić z po­wol­ną, pod­stęp­ną, ale nie­uchron­ną i jak su­cho­ty ga­lo­pu­ją­cą bol­sze­wi­za­cją Sta­re­go Kon­ty­nen­tu. „Eu­ro­pej­czyk, któ­ry nie chce być wol­ny, prze­sta­je być Eu­ro­pej­czy­kiem. Aby nim po­zo­stać, mu­sia­łem wy­je­chać”, wy­ja­śniał po­wo­dy opusz­cze­nia Eu­ro­py au­tor Szki­ców piór­kiem, w któ­rych zresz­tą łaja Za­chód za to samo, co wiel­ki Jó­zef Mac­kie­wicz. Ów ostat­ni stwier­dzał:

To, co do­pro­wa­dza mnie do sza­łu, to mó­wie­nie o Ro­sji, jak­by to był zu­peł­nie nor­mal­ny kraj, part­ner An­glii i Ame­ry­ki itd. Na­praw­dę ciem­no­ta, na­praw­dę zu­peł­ne śre­dnio­wie­cze. Jest to taki sam to­ta­lizm, jak każ­dy inny, ale nie wol­no o tym mó­wić. […] I to­ta­lizm so­wiec­ki jest w su­mie strasz­niej­szy od hi­tle­row­skie­go, bo prze­że­ra tak­że du­szę, wgry­za się głę­biej, ata­ku­jąc ca­łe­go czło­wie­ka. Ale nikt nie chce WI­DZIEĆ21.

Klę­ska ar­mii Tu­cha­czew­skie­go po­nie­sio­na na przed­po­lach War­sza­wy, roz­bi­cie Ar­mii Kon­nej Bu­dion­ne­go pod Ko­ma­ro­wem, wrze­śnio­wa ofen­sy­wa nad Nie­mnem Jó­ze­fa Pił­sudz­kie­go za­koń­czo­na ko­lej­nym wspa­nia­łym suk­ce­sem wojsk pol­skich, a wresz­cie trak­tat ry­ski, koń­czą­cy w mar­cu 1921 r. woj­nę Po­la­ków (i wspo­ma­ga­ją­cych ich od­dzia­łów żoł­nie­rzy ukra­iń­skich pod do­wódz­twem ge­ne­ra­ła My­chaj­ło Ome­lia­no­wi­cza-Paw­len­ki) z bol­sze­wią – wszyst­ko to w spo­sób oczy­wi­sty po­ka­za­ło, że w tym cza­sie kon­cep­cja „świa­to­wej re­wo­lu­cji” sta­ła się spra­wą bez­na­dziej­ną.

Jed­nak mark­si­ści – rów­nież ci „kul­tu­ro­wi”, o czym nie­ba­wem bę­dzie mowa – nie zwy­kli li­czyć się z rze­czy­wi­sto­ścią, kie­ru­jąc się za­sa­dą He­gla, uję­tą w słyn­nym po­wie­dze­niu tego nie­miec­kie­go my­śli­cie­la: „Je­śli teo­ria nie zga­dza się z fak­ta­mi, tym go­rzej dla fak­tów”. Mimo tylu świa­dectw mó­wią­cych, że „pro­ce­sy dzie­jo­we”, któ­re do­pro­wa­dzi­ły­by do wrze­nia re­wo­lu­cyj­ne­go w każ­dym z państw eu­ro­pej­skich, jesz­cze nie wy­stą­pi­ły, w mar­cu 1921 r. Ko­min­tern po­now­nie szy­ko­wał się do „eks­por­tu” re­wo­lu­cji. Tym ra­zem wy­bra­no Sak­so­nię na miej­sce „spon­ta­nicz­ne­go” prze­wro­tu, któ­ry ogar­nie całe Niem­cy. I tym ra­zem – przed­się­wzię­cie nie po­wi­dło się. Po­dob­nie jak ko­lej­ne pró­by, po­dej­mo­wa­ne jesz­cze do po­ło­wy lat 20. (po­now­nie w Sak­so­nii, Tu­ryn­gii oraz w Es­to­nii i Buł­ga­rii). „Po do­tkli­wych nie­po­wo­dze­niach w Eu­ro­pie dy­ry­go­wa­ny przez Sta­li­na Ko­min­tern zna­lazł ko­lej­ne pole wal­ki – Chi­ny, i tam też skie­ro­wał swe wy­sił­ki”, pi­szą au­to­rzy Czar­nej księ­gi ko­mu­ni­zmu.

Skie­ro­wa­nie wzro­ku na Azję Środ­ko­wą nie ozna­cza, w żad­nym wy­pad­ku, że ko­mu­ni­ści zre­zy­gno­wa­li w tym cza­sie z Eu­ro­py. Ar­gu­so­we oko cały czas spo­czy­wa­ło na Sta­rym Kon­ty­nen­cie – wszak Ar­gus to po­twór wie­lo­oki.

„La­sem pol­skich dzid na­ro­dy za­sła­nia­ne od pod­bo­ju wy­nu­ci­ły pieśń swo­bo­dy, pieśń mi­ło­ści, pieśń po­ko­ju” – pi­sał Fran­ci­szek Mo­raw­ski w wier­szu Gier­mek. A póź­niej nie tyl­ko nie­wdzięcz­ne za tę pol­ską ła­skę, ale i prze­wrot­ne, z wła­snej, nie­przy­mu­szo­nej woli, za­czę­ły śpie­wać Mię­dzy­na­ro­dów­kę i ła­sić się do so­wiec­kich wa­lo­nek.

Roz­dział 2. Prestidigitatorzy kłamstwa, ezoteryczni, jak gdy­by ze mgły

sa­mo­gon­ny Me­fi­sto w le­ni­now­skiej kurt­ce

po­sy­łał w te­ren wnu­czę­ta Au­ro­ry

chłop­ców o twa­rzach ziem­nia­cza­nych

bar­dzo brzyd­kie dziew­czy­ny o czer­wo­nych rę­kach

Za­iste ich re­to­ry­ka była aż na­zbyt par­cia­na

(Ma­rek Tul­liusz ob­ra­cał się w gro­bie)

łań­cu­chy tau­to­lo­gii parę po­jęć jak cepy

dia­lek­ty­ka opraw­ców żad­nej dys­tynk­cji w ro­zu­mo­wa­niu

skład­nia po­zba­wio­na uro­dy ko­niunk­ti­wu

Te słyn­ne sło­wa Pana Co­gi­to, któ­ry­mi Zbi­gniew Her­bert opi­sy­wał es­te­tycz­ne wra­że­nia, ja­kich do­świad­czył w wy­ni­ku kon­tak­tu z ko­mu­ni­stycz­nym łaj­nem na­nie­sio­nym po woj­nie na pol­ską zie­mię – na so­wiec­kich bu­tach oraz ka­ma­szach ich pol­skich po­ma­gie­rów – były i są aż nad­to praw­dzi­we. Jak jed­nak wie­my z po­przed­nie­go roz­dzia­łu, mark­si­ści chcąc pod­bić Eu­ro­pę, a póź­niej świat, po­słu­gi­wa­li się (czę­sto na­prze­mien­nie) fi­zycz­nym ter­ro­rem i pro­pa­gan­do­wym du­ra­cze­niem. A do tego „parę po­jęć jak cepy” mo­gło oka­zać się na­rzę­dziem nie­wy­star­cza­ją­cym. Trze­ba było zbu­do­wać cały sys­tem idei, wręcz du­cho­wy i in­te­lek­tu­al­ny GU­Łag, w któ­rym – niby w nie­wi­dzial­nej klat­ce, ja­kimś ezo­te­rycz­nym wię­zie­niu – bę­dzie moż­na za­mknąć całe na­ro­dy.

Pa­mię­taj­my o tym, że ko­mu­nizm, czy też tzw. re­al­ny so­cja­lizm, to ustrój pierw­szy w dzie­jach ludz­ko­ści od po­cząt­ku do koń­ca wy­my­ślo­ny. Do tej pory było tak: naj­pierw ludz­ka ak­tyw­ność, re­gu­lo­wa­na i mo­dy­fi­ko­wa­na przez zmie­nia­ją­ce się z róż­nych po­wo­dów wa­run­ki – spo­łecz­ne, po­li­tycz­ne, kul­tu­ro­we, jak też eko­no­micz­ne, a na­wet przy­rod­ni­cze – a do­pie­ro póź­niej two­rzo­ny przez tę ak­tyw­ność sys­tem, któ­ry też ule­gał na­tu­ral­nym prze­mia­nom. Wstrzą­sy spo­łecz­ne, ja­kie na­stę­po­wa­ły, nie były przez ni­ko­go pla­no­wa­ne i in­spi­ro­wa­ne, bo­wiem sta­no­wi­ły bez­po­śred­nią re­ak­cję na po­wsta­ły kry­zys o róż­no­ra­kim pod­ło­żu. Naj­czę­ściej był to cały splot kry­zy­so­rod­nych czyn­ni­ków, w któ­rym czyn­nik eko­no­micz­ny (je­śli w ogó­le wy­stę­po­wał) był – wbrew twier­dze­niom mark­si­stów – czę­sto­kroć nie tym naj­waż­niej­szym, ale jed­nym z wie­lu.

Na­to­miast te­raz ma być tak: naj­pierw two­rzy­my teo­re­tycz­ny mo­del sys­te­mu (jak są­dzo­no – ide­al­ne­go), by na­stęp­nie wtło­czyć weń całe na­ro­dy i spo­łe­czeń­stwa, w tym celu po­słu­gu­jąc się pro­le­ta­ria­tem jako „naj­bar­dziej po­stę­po­wą i re­wo­lu­cyj­ną siłą spo­łecz­ną”. Oczy­wi­ście „pro­le­ta­riat” w prak­ty­ce ozna­czał Ar­mię Czer­wo­ną oraz cze­ki­stów, jako siły nie tyl­ko naj­bar­dziej po­stę­po­we z po­stę­po­wych, ale też naj­bar­dziej sku­tecz­ne w urze­czy­wist­nia­niu bol­sze­wic­kich ro­jeń. Na­wet wbrew woli sa­me­go pro­le­ta­ria­tu – nie mó­wiąc już o chłop­stwie i gru­pie spo­łecz­nej na­zwa­nej póź­niej „in­te­li­gen­cją pra­cu­ją­cą miast i wsi”.

Oczy­wi­ście, sami mark­si­ści ina­czej uj­mo­wa­li pro­ces prze­mian, któ­ry miał się roz­po­cząć re­wo­lu­cją spo­łecz­ną, bun­tem mas, a za­koń­czyć usta­no­wie­niem Świa­to­wej Re­pu­bli­ki Rad. Teo­re­ty­cy ko­mu­ni­zmu od­wo­ły­wa­li się do dzie­jo­wych praw obiek­tyw­nych, do pro­ce­sów spo­łecz­nych, któ­rych bie­gu, w prze­ci­wień­stwie do bie­gu sy­be­ryj­skich rzek, nie da się od­wró­cić:

Fun­da­men­tal­ne pra­wo re­wo­lu­cji […] brzmi na­stę­pu­ją­co: aby mo­gło dojść do re­wo­lu­cji, nie wy­star­czy, że masy wy­zy­ski­wa­ne i uci­śnio­ne zda­dzą so­bie spra­wę, że nie moż­na już da­lej żyć w daw­ny spo­sób. Re­wo­lu­cja może od­nieść try­umf je­dy­nie wte­dy, gdy „niż­sze kla­sy” nie chcą żyć w daw­ny spo­sób, a „kla­sy wyż­sze” nie mogą kon­ty­nu­ować daw­ne­go sty­lu ży­cia. Praw­dę tę moż­na wy­ra­zić in­ny­mi sło­wa­mi: re­wo­lu­cja jest nie­moż­li­wa bez ogól­no­na­ro­do­we­go kry­zy­su, do­ty­ka­ją­ce­go za­rów­no wy­zy­ski­wa­nych, jak wy­zy­sku­ją­cych1.

W tym ofi­cjal­nym, pro­pa­gan­do­wym uję­ciu za­da­niem par­tii ko­mu­ni­stycz­nej jako awan­gar­dy pro­le­ta­ria­tu (czy­li naj­bar­dziej po­stę­po­wej kla­sy spo­łecz­nej) było za­wcza­su prze­wi­dzieć po­ja­wie­nie się pro­ce­sów re­wo­lu­cyj­nych, a w dal­szej ko­lej­no­ści, gdy już na­stą­pi­ły – sta­nąć na cze­le „rwą­ce­go nur­tu prze­mian”, po to, by po­kie­ro­wać nim zgod­nie z pra­wa­mi dzie­jo­wy­mi. A czym są te pra­wa i jaki jest ich kie­ru­nek – naj­do­sko­na­lej wie­dzie­li ak­tu­al­ni przy­wód­cy świa­to­we­go ru­chu ro­bot­ni­cze­go, któ­re­go cre­me de la cre­me znaj­do­wał się te­raz w Mo­skwie. A o tym, kto miał być tym ak­tu­al­nym przy­wód­cą, de­cy­do­wa­ły ostre wal­ki frak­cyj­ne w ło­nie par­tii bol­sze­wic­kiej, zna­czo­nej nie­jed­no­krot­nie tru­pa­mi mniej for­tun­nych to­wa­rzy­szy. In­ny­mi sło­wy: wszyst­ko dzia­ło się w umy­słach teo­re­ty­ków i dzia­ła­czy po­li­tycz­nych, a re­ali­zo­wa­ne było rę­ka­mi żoł­nie­rzy Ar­mii Czer­wo­nej i funk­cjo­na­riu­szy po­li­cji po­li­tycz­nej.

Lu­dzie, jak to zdą­ży­li­śmy już za­uwa­żyć, mó­wiąc o fia­sku pla­nów Ko­min­ter­nu, za­zwy­czaj nie mie­li ocho­ty być wpraw­dzie „rów­ni”, ale za to bied­ni i znie­wo­le­ni. Nie spiesz­no im było do świa­ta wy­my­ślo­ne­go przez lu­dzi nie­na­wi­dzą­cych ota­cza­ją­cej ich rze­czy­wi­sto­ści, chcą­cych ją znisz­czyć w imię urze­czy­wist­nie­nia ro­jeń o sys­te­mie, w któ­rym „każ­dy [bę­dzie pra­co­wał] we­dług swo­ich zdol­no­ści, każ­de­mu [bę­dzie dane] we­dług jego po­trzeb”2. Lu­dzi bu­rzą­cych do fun­da­men­tów do­tych­cza­so­wy do­ro­bek cy­wi­li­za­cyj­ny Za­cho­du. Wzno­szą­cych „mor­der­ców ba­rak” na miej­scu „pa­ła­cu spra­wie­dli­wo­ści”. Dla­te­go sto­so­wa­nie prze­mo­cy nie było ja­kimś wy­pa­cze­niem mark­si­zmu, ale jego im­ma­nent­ną, we­wnętrz­ną ce­chą. Rów­nież mark­si­zmu kul­tu­ro­we­go – o czym nie­jed­no­krot­nie przyj­dzie nam w tej pra­cy wspo­mi­nać.

Za fa­la­mi de­mo­nów re­wo­lu­cji, w szpi­cza­stych czap­kach z czer­wo­ną gwiaz­dą, wy­pusz­czo­nych z pie­kła ste­pów i za­ka­za­nych wiel­ko­miej­skich za­uł­ków, szli, ni­czym ka­pła­ni krwa­wych az­tec­kich bo­gów, lu­dzie (złe­go) du­cha prze­mian, a wła­ści­wie – pa­to­lo­gicz­nej mu­ta­cji tkan­ki rze­czy­wi­sto­ści. Szli in­te­lek­tu­ali­ści, teo­re­ty­cy re­wo­lu­cji, chłod­ni rach­mi­strze ludz­kich ko­ści po­zo­sta­wio­nych tam, gdzie prze­mknę­ły sza­ka­le wa­ta­hy kra­sno­ar­miej­ców i prze­wa­li­ły się zło­wro­gie szwa­dro­ny śmier­ci bol­sze­wic­kiej po­li­cji po­li­tycz­nej. Jak wy­glą­da­li ci lu­dzie? Po­służ­my się znów pió­rem so­cja­li­sty Że­rom­skie­go, któ­ry pi­jąc her­ba­tę w miesz­ka­niu na ple­ba­nii w Wy­szko­wie, w któ­rej jesz­cze trzy dni wcze­śniej prze­by­wa­li Mar­chlew­ski, Kohn i Dzier­żyń­ski (sło­dząc go­rą­cy na­pój „cu­krem kost­ko­wym w naj­lep­szym ga­tun­ku”, po­zo­sta­wio­nym w księ­żow­skiej cu­kier­ni­cy przez dr. Ju­lia­na Mar­chlew­skie­go „w po­pło­chu uciecz­ki”), snuł ta­kie to roz­wa­ża­nia:

Za­pi­ja­jąc go­rą­cą her­ba­tę, jak przez sen przy­po­mnia­łem so­bie po­stać dra Ju­lia­na Mar­chlew­skie­go. Pierw­szy raz wi­dzia­łem go nie­gdyś, przed wie­lo­ma laty w pra­cow­ni bi­blio­te­kar­skiej Rap­per­swi­lu, w izbie na dru­gim pię­trze, o pra­sta­rym, ni­skim skle­pie­niu, cia­snej i za­pcha­nej mnó­stwem ksią­żek, ka­ta­lo­gów i rę­ko­pi­sów.

W tym cza­sie Ste­fan Że­rom­ski pra­co­wał tam jako bi­blio­te­karz i miał oka­zję „pew­ne­go zi­mo­we­go dnia” ob­słu­gi­wać dwo­je dok­to­rów nauk eko­no­micz­nych: Różę Luk­sem­burg i Ju­lia­na Mar­chlew­skie­go.

Czyż moż­na było wów­czas przy­pu­ścić, że w tych nie­po­kaź­nych fi­gu­rach dwoj­ga wy­wo­łań­ców, zbie­gów, emi­gran­tów ob­słu­gu­ję przy­szłą mę­czen­ni­cę spar­ta­kow­skiej re­wo­lu­cji, za­mor­do­wa­ną w be­stial­ski spo­sób na uli­cach Ber­li­na przez roz­ju­szo­ną lud­ność, oraz przy­szłe­go wiel­ko­rząd­cę na­szej bied­nej oj­czy­zny, krót­ko, co praw­da, spra­wu­ją­ce­go swą nad nami wła­dzę i, jak do­tych­czas, w nie­po­kaź­nym Wy­szko­wie.

Do­kład­niej rzecz uj­mu­jąc, po upad­ku wspo­mnia­ne­go wcze­śniej po­wsta­nia Związ­ku Spar­ta­ku­sa, 15 stycz­nia 1919 r., dzia­łacz­ka zo­sta­ła poj­ma­na wraz z Kar­lem Liebk­nech­tem i Wil­hel­mem Piec­kim (któ­ry zdo­łał zbiec) przez po­li­cję. Po czym prze­ka­za­no więź­niów żoł­nie­rzom Fre­ikorp­su, któ­rzy po prze­słu­cha­niu po­bi­li, a na­stęp­nie strza­łem z pi­sto­le­tu w skroń za­mor­do­wa­li Różę Luk­sem­burg. Jej zwło­ki wrzu­co­no do Lan­dwehr­ka­nal, gdzie od­na­le­zio­no je do­pie­ro 1 lip­ca te­goż sa­me­go roku.

Po­wróć­my jed­nak do wspo­mnień snu­tych nad szklan­ką pa­ru­ją­cej her­ba­ty.

Przy­po­mnia­łem so­bie nad­to, że prze­cież dr Ju­lian Mar­chlew­ski to jest mój sza­now­ny wy­daw­ca. Po­sia­dam stos jego li­stów, w któ­rych na licz­nych ar­ku­szach spi­sa­ne są sta­tu­ty, umo­wy, kon­trak­ty co do tłu­ma­cze­nia pew­nych mo­ich pi­sa­nin na ję­zyk nie­miec­ki. […] Opi­ty i roz­grza­ny przy­po­mnia­łem so­bie dru­gie­go z wiel­ko­rząd­ców — Fe­lik­sa Koh­na. Wi­dy­wa­łem go na pro­ce­sie Sta­ni­sła­wa Brzo­zow­skie­go w Kra­ko­wie, jako jed­ne­go z sę­dziów. Po­stać wy­wię­dła, znisz­czo­na, czło­wiek jak gdy­by ze mgły, o twa­rzy sym­pa­tycz­nej ner­wo­we­go uto­pi­sty – bo­ha­ter war­szaw­skie­go „Pro­le­ta­ry­atu”. Je­den z tych, któ­rych dum­ne cie­nie w kaj­da­nach wi­dy­wa­ło się na zbio­ro­wej fo­to­gra­fii „pro­le­ta­ry­at­czy­ków” w izbach so­cja­li­stów.

Trze­ci sta­now­czo nie­pro­szo­ny gość na wy­szkow­skiej ple­ba­nii – o któ­rym wspo­mi­nał au­tor Po­pio­łów – to „Krwa­wy Fe­liks”:

Fe­lik­sa Dzier­żyń­skie­go mam szczę­ście nie znać oso­bi­ście. Ni­g­dy nie by­łem w pro­mie­niu jego ju­rys­dyk­cji i cie­szę się świa­do­mo­ścią, iż ni­g­dy nie wi­dzia­łem ani jego twa­rzy, ani nie do­ty­ka­łem ręki krwią ob­ma­za­nej po ło­kieć, ani sły­sza­łem wy­ra­zów z jego ust wy­cho­dzą­cych. Wy­zna­ję, iż to imię i na­zwi­sko, wy­mó­wio­ne w mej obec­no­ści, spra­wia na mnie ob­mier­z­łe wra­że­nie dusz­no­ści i jak­by tor­sji.

Dwu sub­tel­nych in­te­lek­tu­ali­stów, w tym je­den tak wy­su­bli­mo­wa­ny, że zda­wał się „czło­wie­kiem jak gdy­by ze mgły”, oraz rzeź­nik. Je­den, ale za to jaki! Te pro­por­cje war­to za­pa­mię­tać, bo skła­da­ją się na fan­ta­zmat, rów­nież na­szych cza­sów, w któ­rych przy­szło nam żyć i zma­gać się z in­nym ty­pem bol­sze­wi­zmu i z in­ny­mi ko­mi­sa­rza­mi. Nie z bu­dio­nów­ką na gło­wie, ale bywa, że z bi­re­tem uczo­ne­go lub kasz­kie­tem, hom­bur­giem czy inną ka­no­tie­rą bruk­sel­skie­go na­ba­ba, otu­lo­ne­go nie w ku­faj­kę-cia­ło­grzej­kę na wa­to­li­nie czy „le­ni­now­ską kurt­kę”, ale no­szą­ce­go dum­nie do­brze skro­jo­ne gar­ni­tu­ry od Ar­ma­nie­go czy Hugo Bos­sa – „z weł­ny dzie­wi­czej”.

I jest to fan­ta­zmat po­zor­nej prze­wa­gi du­cha i in­te­lek­tu, któ­re jed­nak oka­zu­ją się zwy­kłą watą słow­ną i po­ję­cio­wą, ma­sku­ją­cą swą de­li­kat­ną ma­te­rią obec­ność tego, co w tym wszyst­kim było naj­waż­niej­sze, choć wsty­dli­wie do cza­su ukry­wa­ne, i roz­strzy­ga­ją­ce – ostrza krwa­we­go maj­chra wy­strzę­pio­ne­go na wy­pru­wa­niu trze­wi „wro­ga kla­so­we­go”.

Roz­wi­jaj­cie się w mar­szu!

Wga­da­niach ro­bi­my pau­zę.

Ci­szej tam, mów­cy!

Dzi­siaj

ma głos

to­wa­rzysz Mau­zer.

…jak pi­sał w wier­szu Lewą marsz z 1919 r. Wło­dzi­mierz Ma­ja­kow­ski (wła­śnie je­den z tych du­chów re­wo­lu­cji, wiesz­czów no­wych cza­sów) do ma­ry­na­rzy ma­sze­ru­ją­cych na front wal­ki z kontr­re­wo­lu­cją. Za­chę­cał on rów­nie gor­li­wie do wal­ki z „pań­ską Pol­ską”, tą ostat­nią za­wa­li­dro­gą w mar­szu do no­we­go, wspa­nia­łe­go świa­ta zmaj­stro­wa­ne­go przez pierw­szo­rzęd­nych fa­chow­ców z Ko­min­ter­nu, two­rząc w 1920 r. pro­pa­gan­do­we, an­ty­pol­skie pla­ka­ty.

Zali wzrok orli zga­śnie?

Czyż ule­gnie­my w wal­ce?!

Cia­śniej

ści­śnij­cie świa­tu na gar­dle

pro­le­ta­ria­tu pal­ce!

Na­przód pierś po­daj nagą,

niech fla­ga na nie­bo za­wie­wa!

Kto tam znów ru­sza pra­wą?

Lewa!

Lewa!

Lewa!

…grzmiał ten tru­ba­dur Wiel­kie­go Paź­dzier­ni­ka, do­pó­ki rów­nież na jego gar­dle nie za­ci­śnię­to „pro­le­ta­riac­kich pal­ców” oskar­żeń o „wy­pa­cze­nia i odej­ście od dok­try­ny”, co po­cią­gnę­ło za sobą zgon po­ety „w nie do koń­ca ja­snych oko­licz­no­ściach”.

I jesz­cze jed­na rzecz dla na­szych roz­wa­żań istot­na: że so­bie ci ide­ow­cy nie szko­do­wa­li. Do­ga­dza­jąc swym przy­ziem­nym po­trze­bom wy­god­ne­go i sy­te­go ży­cia, nie zwa­ża­li na to, że w ten spo­sób ła­mią naj­święt­sze (je­śli moż­na by tak rzec w tym zgo­ła nie­świę­tym kon­tek­ście) za­sa­dy, z któ­ry­mi przy­by­li na pol­ską zie­mię, i z któ­ry­mi za­mie­rza­li iść da­lej, aż do brze­gów Atlan­ty­ku. A póź­niej – jesz­cze da­lej.

Przy­szli wład­cy Pol­ski i War­sza­wy, we­dług re­la­cji wszyst­kich obec­nych, byli oto­cze­ni sil­ną stra­żą, któ­ra z na­bi­tą bro­nią pil­no­wa­ła ich kwa­te­ry na ple­ba­nii; jeź­dzi­li zna­ko­mi­tym i wy­twor­nym au­to­mo­bi­lem, je­dli i pili do­sko­na­le, spa­li wy­god­nie. (Za­wsze za­da­ję so­bie py­ta­nie, czem też lu­dzie tego ro­dza­ju za­ra­bia­ją na to do­stat­nie ży­cie? Gło­sząc za­sa­dy pra­wa, opar­te­go je­dy­nie na pra­cy, sami sto­ją na po­zio­mie wszyst­kich zwy­czaj­nych wład­ców, któ­rzy swe sta­no­wi­sko odzie­dzi­czy­li lub po­sie­dli na mocy ta­kiej lub owa­kiej in­try­gi)

– czy­ta­my w Na ple­ba­nii w Wy­szko­wie.

Ten spo­sób ży­cia, w któ­rym bez­czel­nie, osten­ta­cyj­nie za­prze­cza się gło­szo­nym ide­ałom, kon­ty­nu­ować będą na­stęp­cy Krwa­we­go Fe­lik­sa i tych jego kam­ra­tów „jak gdy­by ze mgły”. Lu­dzie ci otrzy­ma­ją na­wet swo­ją na­zwę – cham­pa­gne so­cia­list, czy­li „ka­wio­ro­wa le­wi­ca”. Jej od­po­wied­ni­kiem w sko­mu­ni­zo­wa­nej Pol­sce była „ba­na­no­wa mło­dzież”, czy­li te wszyst­kie „zbun­to­wa­ne” prze­ciw swo­im ro­dzi­com, wy­god­nie osa­dzo­nym w no­wych re­aliach, la­to­ro­śle bon­zów ko­mu­ni­stycz­nych. Przyj­dzie jesz­cze wró­cić do tego oso­bli­we­go zja­wi­ska bun­tu „cu­dow­nych dzie­ci Lwa Troc­kie­go” w Eu­ro­pie i Ame­ry­ce, wy­ra­ża­ją­ce­go się w słyn­nej da­cie 1968 r., bo­wiem ich rola w pro­pa­go­wa­niu no­wej for­my (bo prze­cież nie tre­ści) mark­si­zmu bę­dzie nie­ma­ła.

W jaki spo­sób moż­na było przy­kryć te wszyst­kie szal­bier­stwa, łgar­stwa bez­czel­ne, in­try­gi i tę ob­łu­dę czer­wo­ną? Moż­na…? – Na­le­ża­ło! Wszak któż­by dał się prze­ko­nać do so­wie­tów, ich bol­sze­wi­zmu czy idei ko­mu­ni­stycz­nej, prze­po­czwa­rzo­nej w na­szych cza­sach w mark­sizm kul­tu­ro­wy, gdy­by po­wie­dzia­no mu wprost, czym to trą­ca? Że cuch­nie to nie­wo­lą, a wcze­śniej cier­pie­niem pro­kru­sto­we­go łoża – for­ma­to­wa­niem czło­wie­ka, ta­kim, ja­kim on jest, do z góry wy­my­ślo­ne­go sche­ma­tu, we­dle któ­re­go wi­nien wzra­stać. W tym zbrod­ni­czym sys­te­mie za­wsze była per­wer­sja: ła­ma­no krę­go­słu­py, ka­żąc się póź­niej ra­do­wać z or­to­pe­dycz­ne­go gor­se­tu; uci­na­no koń­czy­ny, chwa­ląc się tym, ja­kie to co­raz do­sko­nal­sze pro­te­zy się rych­tu­je, ku po­żyt­ko­wi i wy­go­dzie zo­pe­ro­wa­nych bez znie­czu­le­nia. A tych, któ­rzy nie wi­dzą naj­mniej­sze­go sen­su w ta­kim prze­wrot­nym po­stę­po­wa­niu, na­zy­wać się bę­dzie kontr­re­wo­lu­cją, czar­no­se­ciń­stwem, bi­go­te­rią, a póź­niej: skraj­ną pra­wi­cą, fa­szy­sta­mi, róż­ne­go typu „fo­ba­mi”, ra­si­sta­mi, eks­tre­mi­sta­mi czy oszo­ło­ma­mi lub mo­he­ra­mi – gdy rzecz dziać się bę­dzie mię­dzy Odrą a Bu­giem.

Dla­te­go ża­den inny sys­tem nie po­trze­bo­wał tak bar­dzo spe­cja­li­stów od „pa­ło­wa­nia świa­do­mo­ści”, jak to ujął je­den z pol­skich po­li­ty­ków z nur­tu spe­cy­ficz­nie po­ję­te­go li­be­ra­li­zmu (póź­niej rów­nież czło­nek eu­ro­par­la­men­tu i eu­ro­ko­mi­sarz). Czar­no­księż­ni­ków słów, po­tra­fią­cych wmó­wić, że śnieg jest czar­ny jak smo­ła, a ta zno­wu – bia­ła jak śnieg.

Nie­ba­wem po klę­sce za­da­nej im przez na­sze woj­ska nad Wi­słą i Nie­mnem

So­wie­ty […] szyb­ko i umie­jęt­nie przy­go­to­wu­ją przy­szłą ofen­sy­wę, ale na­uczo­ne do­świad­cze­niem z 1920 roku nie roz­pocz­ną jej do­pó­ki nie będą mia­ły pew­no­ści, że roz­bro­je­nie psy­chicz­ne Eu­ro­py sta­ło się fak­tem do­ko­na­nym. Dro­gą do tego roz­bro­je­nia psy­chicz­ne­go jest pro­pa­gan­da, któ­rej wszyst­kie nici we wszyst­kich kra­jach scho­dzą się w so­wiec­kich po­sel­stwach i agen­cjach han­dlo­wych! I któ­ra w upa­trzo­nych do na­jaz­du i zdo­by­cia pań­stwach zręcz­nie wy­zy­sku­je wszyst­kie czyn­ni­ki nie­za­do­wo­le­nia, wy­ni­ka­ją­ce z wa­run­ków za­rów­no spo­łecz­nych, jak i po­li­tycz­nych, z walk kla­so­wych i z walk na­ro­do­wo­ścio­wych3.

Pro­pa­gan­da – umie­jęt­ność od­wra­ca­nia kota ogo­nem, two­rze­nia świa­ta ilu­zji, w któ­rej bia­łe nie jest bia­łe, tyl­ko ró­żo­we, albo jesz­cze in­ne­go ko­lo­ru. A cza­sa­mi, gdy taka jest „mą­drość eta­pu”, może być na­wet czar­ne. A czar­ne jak sa­dza, z ko­lei, może po­nad śnieg biel­szym się stać, gdy za­pra­gnie tego ilu­zjo­ni­sta z ja­czej­ki czer­wo­ne­go cyr­ku.

Edward Lo­uis Ja­mes Ber­nays to au­striac­ko-ame­ry­kań­ski pio­nier pu­blic re­la­tions i pro­pa­gan­dy. W la­tach 20. XX w. opu­bli­ko­wał książ­kę Pro­pa­gan­da. To nie­du­że ob­ję­to­ścio­wo dzieł­ko (w wy­da­niu z 1928 r. li­czy 159 stron) mia­ło pew­nie więk­szy wpływ na sku­tecz­ność sprze­da­ży przez ma­che­rów od ocio­sy­wa­nia ludz­kich umy­słów, od tan­de­ty my­ślo­wej, niż te wszyst­kie Mark­so­we „Ka­pi­ta­ły” czy opa­słe tomy po­lit­gra­mot Le­ni­na, nie mó­wiąc już o ma­ku­la­tu­rze Wiel­kie­go Ję­zy­ko­znaw­cy – Jó­ze­fa Sta­li­na. Pod głów­ny­mi twier­dze­nia­mi, któ­re za­warł Ber­nays, pod­pi­sa­li­by się wszy­scy pro­pa­gan­dy­ści świa­ta, z ko­mu­ni­stycz­ny­mi na cze­le.

[Dziś] mniej­szość od­kry­ła siłę, któ­ra po­mo­że jej wpły­nąć na więk­szość spo­łe­czeń­stwa. Od­kry­to, że moż­li­we jest ta­kie sfor­ma­to­wa­nie umy­słów mas, któ­re skie­ru­je je w po­żą­da­nym [przez pro­pa­gan­dy­stów – R.K.] kie­run­ku. Przy obec­nej struk­tu­rze spo­łecz­nej jest to nie­unik­nio­ne. Co­kol­wiek waż­ne­go w ska­li spo­łecz­nej jest dziś ro­bio­ne, czy w po­li­ty­ce, fi­nan­sach, prze­my­śle, rol­nic­twie, opie­ce spo­łecz­nej, edu­ka­cji i na in­nych po­lach, musi być wspo­ma­ga­ne dzia­łal­no­ścią pro­pa­gan­do­wą. Pro­pa­gan­da jest siłą spraw­czą nie­wi­dzial­ne­go rzą­du4 .

Au­tor Pro­pa­gan­dy nie owi­ja w ba­weł­nę, ale mówi jak jest: po­wszech­ne wy­kształ­ce­nie nie dało czło­wie­ko­wi mą­dro­ści, nie „oświe­ci­ło” go. Dało mu ilu­zję tego, że wpły­wa na swo­je śro­do­wi­sko spo­łecz­ne, że rzą­dzi przez swych re­pre­zen­tan­tów: „za­miast ro­zu­mu, po­wszech­ne wy­kształ­ce­nie wrę­czy­ło mu ma­try­cę ze slo­ga­na­mi, z od­re­dak­cyj­ny­mi wstęp­nia­ka­mi, z wy­dru­ko­wa­ny­mi da­ny­mi na­uko­wy­mi, z try­wial­ny­mi po­wiast­ka­mi ta­blo­idów i bzdur­ny­mi hi­sto­ryj­ka­mi, ale nie dało mu ory­gi­nal­ne­go, sa­mo­dziel­ne­go my­śle­nia”. W efek­cie: ma­try­ca każ­de­go czło­wie­ka jest du­pli­ka­tem mi­lio­nów in­nych i dla­te­go wy­star­czy je­den im­puls, aby wszy­scy za­re­ago­wa­li iden­tycz­nie, aby wy­ra­ża­li nie­odróż­nial­ne od sie­bie „swo­je pry­wat­ne” opi­nie, któ­re w rze­czy­wi­sto­ści są pry­wat­no­ści i sa­mo­dziel­no­ści za­prze­cze­niem. Lu­dzie my­ślą, że są eli­tar­ny­mi od­bior­ca­mi eks­klu­zyw­nych tre­ści, pod­czas gdy w rze­czy­wi­sto­ści są ma­so­wy­mi prze­żu­wa­cza­mi idei, któ­re otrzy­mu­ją „hur­to­wo”.

Pro­pa­gan­dą na­zy­wa­my me­cha­nizm, któ­ry po­zwa­la roz­prze­strze­niać się ide­om na sze­ro­ką ska­lę, i nie ma w niej – zda­niem Edwar­da Ber­nay­sa – nic gor­szą­ce­go ani złe­go. Au­tor pod­niósł w ten spo­sób samo po­ję­cie do god­no­ści me­to­dy, któ­rej opa­no­wa­nie i spraw­ne sto­so­wa­nie w ży­ciu po­li­tycz­nym ozna­czać mia­ło nie prze­bie­głość ob­da­rzo­ne­go złą wolą hochsz­ta­ple­ra, ale spraw­ność ar­ty­sty5. „Mam świa­do­mość, że sło­wo pro­pa­gan­da na­su­wa złe sko­ja­rze­nia – pi­sze – ale o tym, czy pro­pa­gan­da jest czymś do­brym czy złym, de­cy­du­je jej za­war­tość me­ry­to­rycz­na oraz to, czy skła­nia ona jej od­bior­cę do za­cho­wań i po­staw zgod­nych z ocze­ki­wa­nia­mi pro­pa­gan­dy­sty”6 (jak rów­nież tych, któ­rzy go na­ję­li do tej ro­bo­ty).

Po­słu­chaj­my jesz­cze wy­nu­rzeń ojca współ­cze­snej pro­pa­gan­dy, bo jest w nich za­po­wiedź wszyst­kich tych chwy­tów, któ­re sto­so­wać będą mark­si­ści kul­tu­ro­wi…

Pro­pa­gan­dę wy­ra­żo­ną bez ogró­dek, bez owi­ja­nia w watę słow­ną, o któ­rej wy­żej wspo­mnia­no, dany au­tor uzna­je za wła­ści­wą i na­zy­wa ją „zja­wi­skiem ze wszech miar zdro­wym, mo­gą­cym szczy­cić się szla­chęt­nym po­cho­dze­niem i sza­cow­ną hi­sto­rią”. Fakt, że dzi­siej­szy czło­wiek pa­trzy na nią po­dejrz­li­wie, sta­no­wi dla nie­go tyl­ko do­wód na to, jak dużo dziec­ka po­zo­sta­je w prze­cięt­nym do­ro­słym czło­wie­ku.

„Je­śli w to­czą­cej się dys­ku­sji ja­kaś gru­pa pi­sze i opo­wia­da się za okre­ślo­nym po­stę­po­wa­niem, wie­rząc, że jest ono do­bre dla oby­wa­te­li przez nią re­pre­zen­to­wa­nych, to czy we­dług niej upra­wia pro­pa­gan­dę?” – pyta, a da­lej w od­po­wie­dzi stwier­dza: „Ani tro­chę. Lu­dzie ci uwa­ża­ją, że wy­po­wia­da­ją oczy­wi­stą praw­dę. Ale po­zwól­my, aby inna gru­pa przed­sta­wi­ła prze­ciw­ny punkt wi­dze­nia, wów­czas bły­ska­wicz­nie otrzy­ma mia­no upra­wia­ją­cej pro­pa­gan­dę”7.

Współ­cze­sna pro­pa­gan­da to kon­se­kwent­ny, me­to­dycz­ny i trwa­ły wy­si­łek zmie­rza­ją­cy do stwo­rze­nia wła­ści­wie ex ni­hi­lo (tj. z ni­cze­go, wbrew stwier­dze­niu ex ni­hi­lo ni­hil fit ‘z ni­cze­go nic się nie stwo­rzy’) – lub z bar­dzo wą­tłych prze­sła­nek i nie­wie­lu fak­tów – wy­da­rzeń, któ­re od­po­wied­nio ukształ­tu­ją re­la­cje spo­łecz­ne, wpły­ną na przed­się­wzię­cia, idee i okre­ślo­ne gru­py lu­dzi. Kre­owa­nie za po­mo­cą słów okre­ślo­nych oko­licz­no­ści czy sy­tu­acji, ukie­run­ko­wu­ją­cych ludz­ką ak­tyw­ność, oraz two­rze­nie w mi­lio­nach umy­słów po­żą­da­nych przez kre­ato­ra ob­ra­zów rze­czy­wi­sto­ści jest zja­wi­skiem po­wszech­nym. „W prak­ty­ce żad­ne po­waż­niej­sze przed­się­wzię­cie nie może się obyć bez pro­pa­gan­dy, nie­za­leż­nie, czy chcesz zbu­do­wać ka­te­drę, za­ło­żyć uni­wer­sy­tet, sprze­dać wy­pro­du­ko­wa­ny film, upłyn­nić dużą ilość ob­li­ga­cji czy wpły­nąć na wy­bór pre­zy­den­ta” – prze­ko­nu­je po­zba­wio­ny (jak wi­dać) złu­dzeń Edward Ber­nays.

Naj­waż­niej­sze w tym wszyst­kim jest to, że pro­pa­gan­da to zja­wi­sko za­rów­no po­wszech­ne, jak i sta­łe. Nie ma ta­kiej rze­czy­wi­sto­ści ludz­kiej, któ­ra nie by­ła­by mniej czy bar­dziej szczel­nie owi­nię­ta w ca­łun pro­pa­gan­dy, nie­poda­na w opa­ko­wa­niu, któ­re ma prze­ko­nać „kon­su­men­ta”, że w środ­ku znaj­du­je się nie to, co się znaj­du­je, ale to, co znaj­do­wać się po­win­no. A po­win­no to, co słu­ży – mó­wiąc ję­zy­kiem Lwa Ry­wi­na – „gru­pie trzy­ma­ją­cej wła­dzę” (w za­cho­wa­niu za­rów­no do­bre­go sa­mo­po­czu­cia, jak i do­mi­na­cji w spo­łe­czeń­stwie). I jesz­cze jed­na uwa­ga Ber­nay­sa god­na na­szej uwa­gi: „Pro­pa­gan­da jest tym dla umy­słu, czym dys­cy­pli­na woj­sko­wa dla żoł­nie­rzy – utrzy­mu­je go w kar­no­ści, po­słu­szeń­stwie i prze­wi­dy­wal­no­ści jego za­cho­wań”. Te mi­lio­ny lu­dzi o zdy­scy­pli­no­wa­nych, ocio­sa­nych przez pro­pa­gan­dę umy­słach sta­no­wią po­tęż­ną siłę, któ­rej pre­sji mają ulec pra­wo­daw­cy, wy­daw­cy, na­uczy­cie­le. Do­tych­cza­so­wi li­de­rzy opi­nii sta­ną się ni­czym ka­wał­ki drew­na mio­ta­ne­go tam i sam przez przy­brzeż­ne fale – gło­si au­tor Pro­pa­gan­dy, po­wo­łu­jąc się przy tym na sło­wa Wal­te­ra Lip­p­man­na (in­ne­go spe­cja­li­sty od ope­ro­wa­nia świa­do­mo­ścią bez znie­czu­le­nia)8.

Pro­pa­gan­da jest więc kłam­stwem, co samo w so­bie – zda­niem Ber­nay­sa – nie jest ani do­bre, ani złe. Do­bre jest wte­dy, gdy jest kłam­stwem sku­tecz­nym, po­ma­ga­ją­cym osią­gnąć cel, tj. za­pa­no­wać nad ludź­mi i za­rzą­dzać nimi. Złe, gdy jest nie­sku­tecz­na, gdy nie po­ma­ga, ale prze­szka­dza w osią­gnię­ciu tego, co się za­pla­no­wa­ło – czy to na ze­bra­niu kor­po­ra­cji, czy to pod­czas ob­rad „de­mo­kra­tycz­ne­go” rzą­du, czy to na po­sie­dze­niu Biu­ra Po­li­tycz­ne­go. „Wstyd, to kraść i dać się zła­pać”, mówi kna­jac­kie po­wie­dze­nie. Pro­pa­gan­dy­sta za­pew­ne stwier­dził­by, że coś w tym jest.

Do­brze… Ale jaki ma być ten de­miurg cza­sów współ­cze­snych, pre­sti­di­gi­ta­tor w ko­mu­ni­stycz­nym i każ­dym in­nym na­mio­cie cyr­ko­wym roz­bi­tym nad świa­tem? Ilu­zjo­ni­sta, ma­gik wy­cią­ga­ją­cy ze swe­go ka­pe­lu­sza co­raz to nowe „fak­ty” me­dial­ne, sprze­da­ją­cy je jako fak­ty bez­przy­miot­ni­ko­we? Optyk two­rzą­cy i na­sa­dza­ją­cy na nosy bliź­nich oku­la­ry, w któ­rych co i rusz zmie­nia bar­wy szkieł, przy­mo­co­wu­jąc je na trwa­łe do twa­rzy? Ten cu­do­twór­ca, po­tra­fią­cy ukrę­cić bicz z pia­sku…? Edward Ber­nays i na to ma od­po­wiedź.

Swój wy­kład za­czy­na od py­ta­nia, w któ­rym uka­zu­je się cała prze­ra­ża­ją­ca roz­pię­tość od­dzia­ły­wa­nia pro­pa­gan­do­we­go:

Kim są ci lu­dzie, któ­rzy bez na­szej wie­dzy ob­da­rza­ją nas swo­imi ide­ami w spo­sób tak wir­tu­ozer­ski, że uwa­ża­my je za przez sie­bie wy­my­ślo­ne; [ci lu­dzie, któ­rzy] mó­wią nam, kogo mamy po­dzi­wiać, a kim gar­dzić, co są­dzić o wła­sno­ści, po­dat­kach, ce­nie gumy, pla­nie Da­we­sa, o imi­gran­tach; kto mówi nam, jak po­win­ny być urzą­dzo­ne na­sze domy, ja­kie me­ble po­win­ni­śmy do nich ku­pić, ja­kie menu po­win­ni­śmy ser­wo­wać na na­sze sto­ły, jaki ro­dzaj ko­szu­li win­ni­śmy no­sić, ja­kie spor­ty upra­wiać, ja­ki­mi za­wo­da­mi emo­cjo­no­wać, ja­kie or­ga­ni­za­cje cha­ry­ta­tyw­ne wspie­rać, ja­kie dzie­ła sztu­ki po­dzi­wiać, ja­kie­go żar­go­nu uży­wać, z ja­kich żar­tów się śmiać?9

Nie trze­ba wkła­dać zbyt wiel­kie­go wy­sił­ku w przy­po­mnie­nie so­bie na­zwisk tych lu­dzi, któ­rych opi­niom ule­ga­my, na­wet bez­wied­nie – prze­ko­nu­je au­tor. To cała ple­ja­da, kon­ste­la­cja gwiazd, pod któ­rą się ro­dzi­my i któ­ra kie­ru­je nami pod­czas wę­drów­ki po bez­dro­żach ży­cia. Dzię­ki nim mamy punk­ty od­nie­sie­nia, więc nie mu­si­my błą­dzić ni­czym Odys z to­wa­rzy­sza­mi po mo­rzach sta­ro­żyt­nej Hel­la­dy, za­nim tra­fi­my w koń­cu do Ita­ki na­sze­go prze­zna­cze­nia, któ­rą nie­odmien­nie oka­zu­je się Ha­des… Więc kim są ci lu­dzie? Są to bli­scy na­sze­mu ser­cu po­li­ty­cy, na­uczy­cie­le, ka­pła­ni, in­te­lek­tu­ali­ści, pi­sa­rze, ar­ty­ści, ak­to­rzy, róż­ni show­ma­ni i ce­le­bry­ci – stwier­dza Ber­nays. Z po­zo­ru dzie­siąt­ki, a na­wet set­ki i ty­sią­ce na­zwisk…

Lecz do­brze wie­my, że wie­lu z tych li­de­rów opi­nii kie­ro­wa­na jest przez oso­by, któ­rych na­zwi­ska zna­ne są tyl­ko nie­licz­nym. Wie­lu po­li­ty­ków bu­du­je swój pu­blicz­ny prze­kaz w opar­ciu o wska­zów­ki czło­wie­ka, o któ­rym mało kto, spo­za ści­słe­go gro­na po­li­ty­ków, sły­szał. Wy­mow­ni i wpły­wo­wi mo­ra­li­ści otrzy­mu­ją wy­tycz­ne do swych ka­zań od wą­skie­go gro­na naj­wyż­szych ko­ściel­nych au­to­ry­te­tów, rów­nież mało komu, poza wta­jem­ni­czo­ny­mi, zna­nych. […] Pre­zy­denc­ki kan­dy­dat może zo­stać wy­su­nię­ty w od­po­wie­dzi na przy­gnia­ta­ją­cą po­pu­lar­ność wśród wy­bor­ców, ale tak na­praw­dę zo­stał on wy­bra­ny przez pół tu­zi­na męż­czyzn, ob­ra­du­ją­cych na te­mat kan­dy­da­tu­ry przy okrą­głym sto­le w za­ci­szu ja­kie­goś po­ko­ju ho­te­lo­we­go10.

Pa­mię­taj­my o tym głę­bo­kim prze­ko­na­niu, któ­re wy­zie­ra z tek­stu Edwar­da Ber­nay­sa, bo po­dzie­lać je będą rów­nież bol­sze­wi­cy, po­słu­gu­jąc się pro­pa­gan­dą i – o wie­le od nich spraw­niej­si w tym za­kre­sie – mark­si­ści kul­tu­ro­wi. Oni pod­nio­są sztan­dar czer­wo­nej pro­pa­gan­dy bar­dzo wy­so­ko! A prze­ko­na­nie to brzmi: na­praw­dę nie­wiel­ka licz­ba fa­chow­ców, do­brze zor­ga­ni­zo­wa­nych i usa­do­wio­nych w new­ral­gicz­nych punk­tach sys­te­mu za­rzą­dza­nia ludź­mi, może dużo. Au­tor Pro­pa­gan­dy przez „może dużo” ro­zu­mie do­kład­nie to, co zwrot ten ozna­cza: „Je­śli zro­zu­mie­li­śmy me­cha­nizm i mo­ty­wy umy­słu gru­po­we­go, czy mo­że­my wów­czas kon­tro­lo­wać i dys­cy­pli­no­wać masy we­dług na­szej woli i bez ich wie­dzy? Nie­daw­na prak­ty­ka pro­pa­gan­do­wa udo­wod­ni­ła, że jest to moż­li­we, przy­naj­mniej do pew­ne­go stop­nia i pew­nych gra­nic”11 .

Na­to­miast pro­pa­ga­to­rzy mark­si­stow­scy będą bar­dziej pew­ni sie­bie i swo­ich umie­jęt­no­ści trans­for­mo­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści w nie­rze­czy­wi­stość, uzna­jąc że spraw­na pro­pa­gan­da może wła­ści­wie wszyst­ko zro­bić z ludź­mi: skło­nić ich do każ­dej po­żą­da­nej przez sie­bie re­ak­cji, wy­ro­bić w nich od­ru­chy psa Paw­ło­wa. Mó­wiąc usta­mi mark­si­stów – będą się śli­nić, kie­dy im na­ka­że­my, będą się ła­sić, kie­dy nam bę­dzie to po­trzeb­ne, będą słu­żyć i po­da­wać łapę. Będą też war­czeć i ata­ko­wać z fu­rią. Będą, wresz­cie, po­kor­nie zdy­chać u na­szych stóp, kie­dy oznaj­mi­my im, że za­szła wła­śnie taka po­trze­ba.

Nie­wi­dzial­ny rząd to po­ję­cie względ­ne, bo­wiem jak twier­dzi Ber­nays: „Róż­ni lu­dzie rzą­dzą nami i kie­ru­ją na­szy­mi wy­bo­ra­mi w róż­nych seg­men­tach na­sze­go ży­cia. Inna siła może stać za tro­nem w po­li­ty­ce, inna ma­ni­pu­lu­je fe­de­ral­ną sto­pą dys­kon­to­wą, a jesz­cze inna de­cy­du­je, jaki ta­niec sta­nie się mod­ny na przy­szło­rocz­nych dan­cin­gach”. Przy­kła­do­wo – w rę­kach nie­wiel­kiej gru­py lu­dzi znaj­du­je się pro­gram na­ucza­nia dla więk­szo­ści szkół. I to oni de­cy­du­ją o tym, jaki bę­dzie po­ziom wy­kształ­ce­nia oraz za po­mo­cą ja­kich idei mło­dym lu­dziom bę­dzie się me­blo­wać w gło­wach. Ro­dzi­ce rów­nież two­rzą ta­kie mini-ośrod­ki de­cy­zyj­ne w sto­sun­ku do swo­ich dzie­ci.

Dla­te­go ist­nie­je ten­den­cja do sko­ma­so­wa­nia tych po­roz­rzu­ca­nych po róż­nych seg­men­tach ży­cia ośrod­ków wła­dzy. Im jest ich mniej – tym le­piej. Bo tym spraw­niej­sze jest za­rzą­dza­nie „ma­te­ria­łem ludz­kim”. Ber­nays pi­sze, że nie­wi­dzial­ny rząd zmie­rza do kon­cen­tra­cji wła­dzy i dla­te­go „jest ona w rę­kach nie­licz­nych”, a to „z po­wo­du kosz­tów, ja­kie po­cią­ga za sobą zręcz­ne kie­ro­wa­nie ma­szy­ną spo­łecz­ną, któ­ra kon­tro­lu­je opi­nie oraz za­cho­wa­nia mas”. Re­kla­ma, któ­ra ma sku­tecz­nie wpły­nąć na po­sta­wy mi­lio­nów lu­dzi jest bar­dzo dro­ga, „po­dob­nie, jak dro­gie jest po­zy­ska­nie i prze­ko­na­nie przy­wód­ców grup, któ­rzy dyk­tu­ją spo­łe­czeń­stwu, co po­win­ni my­śleć i jak dzia­łać”12.

Je­śli mo­żesz wpły­nąć na lu­dzi, któ­rzy są li­de­ra­mi w swo­jej spo­łecz­no­ści, au­to­ma­tycz­nie wpły­wasz na tę spo­łecz­ność – prze­ko­nu­je Ber­nays. Dla­te­go nie dzi­wi­my się, że każ­da wła­dza tak wie­le po­świę­ca cza­su na to, aby po­zy­skać „au­to­ry­te­ty mo­ral­ne”, aby mieć wpływ na me­dia oraz uczel­nie, gdzie kształ­ci się przy­szłe eli­ty – niech­by pro­win­cjo­nal­ne, ma­ło­mia­stecz­ko­we – miej­sca z po­zo­ru nie­waż­ne. Suma ta­kich „za­ścian­ków” sta­je się ścia­ną po­staw i za­cho­wań, o któ­rą roz­bi­ja­ją się wszel­kie pró­by prze­ciw­sta­wie­nia się do­mi­nu­ją­cym i ko­rzyst­nym dla rze­czy­wi­stej eli­ty wła­dzy ten­den­cjom spo­łecz­nym, eko­no­micz­nym, kul­tu­ral­nych et ca­ete­ra.

W dzi­siej­szych cza­sach, aby wpły­wać na lu­dzi, nie trze­ba prze­ma­wiać do zgro­ma­dzo­ne­go tłu­mu lub zre­wol­to­wa­nych mas wy­le­wa­ją­cych się w pro­te­ście na uli­ce. Dziś moż­na sku­tecz­nie od­dzia­ły­wać na lu­dzi, któ­rzy sie­dzą bez­piecz­nie w swo­ich do­mach: „Po­nie­waż czło­wiek ze swej na­tu­ry jest isto­tą stad­ną, czu­je się współ­uczest­ni­kiem gru­py, na­wet wów­czas, gdy sie­dzi w swo­im po­ko­ju za za­sło­nię­ty­mi fi­ran­ka­mi. Jego umysł za­cho­wu­je wzor­ce wdru­ko­wa­ne weń przez wpływ gru­py”. Więc… sie­dzi­my so­bie w biu­rze i za­sta­na­wia­my się, co moż­na by ku­pić do miesz­ka­nia, aby spra­wić, by wszy­scy go­ście, któ­rych do nie­go za­pro­si­my, za­chwy­ca­li się na­szym nad­zwy­czaj­nym i ory­gi­nal­nym gu­stem. I wy­da­je się nam cały czas, że do­ko­na­my za­ku­pów we­dług wła­sne­go uzna­nia. To jed­nak tyl­ko ilu­zja: „W rze­czy­wi­sto­ści nasz wy­bór jest wy­pad­ko­wą sze­re­gu wra­żeń, któ­re ukła­da­ją się w na­szym umy­śle w sza­blon, zgod­nie z któ­rym za­pa­da na­sza de­cy­zja. Wra­że­nia te, a co za tym idzie, owa kli­sza, zgod­nie z któ­rą po­dej­mu­je­my na­sze sa­mo­dziel­ne i ory­gi­nal­ne de­cy­zje, po­cho­dzą z ze­wnątrz i kie­ru­ją nami, zu­peł­nie tego nie­świa­do­my­mi”13.

Wcho­dzi­my za­tem w świat kłam­stwa do­brze uza­sad­nio­ne­go. Do jego twór­ców pa­su­ją sło­wa, ja­ki­mi zwró­cił się Pan Je­zus do fa­ry­ze­uszów: „Wy ma­cie dia­bła za ojca i chce­cie speł­niać po­żą­da­nia wa­sze­go ojca. Od po­cząt­ku był on za­bój­cą i w praw­dzie nie wy­trwał, bo praw­dy w nim nie ma. Kie­dy mówi kłam­stwo, od sie­bie mówi, bo jest kłam­cą i oj­cem kłam­stwa” [J 8,44].

Nic prze­to dziw­ne­go, że świa­do­me wpro­wa­dza­nie ko­goś w błąd, spro­wa­dza­nie na ma­now­ce ilu­zji, do miej­sca, w któ­rym rze­czy­wi­stość jest je­dy­nie sztu­ka­te­rią, re­kwi­zy­tem lub nędz­ną pod­rób­ką uda­ją­cą ory­gi­nał – więc, że to wszyst­ko spro­wa­dza­ło nie­gdyś na czło­wie­ka hań­bę. Po­zba­wia­ło god­no­ści ho­no­ro­wych. „Je­steś kłam­cą!” – to stwier­dze­nie było dla ry­ce­rza naj­więk­szą obe­lgą, jak za­uwa­ża znaw­ca śre­dnio­wiecz­nej men­tal­no­ści Ja­cqu­es Le Goff, bo­wiem wy­łą­cza­ło go ze świa­ta lu­dzi praw­do­mów­nych, do­trzy­mu­ją­cych sło­wa, a więc: wy­łą­czał go ze świa­ta w ogó­le. Ów­cze­sny sys­tem po­li­tycz­no-spo­łecz­ny, w któ­rym żył czło­wiek ho­no­ru, czy­li sys­tem len­ny, opie­rał się na sło­wie. Na sło­wie praw­dy. I na wier­no­ści temu sło­wu – da­wa­ne­mu se­nio­ro­wi w ak­cie hoł­du len­ne­go.

Ten de­mo­nizm, te dusz­ne opa­ry pie­kła, do­strzegł i wy­ra­ził, po kil­ku­na­stu la­tach ży­cia w ko­mu­ni­stycz­nym Pan­de­mo­nium, Mi­chał Buł­ha­kow, opi­su­jąc zda­rze­nia, ja­kie mia­ły miej­sce w Mo­skwie po przy­by­ciu do niej sił nie­czy­stych w dzień, w któ­rym „wy­da­wa­ło się, że nie ma już czym od­dy­chać”. Jak pi­sa­ła Ta­tia­na Step­now­ska: „Idąc śla­dem roz­wa­żań Buł­ha­ko­wa, moż­na do­strzec w sa­mej na­zwie ro­syj­skiej sto­li­cy czar­tow­skie mo­kra­dła, gdyż sło­wo Mo­skwa po­cho­dzi od sta­ro­ru­skie­go mo­sky – wil­goć”14. A z owej wil­go­ci – iluż lu­dzi „jak gdy­by ze mgły” mo­gło się zro­dzić? I w sa­mej rze­czy się zro­dzi­ło!

Pro­fe­sor Mo­skiew­skiej Aka­de­mii Du­chow­nej, dia­kon An­driej Ku­ra­jew uznał, że nie­któ­re wąt­ki w po­wie­ści, wy­stę­pu­ją­ce w tak zwa­nych roz­dzia­łach Pi­ła­ta, sta­no­wią mi­strzow­sko ukry­tą część jaw­nej w utwo­rze sa­ty­ry na ów­cze­sną rze­czy­wi­stość ra­dziec­ką z jej pro­pa­gan­dą ate­istycz­ną, któ­rą Ku­ra­jew na­zy­wa wprost „pro­pa­gan­dą sa­ta­ni­zmu”.

Czy w Ro­sji bol­sze­wic­kiej lat 20. i 30. XX w., w okre­sie rzą­dów zra­zu Wo­dza Re­wo­lu­cji, a póź­niej Lu­do­ja­da z Kau­ka­zu (jak na­zy­wa­no Sta­li­na), pro­pa­go­wa­no kult sza­ta­na? Nie – Mark­sa, nie – En­gel­sa, a na­wet, nie – Le­ni­na czy Sta­li­na, tyl­ko dia­bła? Prze­cież na zwo­ły­wa­nych pod przy­mu­sem i groź­bą utra­ty wol­no­ści (a i ży­cia na­wet) wie­cach po­par­cia (lub – wprost prze­ciw­nie – po­tę­pie­nia, bo to wszyst­ko za­le­ża­ło od mą­dro­ści eta­pu) był tłum. Przy­gna­ny na­haj­ka­mi stra­chu dźwi­gał ogrom­ne por­tre­ty bro­da­tych i wą­sa­tych bo­gów ko­mu­ni­zmu, wspo­mnia­nych wy­żej kre­ato­rów, teo­re­ty­ków i re­ali­za­to­rów nie­wy­obra­żal­nej nie­do­li tych lu­dzi, spę­dzo­nych te­raz jak by­dło i zbi­tych w sza­rą masę. Nie było tam ob­ra­zów dia­bła ani pie­kła, ani dia­bo­licz­ne­go pen­ta­gra­mu. Te gęby na por­tre­tach, acz­kol­wiek ohyd­ne, były ludz­kie. Ko­zia bro­da Le­ni­na była Le­ni­na, a nie Lu­cy­pe­ra lub sym­bo­li­zu­ją­ce­go go try­ka. Wy­pi­sa­ne cy­ry­li­cą sło­wa nie wzy­wa­ły Bel­ze­bu­ba („wład­cy much”), tyl­ko pro­le­ta­riu­szy wszyst­kich kra­jów – do łą­cze­nia się, do two­rze­nia związ­ku na­sze­go brat­nie­go. To idee Le­ni­na mia­ły być wiecz­nie żywe, a nie mia­zma­ty wy­do­by­wa­ją­ce się z de­mo­nicz­nej gar­dzie­li…

Jed­nak­że por­tre­ty tak teo­re­ty­ków, jak za­rząd­ców pie­kła, jaki urzą­dził ko­mu­nizm Ro­sja­nom i na­ro­dom przez Ro­sję pod­bi­tym, przy­wo­dzą na myśl tzw. nad­pi­sa­ne iko­ny. Ge­ne­ral­nie cho­dzi o to, że pod war­stwą ka­no­nicz­ną świę­te­go ob­ra­zu znaj­do­wa­ły się sce­ny przed­sta­wia­ją­ce dia­bły, pie­kło. Taki iko­no­pis zwa­ny wów­czas bo­ho­ma­zem (stąd za­pew­ne nasz bo­ho­maz) naj­pierw „ma­zał” wi­ze­ru­nek dia­bła lub pie­kła, a póź­niej, gdy far­ba wy­schła, na­no­sił wi­ze­run­ki świę­tych, aby przy­kryć swój praw­dzi­wy za­mysł – kult sza­ta­na i sku­tecz­ne upra­wia­nie czar­nej ma­gii. W In­ter­ne­cie mo­że­my zna­leźć in­for­ma­cję, że po raz pierw­szy o ta­kiej iko­nie wspo­mi­na się w ży­wo­cie Wa­si­li­ja Bła­żen­ne­go, któ­ry spi­sa­no w szes­na­stym wie­ku. Opi­sa­no tam na­stę­pu­ją­cą sy­tu­ację… Na bra­mie przy wjeź­dzie do mia­sta za­wie­szo­no iko­nę, pod któ­rą zgro­ma­dził się tłum lu­dzi. Wa­si­lij nie za­mie­rzał się jed­nak mo­dlić i znisz­czył ob­raz ka­mie­niem. Py­ta­ny, dla­cze­go to zro­bił, od­po­wie­dział, że pod głów­ną war­stwą farb ukry­te jest pie­kło. Rze­czy­wi­ście, gdy ze­skro­ba­no ze­wnętrz­ną po­wło­kę, oczom mo­dlą­cych się lu­dzi uka­za­ły się dia­bły15 .

Czy po­dob­na in­ten­cja nie kry­ła się za twór­czo­ścią „ar­ty­stów” so­cre­ali­zmu, któ­rzy ma­lo­wa­li ma­je­sta­tycz­nych w wy­glą­dzie ko­mu­ni­stycz­nych „świę­tych” i ra­do­sne wi­do­ki so­cja­li­stycz­ne­go raju, ma­sku­jąc rze­czy­wi­stość, na któ­rą skła­da­ły się rzą­dy okrut­nych kar­łów i pie­kło, bez resz­ty wy­peł­nia­ją­ce ży­cie co­dzien­ne oby­wa­te­li Ro­sji Ra­dziec­kiej – zra­zu, a póź­niej – Związ­ku So­cja­li­stycz­nych Re­pu­blik Ra­dziec­kich?

John Go­odwyn Barm­by, za­ło­ży­ciel To­wa­rzy­stwa Pro­pa­gan­dy Ko­mu­ni­stycz­nej w An­glii w la­tach 40. XIX w., mó­wił o po­wsta­niu ko­ścio­ła, w któ­rym „dia­beł zo­sta­nie prze­mie­nio­ny w Boga”. Na­to­miast The­odo­re Dez­amy, w tym sa­mym cza­sie, we Fran­cji, gło­sił, że ce­lem ko­mu­ni­zmu (on to jako pierw­szy użył okre­śle­nia „par­tia ko­mu­ni­stycz­na”) jest rzą­dze­nie świa­tem za po­mo­cą jed­ne­go świa­to­we­go rzą­du spra­wu­ją­ce­go kon­tro­lę nad wszel­ką wła­sno­ścią oraz pie­niędz­mi i wpro­wa­dza­ją­ce­go je­den wspól­ny ję­zyk. Ko­mu­nizm, mó­wił ten eg­zal­to­wa­ny mło­dzian, jest „ra­dy­kal­nym środ­kiem do znisz­cze­nia, do zgi­lo­ty­no­wa­nia jed­nym cię­ciem […] ca­łe­go zła”. A jesz­cze wcze­śniej Fi­lip­po Bu­onar­ro­ti, Włoch, uwa­żał, że po zmie­nia­ją­cej ob­li­cze zie­mi re­wo­lu­cji do­ko­na­nej przez za­wo­do­wych re­wo­lu­cjo­ni­stów (on wpro­wa­dził to po­ję­cie do wo­ka­bu­la­rza po­stę­pow­ca) wła­śnie za­wo­do­wi in­te­lek­tu­ali­ści-re­wo­lu­cjo­ni­ści jako eli­ta będą rzą­dzić. „Uni­wer­sa­li­stycz­na ilu­zja – fun­da­ment wia­ry re­wo­lu­cyj­nej typu ja­ko­biń­skie­go czy le­ni­now­skie­go”, za­uwa­żył­by za­pew­ne Fran­co­is Fu­ret16.

Czym ma więc być ta re­wo­lu­cja? Cza­sem świec­kiej apo­ka­lip­sy – twier­dzi War­ren H. Car­roll – w któ­rej re­wo­lu­cjo­ni­ści pra­gnę­li­by „za­stą­pić Chry­stu­sa w mo­men­cie koń­ca świa­ta, a na­stęp­nie osą­dzić ów świat, po­tę­pić go i stwo­rzyć no­we­go czło­wie­ka, nowe nie­bo i nową zie­mię”. Tym­cza­sem An­to­ine de Sa­int-Just od­kry­wa kar­ty, z ja­ki­mi naj­bar­dziej fa­na­tycz­ni prze­ciw­ni­cy mo­nar­chii Bur­bo­nów szli do prze­wro­tu 1789 r., pi­sząc wła­śnie wów­czas utwór za­ty­tu­ło­wa­ny Or­gant, w któ­rym pie­kło do­ko­nu­je in­wa­zji i pod­bo­ju nie­ba. „Niech wszyst­ko ob­ró­ci się w cha­os, a z cha­osu niech wy­ło­ni się nowy od­ro­dzo­ny świat” – woła z ko­lei w Ma­ni­fe­ście ple­bej­skim z 1795 r. „Grac­chus” Ba­beuf, we­dług wła­sne­go świa­dec­twa, in­spi­ro­wa­ny m.in. przez Sa­int-Ju­sta. A z ko­lei jego uczeń i en­tu­zja­stycz­ny zwo­len­nik Pier­re Sy­lva­in Ma­re­chal pro­ro­ko­wał rok póź­niej: „Re­wo­lu­cja fran­cu­ska jest je­dy­nie pre­kur­so­rem in­nej re­wo­lu­cji, znacz­nie więk­szej i bar­dziej mrocz­nej, któ­ra bę­dzie ostat­nia”17.

Za­nim po­wsta­nie „ju­trzen­ka swo­bo­dy”, zmierzch musi za­paść nad świa­tem. Co wy­chy­nie z tego mro­ku? Na pew­no nie twarz Boga, ra­czej czło­wie­ka, któ­ry za­stą­pi Stwór­cę. Czy opis tego ob­li­cza znaj­dzie­my w Prze­po­wied­ni18 Mi­cha­ła Ler­mon­to­wa?

Za­bły­śnie wte­dy wład­cza twarz czło­wie­ka

I po­znasz go, i poj­miesz, pa­trząc z bli­ska,

Dla­cze­go nóż w pra­wi­cy jego bły­ska…

I bia­da ci! Twój lęk, twej wi­dok trwo­gi

Zbu­dzi w nim, wiedz! Li tyl­ko śmiech zło­wro­gi;

I wszyst­ko w nim okrut­ne i po­nu­re,

Jak jego płaszcz i skroń wznie­sio­na w górę…

Ka­rol Marks, pro­to­pla­sta tych wszyst­kich spraw, o któ­rych mó­wi­my i mó­wić bę­dzie­my w tej książ­ce, miał po­wie­dzieć, że „so­cja­li­stycz­ny czło­wiek” nie tyl­ko nie po­wi­nien, ale na­wet nie może pro­wa­dzić dy­wa­ga­cji na te­mat ist­nie­nia Boga. Na­le­ży mu tego za­bro­nić. Wszak re­li­gia to Opium des Vol­kes – ‘opium ludu’. Ten zwrot zo­sta­nie póź­niej zmie­nio­ny przez bol­sze­wi­ków na „opium dla ludu”. A co nie było ble­ko­tem19? Oczy­wi­ście – re­wo­lu­cja! To ona za­ję­ła miej­sce Naj­wyż­sze­go. Ta strasz­na hi­po­sta­za, na­wią­zu­ją­ca w swym okru­cień­stwie do naj­krwaw­szych mi­tów po­gań­skich wszyst­kich kon­ty­nen­tów. War­ren H. Car­roll przy­po­mi­na, że cho­ciaż za­rów­no Marks, jak i dru­gi naj­wy­bit­niej­szy teo­re­tyk re­wo­lu­cji Lew Troc­ki, byli Ży­da­mi, to obaj byli ate­ista­mi, bał­wo­chwal­ca­mi i zdraj­ca­mi za­rów­no wia­ry moj­że­szo­wej, jak i cy­wi­li­za­cji ła­ciń­skiej – po­dob­nie zresz­tą jak Le­nin, wy­cho­wa­ny w ro­dzi­nie chrze­ści­jań­skiej: „Czę­sto za­po­mi­na się o tym, że to wła­śnie w ob­rę­bie ju­da­izmu znaj­du­je­my dłu­gą i strasz­ną hi­sto­rię zdra­dy przez Ży­dów ich wła­snej wia­ry – hi­sto­rię Żyda od­stęp­cy jako bał­wo­chwal­cy”20.

Ko­mu­ni­ści będą kon­ty­nu­ować myśl oj­ców-za­ło­ży­cie­li. Le­nin kil­ka­krot­nie po­dej­mo­wał tę ideę Mark­sa, pi­sząc:

Re­li­gia jest jed­ną z od­mian uci­sku du­cho­we­go, któ­ry wszę­dzie dła­wi masy lu­do­we, przy­tło­czo­ne wiecz­ną pra­cą na in­nych, bie­dą i osa­mot­nie­niem. Bez­sil­ność klas wy­zy­ski­wa­nych w wal­ce z wy­zy­ski­wa­cza­mi rów­nie nie­uchron­nie ro­dzi wia­rę w lep­sze ży­cie po­za­gro­bo­we, jak bez­sil­ność dzi­ku­sa w wal­ce z przy­ro­dą ro­dzi wia­rę w bo­gów, dia­bły, cuda itp. Tego, kto przez całe ży­cie pra­cu­je i cier­pi nę­dzę, re­li­gia uczy po­ko­ry i cier­pli­wo­ści w ży­ciu ziem­skim, po­cie­sza­jąc na­dzie­ją na­gro­dy w nie­bie. Tych zaś, któ­rzy żyją z cu­dzej pra­cy, re­li­gia uczy do­bro­czyn­no­ści w ży­ciu ziem­skim, ofe­ru­jąc im bar­dzo ta­nie uspra­wie­dli­wie­nie ich ca­łej eg­zy­sten­cji wy­zy­ski­wa­czy i sprze­da­jąc po przy­stęp­nej ce­nie bi­le­ty wstę­pu do szczę­śli­wo­ści nie­bie­skiej. Re­li­gia to opium ludu. Re­li­gia to ro­dzaj du­cho­wej go­rzał­ki, w któ­rej nie­wol­ni­cy ka­pi­ta­łu to­pią swe ludz­kie ob­li­cze, swo­je rosz­cze­nia do choć­by tro­chę god­ne­go ludz­kie­go ży­cia21.