O autorach

ADAM MAKOS (ur. 1981) to dzien­ni­karz, histo­ryk i redak­tor. Jego dziad­ko­wie brali udział w II woj­nie świa­to­wej – jeden słu­żył w Mari­nes, drugi latał B-17. Wyda­wana z kole­gami gazetka prze­ro­dziła się w maga­zyn histo­ryczny „Valor”, któ­rego wydawcą został Makos w wieku 18 lat. Od tego czasu prze­pro­wa­dził mnó­stwo wywia­dów z wete­ra­nami, a w 2008 roku towa­rzy­szył 101. Dywi­zji Powietrz­no­de­san­to­wej w Iraku i siłom spe­cjal­nym tro­pią­cym ter­ro­ry­stów z Al-Kaidy. Jedna z opo­wie­ści zafa­scy­no­wała go bez reszty – owo­cem tej fascy­na­cji jest książka Ryce­rze wojen­nego nieba (REBIS 2014). Ten rewe­la­cyjny debiut 23 tygo­dnie utrzy­my­wał się na liście best­sel­le­rów „New York Timesa”. Kolejne jego książki to Voices of the Paci­fic, wspo­mnie­nia 15 wete­ra­nów (zebrane z Mar­cu­sem Bro­ther­to­nem), oraz Devo­tion, poru­sza­jąca histo­ria z cza­sów wojny kore­ań­skiej. Cha­rak­te­ry­styczną cechą stylu pisar­skiego Makosa jest łącze­nie inten­syw­no­ści ludz­kich prze­żyć z dyna­micz­nymi opi­sami akcji bojo­wych. „Naj­wspa­nial­sze poko­le­nie” szybko odcho­dzi, więc autor ściga się z cza­sem, by oca­lić jak naj­wię­cej wspo­mnień wete­ra­nów, uczcić ich pamięć i doko­na­nia i podzie­lić się nimi z czy­tel­ni­kami. Nakła­dem Domu Wydaw­ni­czego REBIS w 2021 roku uka­zała się rów­nież Szpica tego autora.

LARRY ALE­XAN­DER jest dzien­ni­ka­rzem i auto­rem bio­gra­fii z listy best­sel­le­rów „New York Timesa”: Naj­więk­szy brat. Życie majora Dicka Win­tersa dowódcy kom­pa­nii braci. W Pol­sce uka­zała się także jego książka Cie­nie w dżun­gli. Zwia­dowcy Alamo na wyspach Pacy­fiku.

Na przy­ko­ściel­nym cmen­ta­rzu w Gar­misch można zoba­czyć rysu­jący się na tle Alp kamień nagrobny. Wytra­wione na por­ce­la­no­wym krążku zdję­cie przed­sta­wia przy­tu­lo­nego do krowy chłopca. Zgi­nął jako żoł­nierz w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej. Niniej­sza książka jest dedy­ko­wana temu chłopcu oraz wszyst­kim mło­dym ludziom, któ­rzy odpo­wie­dzieli na wezwa­nie swo­ich ojczyzn, mimo że ni­gdy nie chcieli wojny.

Wstęp

Dwu­dzie­stego grud­nia 1943 roku, w zawie­ru­sze wojny nio­są­cej cier­pie­nie, śmierć i trwogę, pod nie­bem pół­noc­nych Nie­miec doszło do wyda­rze­nia świad­czą­cego o szla­chet­no­ści i pra­gnie­niu pokoju. Załoga ame­ry­kań­skiego bom­bowca B-17 po zbom­bar­do­wa­niu wyzna­czo­nych celów usi­ło­wała dole­cieć poważ­nie uszko­dzo­nym samo­lo­tem do bazy. Samotny nie­miecki myśli­wiec Bf 109 natknął się na ich maszynę. Spo­tkali się zacie­kli wro­go­wie, zde­cy­do­wani zestrze­lić prze­ciw­nika. To, co tam­tego dnia zaszło pomię­dzy pilo­tem myśliw­skim i załogą bom­bowca, oraz skutki tego kil­ka­dzie­siąt lat póź­niej, jest jed­nak trudne do wyobra­że­nia. Nic podob­nego nie roze­grało się ani przed­tem, ani potem. Zda­rze­nie to, mówiąc naj­ogól­niej, można zali­czyć do naj­bar­dziej nie­zwy­kłych w histo­rii dzia­łań wojen­nych.

A mnie zupeł­nie nie cią­gnęło do tej sprawy i nie zamie­rza­łem jej opi­sy­wać.

Dora­sta­łem pośród wspo­mnień z dru­giej wojny świa­to­wej. Uwiel­bia­łem słu­chać opo­wie­ści moich dziad­ków, z któ­rych jeden był człon­kiem załogi B-17, a drugi słu­żył w pie­cho­cie mor­skiej. Z moim młod­szym bra­tem i ze mną budo­wali modele samo­lo­tów, które zresztą zawsze ule­gały znisz­cze­niu. Zabie­rali nas na pokazy lot­ni­cze. Roz­bu­dzili zain­te­re­so­wa­nie tą swoją czarno-białą epoką. Byłem zauro­czony. Czy­ta­łem każdą książkę o dru­giej woj­nie świa­to­wej, jaka tylko wpa­dła mi w ręce. Wie­dzia­łem, że ci z „Naj­wspa­nial­szego Poko­le­nia” byli pozy­tyw­nymi boha­te­rami, ryce­rzami poko­nu­ją­cymi zło w ogólnoświa­to­wej kru­cja­cie. Wal­czyli z czar­nymi ryce­rzami, Niem­cami i Japoń­czy­kami, któ­rzy byli źli do szpiku kości. Jak na tak skom­pli­ko­waną wojnę, wyda­wało się to pro­ste.

Pew­nego desz­czo­wego dnia moje życie nieco się zmie­niło. Mia­łem pięt­na­ście lat i miesz­ka­łem w spo­koj­nym zakątku Pen­syl­wa­nii. Moje rodzeń­stwo, naj­lep­szy przy­ja­ciel i ja tak się nudzi­li­śmy, że posta­no­wi­li­śmy zostać dzien­ni­ka­rzami. Tam­tego dnia, na kom­pu­te­rze moich rodzi­ców, zapo­cząt­ko­wa­li­śmy pisa­nie biu­le­tynu doty­czą­cego naszego ulu­bio­nego tematu, czyli lot­nic­twa dru­giej wojny świa­to­wej. Wydru­ko­wa­li­śmy nasze dzieło na atra­men­to­wej dru­karce. Miało trzy strony i tra­fiło do kil­ku­na­stu czy­tel­ni­ków.

Zmiana, która nastą­piła w moim życiu rok póź­niej, była dużo poważ­niej­sza. Latem, w pierw­sze waka­cje szkoły śred­niej, moja sąsiadka, kole­żanki i kole­dzy z klasy, i nauczy­cielka zgi­nęli w wypadku. Wielka tra­ge­dia, okre­ślona krótko jako „TWA Lot 800”, dotknęła bole­śnie nasze mia­steczko Mon­to­ur­sville. Szes­na­ścioro uczniów i moja ulu­biona nauczy­cielka lecieli do Fran­cji na pokła­dzie odrzu­to­wego 747. Wszy­scy nale­żeli do szkol­nego Klubu Języka Fran­cu­skiego. Ich samo­lot eks­plo­do­wał w powie­trzu, nie­da­leko wschod­niego wybrzeża Long Island.

Mia­łem lecieć z nimi. Zapi­sa­łem się na wycieczkę, ale sta­ną­łem przed trud­nym wybo­rem. Moja mama w ramach swo­jej doryw­czej pracy sprze­dała wystar­cza­jąco dużo pro­duk­tów firmy Pam­pe­red Chef, by otrzy­mać wycieczkę dla całej rodziny do Disney World. Kło­pot pole­gał na tym, że obie wycieczki zbie­gały się w cza­sie. Wybra­łem Disney World. Byłem tam wła­śnie, kiedy przed drzwiami naszego hote­lo­wego pokoju poja­wił się egzem­plarz „USA Today”, z infor­ma­cją o wypadku, o 230 zabi­tych i o wstrzą­sie, jaki to wywo­łało w nie­wiel­kim mie­ście w Pen­syl­wa­nii. Kiedy wró­ci­li­śmy do domu, auto­ma­tyczna sekre­tarka tele­fonu rodzi­ców wypeł­niona była kon­do­len­cjami. W pośpie­chu przy usta­la­niu toż­sa­mo­ści osób znaj­du­ją­cych się w samo­lo­cie ktoś podał listę uczniów, któ­rzy pier­wot­nie zapi­sali się na wycieczkę, i wśród nich wid­niało moje nazwi­sko.

Uro­czy­sto­ści pogrze­bowe były bar­dzo dra­ma­tyczne. Kiedy po waka­cjach zaczęła się szkoła, na przy­stanku auto­bu­so­wym nie było mojej sąsiadki, Moniki. Zabra­kło też Jes­siki, która wsia­dała do auto­busu na wcze­śniej­szym przy­stanku. Moja naj­lep­sza przy­ja­ciółka, Cla­ire, nie sie­działa obok mnie w kla­sie. I pani Dic­key nie pro­wa­dziła już lek­cji. Była wspa­niałą nauczy­cielką, w dużym stop­niu przy­po­mi­nała Paulę Deen, jowialną gospo­dy­nię tele­wi­zyj­nego pro­gramu kuli­nar­nego. Kiedy wybie­ra­li­śmy dla sie­bie fran­cu­skie imiona, któ­rych mie­li­śmy uży­wać pod­czas lek­cji języka, wybra­łem sobie „Fabio”. To aku­rat nie było imię fran­cu­skie, ale brzmiało zabaw­nie i pani Dic­key pozwo­liła mi je zacho­wać. Taka wła­śnie była.

Lot 800 nauczył mnie, że życie trzeba cenić, bo jest bar­dzo kru­che. Prze­sadą byłoby powie­dzieć, że obu­dzi­łem się pew­nego dnia i zaczą­łem żyć z pasją i pra­co­wać inten­syw­niej, by mieć jakiś wpływ na świat. Takie rze­czy nie dzieją się nagle. Teraz, kiedy patrzę wstecz, widzę, że zmiany zacho­dziły stop­niowo. Pod koniec szkoły śred­niej moje rodzeń­stwo, przy­ja­ciel i ja zastą­pi­li­śmy te nasze łączone zszywką kartki ele­gancko opra­wio­nym cza­so­pi­smem o nakła­dzie 7 tysięcy egzem­pla­rzy. Kiedy nasi kole­dzy oglą­dali mecze albo bawili się na impre­zach, my prze­pro­wa­dza­li­śmy wywiady z wete­ra­nami dru­giej wojny świa­to­wej.

Nie zaprze­sta­li­śmy wyda­wa­nia naszego cza­so­pi­sma, kiedy poszli­śmy do col­lege’u. Omi­nęły nas roz­liczne stu­denc­kie zabawy, bo w week­endy roz­ma­wia­li­śmy z wete­ra­nami na poka­zach lot­ni­czych, w muze­ach i na spo­tka­niach kom­ba­tan­tów. Prze­pro­wa­dza­li­śmy wywiady z pilo­tami myśliw­skimi, strzel­cami pokła­do­wymi bom­bow­ców, z innymi człon­kami załóg, jed­nym sło­wem, z każ­dym, kto latał. Na okładce naszego pisma oświad­czy­li­śmy, że naszą misją jest: „Zacho­wa­nie pamięci o poświę­ce­niu ame­ry­kań­skich wete­ra­nów”.

Zaczęto zauwa­żać nasze pisemko. Tom Bro­kaw, autor The Gre­atest Gene­ra­tion, napi­sał do nas list, wyra­ża­jąc się z uzna­niem o naszej dzia­łal­no­ści. Tom Hanks spo­tkał się z nami w Waszyng­to­nie przy pomniku pole­głych w wal­kach pod­czas dru­giej wojny świa­to­wej, zachę­ca­jąc nas do dal­szej pracy. Har­ri­son Ford roz­ma­wiał z nami na poka­zie lot­ni­czym AirVen­ture w Osh­kosh, w sta­nie Wiscon­sin. Tam, na miej­scu, prze­czy­tał cza­so­pi­smo i wyra­ził apro­batę dla naszych dzia­łań. Rów­nież James Came­ron, reży­ser Tita­nica, pochwa­lił nasze sta­ra­nia.

Po ukoń­cze­niu col­lege’u mogli­śmy już poświę­cić pismu cały nasz czas. Spie­szy­li­śmy się, bo wie­dzie­li­śmy, że wete­rani dru­giej wojny świa­to­wej odcho­dzą. Jako redak­tor naczelny wpro­wa­dzi­łem trzy żela­zne reguły: trzy­mać się fak­tów, prze­ka­zy­wać opo­wie­ści, które poka­zują naszych żoł­nie­rzy w dobrym świe­tle, i igno­ro­wać wro­gów, bo prze­cież nie ich hono­ru­jemy. Jeśli cho­dzi o tę ostat­nią zasadę, nie musie­li­śmy przej­mo­wać się wete­ra­nami japoń­skimi; nie spo­tka­li­śmy bowiem żad­nych w Sta­nach. Z nie­miec­kimi było jed­nak ina­czej. Natknę­li­śmy się na nich, i to nie raz.

Na poka­zie lot­ni­czym w Gene­seo, w sta­nie Nowy Jork, nie­gdy­siej­szy pilot myśliw­ski, Oskar Bösch, wyko­nał lot szy­bow­cowy. W wieku 77 lat poka­zał piękne akro­ba­cje. Czy pod­sze­dłem do niego, żeby poroz­ma­wiać, kiedy stał samot­nie przy swoim szy­bowcu? Nawet mi to przez myśl nie prze­szło. W muzeum w Doy­le­stown w Pen­syl­wa­nii wysta­wiono zre­kon­stru­owany nie­miecki odrzu­to­wiec. Spo­tka­łem tam Niemca, dok­tora Kurta Foksa, który pilo­to­wał takie wła­śnie samo­loty pod koniec wojny. Czy inte­re­so­wało mnie to, co widział lub czego doko­nał? Ani tro­chę.

Czy­ta­łem o podob­nych im Niem­cach w książ­kach, widy­wa­łem ich na fil­mach i to mi wystar­czyło. Zga­dza­łem się z Indianą Jone­sem, kiedy mówił: „Nazi­ści. Nie­na­wi­dzę tych drani”. Dla mnie wszy­scy Niemcy byli nazi­stami. Zło­wro­gimi zombi, któ­rzy zbie­rali się tłum­nie w Norym­ber­dze, by pozdra­wiać Hitlera. Zakła­dali obozy kon­cen­tra­cyjne. Wiel­bili Führera. Co gor­sza, usi­ło­wali zabić moich przy­ja­ciół, tych osiem­dzie­się­cio­let­nich wete­ra­nów, któ­rzy stali się moimi boha­te­rami.

Jed­nak coś zaczęło mnie intry­go­wać. Zauwa­ży­łem, że sta­rze­jący się ame­ry­kań­scy piloci mówią o swo­ich prze­ciw­ni­kach z jakimś dziw­nym sza­cun­kiem. Mówili o ich odwa­dze, przy­zwo­ito­ści i kodek­sie hono­ro­wym, który to niby był wspólny dla obu stron. Nie­któ­rzy ame­ry­kań­scy wete­rani wra­cali nawet do Nie­miec, tam, gdzie ich zestrze­lono, by spo­tkać się z daw­nymi wro­gami i uści­snąć im rękę.

Chyba żar­tu­je­cie? – myśla­łem. Prze­cież oni robili wszystko, żeby was zabić! Zabili waszych przy­ja­ciół. Nie wolno o tym zapo­mi­nać. Tym­cza­sem ci, któ­rzy latali wtedy nad Niemcy, mieli inne zda­nie. Ten jeden jedyny raz pomyśla­łem, że przed­sta­wi­ciele Naj­wspa­nial­szego Poko­le­nia to sza­leńcy.

Nie­cały rok po ukoń­cze­niu col­lege’u zadzwo­ni­łem do Char­liego Browna, pilota bom­bowca pod­czas wojny. Sły­sza­łem o nim już wcze­śniej i wysła­łem mu nasze pismo oraz list z zapy­ta­niem, czy możemy prze­pro­wa­dzić z nim wywiad. Legenda gło­siła, że ostrze­lany bom­bo­wiec Char­liego pra­wie roz­le­ciał się na kawałki, ale był w tej histo­rii jakiś zaska­ku­jący zwrot i nie bar­dzo wie­dzia­łem, o co cho­dzi. Sprawa miała podobno jakiś zwią­zek z nie­miec­kim pilo­tem, Fran­zem Sti­gle­rem, któ­rego sam Brown nazy­wał „star­szym bra­tem”.

Wete­ran zgo­dził się na wywiad, po czym zasko­czył mnie pyta­niem:

– Chcesz usły­szeć całą histo­rię doty­czącą tego, co przy­da­rzyło się mnie i mojej zało­dze?

– Jasne – odpar­łem.

– Czyli nie powi­nie­neś zaczy­nać ode mnie – stwier­dził Char­lie.

– Jak to? – zdzi­wi­łem się.

– Jeśli naprawdę chcesz poznać całość, to dowiedz się naj­pierw cze­goś o Franzu Sti­gle­rze. Wciąż żyje. Sprawdź, jak go wycho­wano i jak stał się tym czło­wie­kiem, któ­rego spo­tka­li­śmy w powie­trzu nad Europą. A naj­le­piej będzie, jak go odwie­dzisz. Mieszka z żoną w Kana­dzie, w Van­co­uver. Kiedy usły­szysz jego histo­rię, przy­jedź do mnie, a ja opo­wiem ci moją.

Już mia­łem się wykrę­cić i powie­dzieć Char­liemu, że nie bar­dzo inte­re­suje mnie wer­sja nie­miec­kiego pilota myśliw­skiego, kiedy powie­dział coś takiego, co zamknęło mi usta:

– W tej opo­wie­ści ja jestem tylko jedną z postaci… rze­czy­wi­stym jej boha­te­rem jest Franz Sti­gler.

Kiedy w lutym 2004 roku doko­na­łem rezer­wa­cji na lot do Van­co­uver, musia­łem wytłu­ma­czyć moim młod­szym part­ne­rom, dla­czego wydaję 600 dola­rów z naszych ogra­ni­czo­nych fun­du­szy i lecę na drugi kra­niec kon­ty­nentu, aby zła­mać wła­sną zasadę. Zamie­rza­łem prze­pro­wa­dzić wywiad, by zacy­to­wać sie­bie, z „nazi­stow­skim pilo­tem”. Mia­łem dwa­dzie­ścia trzy lata. Pole­cia­łem do Van­co­uver, wzią­łem tak­sówkę i uda­łem się za mia­sto. Było ciemno i padał deszcz. Naza­jutrz opu­ści­łem hotel i ruszy­łem na spo­tka­nie z Fran­zem Sti­gle­rem.

Nie mia­łem wtedy poję­cia, że dzięki Char­liemu Brow­nowi poznam jedną z naj­wspa­nial­szych nie­opo­wie­dzia­nych dotąd wojen­nych histo­rii.

Osta­tecz­nie spę­dzi­łem z Fran­zem cały tydzień. Oka­zał się życz­liwy i miły. Przy­zna­łem mu się, że uwa­ża­łem go za nazi­stę. Udzie­lił mi wyja­śnień. Nazi­stą zosta­wało się z wła­snego wyboru. Trzeba było wstą­pić do NSDAP. Niemcy mogli zapi­sy­wać się do par­tii lub nie. Franz ni­gdy się nie zapi­sał. Jego rodzice gło­so­wali prze­ciwko nazi­stom, zanim zde­le­ga­li­zo­wano wszyst­kie inne par­tie. A ja myśla­łem, że każdy Nie­miec ma nazizm we krwi. Już ni­gdy wię­cej nie nazwa­łem Franza „nazi­stą”.

Następ­nie pole­cia­łem do Miami i spę­dzi­łem tydzień z Char­liem. Zna­ko­mi­cie się bawi­li­śmy i każdy prze­ga­dany dzień koń­czy­li­śmy przy whi­sky. Opu­bli­ko­wa­li­śmy histo­rię Char­liego Browna i Franza Sti­glera w naszym cza­so­pi­śmie. Czy­tel­nicy wpa­dli w zachwyt. Dla­tego w kolej­nym wyda­niu opu­bli­ko­wa­li­śmy jej dal­szy ciąg. Jed­nak czy­tel­ni­kom wciąż było mało. Popro­si­łem więc obu wete­ra­nów, żeby pozwo­lili mi przed­sta­wić ich histo­rię w książce, jako opo­wieść o dwóch wro­gach.

Nie mie­li­śmy poję­cia, że cały pro­ces zwią­zany z napi­sa­niem i wyda­niem książki potrwa osiem lat.

To, co czy­tel­nik znaj­dzie na kolej­nych stro­nach, jest wyni­kiem czte­rech lat wywia­dów z Char­liem i Fran­zem oraz rów­nież czte­ro­let­nich, czę­sto prze­ry­wa­nych badań. Prze­rwy wyni­kały z tego, że wciąż pra­co­wa­łem w Valor Stu­dios, wydaw­nic­twie mili­ta­riów, w jakie zamie­nił się nasz skrom­niutki kie­dyś biu­le­tyn. Widy­wa­łem się z Fran­zem i Char­liem w ich domach, na poka­zach lot­ni­czych, kon­tak­to­wa­łem tele­fo­nicz­nie i listow­nie.

Obaj byli nie­zmien­nie uprzejmi i cier­pliwi. Na ich miej­scu wyrzu­cił­bym takiego namol­nego faceta jak ja ze sło­wami: „Dość już tego”. Tym­cza­sem Char­lie i Franz chęt­nie opo­wia­dali, przy­po­mi­na­jąc sobie zarówno chwile zabawne, jak i te tra­giczne. Muszę tutaj zauwa­żyć, że ja jedy­nie słu­cha­łem i porząd­ko­wa­łem tę histo­rię. Oni ją na nowo prze­ży­wali. Odgrze­bu­jąc wspo­mnie­nia, wra­cali do tam­tego bole­snego czasu w ich życiu, ponie­waż wie­dzieli, że ktoś kie­dyś weź­mie tę książkę do ręki, nawet jeśli oni sami nie docze­kają jej osta­tecz­nej wer­sji. Ta książka jest ich darem dla nas, czy­tel­ni­ków.

Oprócz Char­liego i Franza, któ­rych szcze­gó­łowe rela­cje posłu­żyły mi za kanwę opo­wie­ści, dzie­siątki innych wete­ra­nów dru­giej wojny świa­to­wej poświę­cało swój czas, by poroz­ma­wiać ze mną i z moimi współ­pra­cow­ni­kami… poczy­na­jąc od „Doca”, nawi­ga­tora bom­bowca Char­liego, do czter­na­sto­let­niego wtedy nie­miec­kiego arty­le­rzy­sty pomoc­ni­czego o imie­niu Otto, obsłu­gu­ją­cego armatę prze­ciw­lot­ni­czą. Kolejne wątki trzy­krot­nie zawio­dły mnie do Europy, gdzie roz­grywa się zna­cząca część opi­sa­nych wyda­rzeń. Zwie­dzi­łem bazy lot­nic­twa bom­bo­wego w Anglii, spo­ty­ka­jąc się z osiem­dzie­się­cio­let­nimi pilo­tami B-17. Wdra­pa­łem się na górę Erice na Sycy­lii w poszu­ki­wa­niu groty, w któ­rej mie­ścił się punkt dowo­dze­nia jed­nostki nie­miec­kich myśliw­ców. Towa­rzy­szy­łem histo­ry­kom woj­sko­wo­ści na lot­ni­skach i w dusz­nych bun­krach na tere­nie Nie­miec oraz Austrii. W poszu­ki­wa­niu rzad­kich doku­men­tów poma­gali mi archi­wi­ści Militärarchiv-Bun­de­sar­chiv z Fre­iburga, Natio­nal Archi­ves z Kew oraz U.S. Air Force Histo­ri­cal Rese­arch Agency.

Wyko­rzy­sta­łem też wła­sne przy­gody zwią­zane z pracą w moim cza­so­pi­śmie. Otrzy­ma­łem pozwo­le­nie na lot odrzu­to­wym samo­lo­tem szkolno-bojo­wym z pilo­tem instruk­to­rem, żebym mógł zapo­znać się z tak­tyką walki myśliw­ców. Lecia­łem zre­kon­stru­owa­nym bom­bow­cem B-17, żeby poczuć, jak zacho­wuje się przy skrę­tach, zabrano mnie też do bom­bowca B-24. We wrze­śniu 2008 roku w kabi­nie trans­por­to­wego C-17 pole­cia­łem do Bag­dadu. Stam­tąd uda­łem się do Camp Ana­conda, by poczuć żar pustyni i zer­k­nąć na życie żoł­nie­rzy, towa­rzy­sząc im na patro­lach. Uzna­łem bowiem, że nie można pisać o dzia­ła­niach wojen­nych, jeśli samemu nie sły­szało się huku dział w warun­kach bojo­wych.

Rezul­ta­tem tego wszyst­kiego jest książka, któ­rej dawny ja, z wcze­śniej­szymi uprze­dze­niami, ni­gdy by nie napi­sał. Kiedy pierw­szy raz zadzwo­ni­łem do wete­rana dru­giej wojny świa­to­wej, pilota bom­bowca Char­liego Browna, chcia­łem tylko, by poświę­cił mi pół godziny. Tym­cza­sem natra­fi­łem na piękną histo­rię, wartą każ­dej minuty z tych ośmiu lat. Opo­wieść ta doty­czy wielu kwe­stii zwią­za­nych z sen­sem wojny i czło­wie­kiem, któ­rego nazy­wamy wro­giem. Jed­nakże przede wszyst­kim doty­czy kwe­stii dobra.

Czymożna zna­leźć dobrych ludzi po obu stro­nach złej wojny?

Adam Makos

Denver, Kolo­rado

wrze­sień 2012

1. Obcy we własnym kraju

Marzec 1946, Straubing, Niemcy

Franz Sti­gler, z rękoma w kie­sze­niach dłu­giej obszar­pa­nej weł­nia­nej kurtki, podą­żał uli­cami zbom­bar­do­wa­nego mia­steczka. Wydy­chane powie­trze two­rzyło poły­sku­jącą mgiełkę w słońcu zim­nego wcze­snego ranka. Szedł szybko, drob­nymi kro­kami, od czasu do czasu krzy­żu­jąc ramiona na piersi, by osło­nić się przed podmu­chami wia­tru.

Miał trzy­dzie­ści lat, ale wyglą­dał na wię­cej. Był wymi­ze­ro­wany, jego mocne szczęki ryso­wały się wyraź­nie pod skórą, a ostry orli nos wyda­wał się jesz­cze bar­dziej wydatny. Mimo widocz­nego wycień­cze­nia ciemne oczy pobły­ski­wały opty­mi­zmem. Od końca wojny minął dopiero rok i gospo­darka Nie­miec wciąż była w opła­ka­nym sta­nie. Franz roz­pacz­li­wie szu­kał pracy. W kraju zruj­no­wa­nym i wyma­ga­ją­cym odbu­dowy naj­waż­niej­szym prze­my­słem w Strau­bingu stała się pro­duk­cja cegieł. Sły­szał, że cegiel­nia przyj­muje pra­cow­ni­ków na dniówki.

Stu­ka­jąc gło­śno czar­nymi skó­rza­nymi butami o bruk, szybko prze­mie­rzył duży pro­sto­kątny plac Ludwiga. Pro­mie­nie słońca już zaczy­nały tu się­gać. Pośrodku placu stał ratusz, bogato zdo­biony zie­lony budy­nek z wysoką białą wieżą zega­rową. Duże okna i figurki che­ru­bi­nów roz­bły­sły w poran­nym słońcu. Ratusz był jed­nym z nie­wielu budyn­ków, jakie prze­trwały nie­tknięte. Z oko­licz­nych domów po bom­bar­do­wa­niach i poża­rach zostały same sko­rupy.

Kie­dyś to mia­sto w Bawa­rii, będą­cej kato­lic­kim regio­nem połu­dnio­wych Nie­miec, wyglą­dało jak z bajki. Miesz­kańcy lubili piwo i bawili się przy każ­dej oka­zji. Mia­steczko mie­niło się kolo­rami; domy miesz­kalne kryto czer­woną dachówką, gma­chy urzę­dów wyróż­niały się zie­lo­nymi bizan­tyń­skimi kopu­łami, kościoły miały białe gotyc­kie wieże. Osiem­na­stego kwiet­nia 1945 roku nad­le­ciały cięż­kie ame­ry­kań­skie bom­bowce, samo­loty nazy­wane przez Niem­ców „czte­rema sil­ni­kami”. Bom­bar­du­jąc obiekty kole­jowe i sta­cje roz­rzą­dowe, zbu­rzyły jedną trze­cią mia­sta. Dwa tygo­dnie póź­niej Niemcy się pod­dały, ale Strau­bing zdą­żył już utra­cić swoje kolo­rowe dachy.

Zegar wybił ósmą, jego dźwięki okrą­żyły plac. Od ratu­sza, gdzie ame­ry­kań­scy żoł­nie­rze wyda­wali kartki żyw­no­ściowe, cią­gnęła się długa kolejka. Więk­szość ludzi cze­kała w mil­cze­niu. Nie­któ­rzy się kłó­cili. Dzie­sięć lat wcze­śniej Hitler obie­cał zatrosz­czyć się o naród nie­miecki, zapew­nić mu żyw­ność, dach nad głową i bez­pie­czeń­stwo. Zamiast tego wszyst­kiego przy­niósł mu znisz­cze­nie. Teraz tym naro­dem zaj­mo­wali się przed­sta­wi­ciele państw koali­cji anty­hi­tle­row­skiej – Ame­ry­ka­nie, Bry­tyj­czycy i Fran­cuzi. Nazy­wali swoją dzia­łal­ność „odbu­dową Nie­miec”. Ta odbu­dowa ogra­ni­czała się, prak­tycz­nie rzecz bio­rąc, do dzia­łań huma­ni­tar­nych, które były jed­no­cze­śnie stra­te­gicz­nymi. Alianci potrze­bo­wali Nie­miec jako terenu fron­to­wego w zim­nej woj­nie ze Związ­kiem Sowiec­kim. Zatem Ame­ry­ka­nie, któ­rzy oku­po­wali połu­dniowe Niemcy, w tym i Bawa­rię, posta­no­wili napra­wić szkody… w inte­re­sie Nie­miec, jak i swoim wła­snym.

Zamiast omi­jać kolejkę ponu­rych ludzi, Franz prze­śli­zgnął się pomię­dzy nimi. Nie­któ­rzy zaczęli na niego wrzesz­czeć, podej­rze­wa­jąc, że chce się wepchnąć. Męż­czy­zna się nie zra­żał. Zauwa­żył, że wzrok ludzi przy­cią­gają jego buty.

Kurtka Franza, która wcze­śniej nale­żała do jego ojca, była nad­je­dzona przez mole. Zie­lone bawar­skie spodnie miały łaty na kola­nach. Nato­miast buty były nie­zwy­kłe. Się­gały powy­żej łydki, a znad gór­nej kra­wę­dzi wysta­wał kożu­szek, któ­rym były wyło­żone. Od wewnętrz­nej strony miały meta­lowy zamek bły­ska­wiczny, a z przodu, na wyso­ko­ści kostki, biegł czarny pasek z klamrą.

To były buty pilota. Jesz­cze rok wcze­śniej latał w nich z dumą w roz­rze­dzo­nym powie­trzu pra­wie dzie­sięć kilo­me­trów nad zie­mią, pilo­tu­jąc mes­ser­sch­mitta 109, z potęż­nym sil­ni­kiem Daim­ler-Benz. Kiedy inni wal­czyli na pie­chotę, on latał z szyb­ko­ścią sze­ściu­set pięć­dzie­się­ciu kilo­me­trów na godzinę. Pro­wa­dził trzy eska­dry1 – w sumie około czter­dzie­stu pilo­tów – prze­ciwko ugru­po­wa­niom zło­żo­nym z tysiąca ame­ry­kań­skich bom­bow­ców, które roz­cią­gały się na sto pięć­dzie­siąt kilo­me­trów. W ciągu trzech lat Franz brał udział w czte­ry­stu osiem­dzie­się­ciu sied­miu powietrz­nych star­ciach, dwu­krot­nie był ranny, raz się palił, ale jakoś zawsze wra­cał do bazy. Teraz jed­nak zamie­nił swój czarny skó­rzany kom­bi­ne­zon lot­ni­czy, jedwabny sza­lik i szarą ofi­cer­ską cha­rak­te­ry­stycz­nie zgnie­cioną z przodu czapkę na wor­ko­wate ubra­nie pro­stego robot­nika. Buty pilota zatrzy­mał… bo nie miał innych.

Idąc spiesz­nie ulicą, widział ludzi tło­czą­cych się wokół tablic infor­ma­cyj­nych, by odczy­tać przy­mo­co­wane tam pinez­kami kartki. Poczta i tele­fony nie dzia­łały i jedy­nym spo­so­bem poro­zu­mie­wa­nia się, szu­ka­nia i odnaj­dy­wa­nia naj­bliż­szych były wła­śnie te tablice. W Niem­czech w tym cza­sie około sied­miu milio­nów ludzi nie miało dachu nad głową. Grupka kobiet stała przy opusz­czo­nej kla­pie ame­ry­kań­skiej woj­sko­wej cię­ża­rówki. Z jej wnę­trza żoł­nie­rze rzu­cali im worki z rze­czami do pra­nia, żując gumę i ćwi­cząc pra­wie­nie kom­ple­men­tów po nie­miecku. Kobiety chi­cho­tały i brały po dwa worki. Kie­ro­wały się ku sta­remu par­kowi na pół­noc od mia­sta, gdzie łukiem pły­nęła odnoga Dunaju. Tam klę­kały na brzegu i prały żoł­nier­ską bie­li­znę. Woda była lodo­wata, ale Ame­ry­ka­nie pła­cili dobrze.

Główna ulica mia­sta bie­gła na pół­noc, w stronę rzeki. Franz odwró­cił się, ruszył nią i natych­miast natknął na kolejny tłum ludzi. Sta­nął jak wryty i prze­łknął ślinę. Nie­stety się spóź­nił. Przed każ­dym budyn­kiem tego kwar­tału cią­gnęła się długa kolejka męż­czyzn szu­ka­ją­cych pracy. Nie­któ­rzy chu­chali w dło­nie. Inni robili skręty tuło­wia, by się roz­grzać. Więk­szość była wete­ra­nami, odzia­nymi w te same szare bluzy i dłu­gie płasz­cze, które nosili pod­czas wojny. Wciąż było widać ślady po zerwa­nych naszyw­kach. Podob­nie jak Franz, sta­rali się uchwy­cić strzę­pów zde­wa­sto­wa­nej gospo­darki.

Cegiel­nia znaj­do­wała się jesz­cze dalej i Franz miał nadzieję, że tam kolejka będzie krót­sza. Minął ludzi pra­cu­ją­cych wewnątrz murów zbu­rzo­nego domu. Bra­ko­wało ścian od strony ulicy. Pod bre­zen­to­wym dachem męż­czyźni w zimo­wych ubra­niach repe­ro­wali leżące na sto­łach małe sil­niki. Mię­dzy nimi cho­dziła, dostar­cza­jąc zle­ce­nia, pozba­wiona jed­nej ręki kobieta.

Ostrze­gaw­czy dźwięk klak­sonu kazał Sti­gle­rowi usko­czyć z jezdni na chod­nik. Minął go roz­pę­dzony ame­ry­kań­ski jeep, w któ­rym sie­dzieli żan­darmi woj­skowi w czy­stych bia­łych heł­mach. Ame­ry­ka­nie pil­no­wali porządku, pod­czas gdy nie­wiel­kie siły nie­uzbro­jo­nej nie­miec­kiej poli­cji wspo­ma­gały ich w spra­wach „lokal­nych”. Nie­któ­rzy wete­rani wciąż odwra­cali wzrok na widok jeepów.

Na ławce, przy któ­rej zatrzy­my­wały się auto­busy, sie­dział bez­nogi wete­ran. Męż­czy­zna w postrzę­pio­nym woj­sko­wym mun­du­rze był tutaj codzien­nie. Wyglą­dał na czter­dzie­ści lat, ale rów­nie dobrze mógł mieć dwa­dzie­ścia. Dłu­gie włosy, siwy zarost na twa­rzy. Mru­gał ner­wowo jak czło­wiek, który widział tysiące pie­kieł. Uosa­biał złą prze­szłość, o któ­rej wszy­scy chcieli zapo­mnieć.

Oka­le­czony wete­ran potrzą­sał manierką, cze­ka­jąc na jał­mużnę. Franz się­gnął do kie­szeni i wrzu­cił do pustego naczy­nia kartkę na żyw­ność. Robił to zawsze, kiedy koło niego prze­cho­dził, i zasta­na­wiał się, czy wła­śnie dla­tego ten czło­wiek sie­dzi nie­zmien­nie w tym samym miej­scu. Wete­ran ni­gdy mu nie podzię­ko­wał ani się nie uśmiech­nął. Spo­glą­dał tylko na Franza ze smut­kiem. Przez chwilę Franz czuł zado­wo­le­nie, że uno­sił się wysoko nad tą wojną pro­wa­dzoną na ziemi. Sześć lat bez­po­śred­nich walk, a potem mie­siące spę­dzone w obo­zach dla jeń­ców spo­wo­do­wały, że wielu wete­ranów zna­la­zło się w takim poło­że­niu jak ten żebrak, ale oni i tak zali­czali się do szczę­śliw­ców. Ci, któ­rzy dostali się w ręce Sowie­tów, dotąd nie wró­cili.

Franz poma­cał w kie­szeni dwie kromki owsia­nego chleba. Bez zaże­no­wa­nia przyj­mo­wał jał­mużnę od zwy­cięz­ców. Ozna­czało to osiem­set kalo­rii dzien­nie, co pozwa­lało prze­żyć. Kiedy był pilo­tem, kar­miono go dobrze. Już w cza­sie pierw­szej wojny świa­to­wej pilo­tów uwa­żano za wybrań­ców, któ­rzy mieli dobrze sobie żyć, zanim zginą bole­sną śmier­cią. Pod­czas dru­giej wojny uznano, że pilo­tom należą się dodat­kowe korzy­ści, ponie­waż nikt za żadne pie­nią­dze nie chciałby robić tego co oni. Tak więc w cza­sie wojny Franz pił szam­pana, koniak, jadł chleb z chru­piącą skórką, wędliny, dosta­wał zimne mleko, świeży ser i dzi­czy­znę, a także cze­ko­ladę i papie­rosy bez ogra­ni­czeń. Po woj­nie zapo­mniał, co to zna­czy być sytym.

Franz jęk­nął. Przed cegiel­nią cią­gnęła się długa kolejka chęt­nych do pracy. Wiła się chod­ni­kiem od zruj­no­wa­nego budynku. W tych cza­sach cegieł nie trzeba było wozić daleko, naj­wy­żej prze­cznicę czy dwie, i dla­tego wła­śnie cegiel­nia poja­wiła się w samym środku mia­sta.

Męż­czyźni z kolejki sta­no­wili zbie­ra­ninę twar­dych pra­cow­ni­ków fizycz­nych. Wypa­la­nie cegieł i dostar­cza­nie ich było ciężką pracą. Kiedy Franz się zbli­żył, jego buty przy­cią­gnęły wzrok męż­czyzn. Uda­wał, że tego nie widzi. Chciał tylko wto­pić się w tłum i pra­co­wać. Uro­dził się godzinę drogi stąd, w maleń­kim Ambergu, gdzie miesz­kały teraz jego dziew­czyna i matka. Pró­bo­wał tam osiąść po woj­nie, ale ludzie wie­dzieli, że był pilo­tem myśliw­skim, i winili go za spu­sto­sze­nie kraju. „Wy nas zawie­dli­ście!”, krzy­czeli za nim. „Pozwo­li­li­ście, żeby bomby spa­dały!” Posta­no­wił więc zacząć od nowa w Strau­bingu, gdzie go nie znali. Nie­wiele to dało. Miesz­kańcy tego mia­sta byli tak samo roz­cza­ro­wani pilo­tami jak wszy­scy w Niem­czech. Kie­dyś piloci myśliw­scy byli naro­do­wymi boha­te­rami. Teraz wro­gie spoj­rze­nia świad­czyły o nowej rze­czy­wi­sto­ści. Piloci myśliw­scy stali się głów­nymi wino­waj­cami. Franz odwró­cił wzrok od tych natar­czy­wych spoj­rzeń.

Dwóch ame­ry­kań­skich żoł­nie­rzy spa­ce­ro­wało ulicą z uwie­szo­nymi u ramion nie­miec­kimi dziew­czę­tami. Za dnia były bez­pieczne. Nocą gro­ziło im nie­bez­pie­czeń­stwo i mogły zostać pobite przez swo­ich ziom­ków. Dziew­częta mar­zły i gło­do­wały jak wszy­scy, ale miały wybór: randka z Niem­cem i pusty żołą­dek albo randka z Ame­ry­ka­ni­nem, który mógł im dać kawę, masło, papie­rosy i cze­ko­ladę. Przy tych mło­dzień­czych zdo­byw­cach, przy­by­łych z naj­bo­gat­szego kraju świata, sto­jący w kolej­kach po pracę nie­mieccy męż­czyźni wyglą­dali na kom­plet­nych sła­be­uszy. „On legł za ojczy­znę, a ona za papie­rosy”, żar­to­wali z gory­czą.

Wresz­cie rząd ludzi ruszył do przodu i Franz zna­lazł się na tere­nie cegielni przed drew­nia­nym skła­da­nym sto­li­kiem. Sie­dział za nim kie­row­nik, łysy męż­czy­zna w oku­la­rach. Dalej za jego ple­cami robot­nicy wkła­dali czer­woną glinę do form i prze­wo­zili cegły na tacz­kach. Podał kie­row­nikowi papiery, potem zer­k­nął na swoje buty w nadziei, że męż­czy­zna ich nie zauwa­żył. W papie­rach miał napi­sane: „Pod­po­rucz­nik [leut­nant], pilot, lot­nic­two woj­skowe”. Zaraz po skoń­cze­niu wojny Sti­gler pod­dał się Ame­ry­ka­nom, któ­rzy polo­wali na niego, ponie­waż był jed­nym z naj­lep­szych nie­miec­kich pilo­tów i latał na naj­now­szych samo­lo­tach. Ame­ry­ka­nom potrzebna była jego wie­dza. Franz z nimi współ­pra­co­wał i przy zwol­nie­niu otrzy­mał papiery, które pozwa­lały mu prze­no­sić się z miej­sca na miej­sce i podej­mo­wać pracę. Puścili go, bo miał czy­ste konto; ni­gdy nie był człon­kiem par­tii naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nej.

– A więc byłeś pilo­tem i ofi­ce­rem? – spy­tał kie­row­nik.

– Tak, pro­szę pana – odpo­wie­dział Franz, spusz­cza­jąc wzrok.

– Bom­bowce? – drą­żył tam­ten.

– Myśliwce. – Franz wie­dział, że męż­czy­zna go pod­pusz­cza, ale nie zamie­rzał kła­mać.

Robot­nicy w kolejce zaczęli szep­tać mię­dzy sobą.

– I pilot myśliw­ski chce teraz pobru­dzić sobie rączki? – szy­dził kie­row­nik. – Posprzą­tać bała­gan, jakiego sam naro­bił?

– Ja chcę tylko pra­co­wać, pro­szę pana.

Zata­cza­jąc ręką krąg, by wska­zać zruj­no­wane mia­sto, męż­czy­zna wyre­cy­to­wał zda­nie, które Franz sły­szał już nie­zli­czoną ilość razy:

– Pozwo­li­li­ście, żeby bomby spa­dały!

Franz zagryzł wargi i powtó­rzył:

– Ja chcę tylko pra­co­wać.

– Poszu­kaj sobie pracy gdzie indziej – usły­szał w odpo­wie­dzi.

– Muszę mieć tę pracę – powie­dział. Pochy­lił się do kie­row­nika. – Mam rodzinę na utrzy­ma­niu. Będę pra­co­wał ciężko… cię­żej niż inni.

Męż­czyźni w kolejce zaczęli pomru­ki­wać i prze­py­chać się do przodu.

– Z drogi! – wrza­snął któ­ryś. Ktoś go popchnął. – Nie wstrzy­muj kolejki – krzyk­nął inny.

Byli wście­kli, że prze­grali wojnę. Byli wście­kli na Hitlera, że ich oszu­kał. Byli wście­kli, bo teraz ich kraj znaj­do­wał się pod oku­pa­cją. Jed­nak żaden z ota­cza­ją­cych Franza męż­czyzn by się do tego nie przy­znał. Potrze­bo­wali kozła ofiar­nego, a tutaj tra­fił im się pilot myśliw­ski.

– Wynoś się! – syk­nął kie­row­nik. – Wy, nazi­ści, zro­bi­li­ście już swoje.

Nazi­ści. Oczy Franza zwę­ziły się gniew­nie. To słowo było nowym prze­kleń­stwem, jakiego Niemcy nauczyli się od Ame­ry­ka­nów. Franz nie był żad­nym nazi­stą. Wie­dział, że nazi­ści to człon­ko­wie NSDAP, naro­dowi socja­li­ści, żądni wła­dzy poli­tycy i biu­ro­kraci, któ­rzy prze­jęli Niemcy, kry­jąc się za pię­ściami roz­sier­dzo­nych, roz­cza­ro­wa­nych mas. Ni­gdy nie powinni rzą­dzić. Doszli do wła­dzy po wybo­rach w 1933 roku, kiedy o miej­sca w par­la­men­cie ubie­gało się dwa­na­ście par­tii. Każda uzy­skała pewną część gło­sów, jed­nak 44 pro­cent Niem­ców gło­so­wało na naro­do­wych socja­li­stów. Te 44 pro­cent dało tym ludziom i ich przy­wódcy, Adol­fowi Hitle­rowi, dość miejsc w par­la­men­cie, by mogli spra­wo­wać wła­dzę dyk­ta­tor­ską. Bar­dzo szybko Hitler i nazi­ści zaka­zali wybo­rów i zde­le­ga­li­zo­wali wszyst­kie par­tie poli­tyczne poza wła­sną, która odtąd znana była jako „Par­tia”. Hitler i Par­tia zawład­nęli Niem­cami po tym, jak 56 pro­cent upraw­nio­nych oby­wa­teli gło­so­wało prze­ciwko nim.

Franz poczuł, jak krew zaczyna pul­so­wać mu w skro­niach. Miał wtedy sie­dem­na­ście lat, był zbyt młody, by gło­so­wać w wybo­rach 1933 roku, ale jego rodzice byli prze­ciwko Par­tii. Kiedy Franz uzy­skał peł­no­let­ność, nie wstą­pił do Par­tii, ale ona zruj­no­wała mu życie.

– Nie jestem nazi­stą – powie­dział. – Ja chcę tylko pra­co­wać.

– Bądź czło­wie­kiem i odejdź – wrza­snął ktoś z kolejki.

Inni zaczęli go popy­chać. Poczuł na karku odde­chy gniew­nych ludzi.

– Odsuń­cie się! – krzyk­nął do nich. Nie zno­sił, kiedy ktoś sta­wał tuż za jego ple­cami. Było to instynk­towne, ponie­waż pilot myśliw­ski oba­wiał się wszyst­kiego, co zbli­żało się od tyłu, znaj­do­wało na „godzi­nie szó­stej”. Franz wie­dział, że jeśli odwróci się do tych roz­wście­czo­nych męż­czyzn, to doj­dzie do bójki, i dla­tego celowo uni­kał kon­taktu wzro­ko­wego.

Kie­row­nik się­gnął po słu­chawkę wiszą­cego na ścia­nie tele­fonu, któ­rego kabel biegł przez roz­bite okno na ulicę. Zate­le­fo­no­wał gdzieś i oznaj­mił gło­śno:

– Zaraz będzie tu poli­cja.

– Pro­szę, nie – powie­dział Franz. – Muszę zadbać o rodzinę.

Kie­row­nik roz­siadł się wygod­nie z zało­żo­nymi rękoma. Franz zdjął czapkę, odsła­nia­jąc wgłę­bie­nie na czole. W paź­dzier­niku 1944 roku ame­ry­kań­ski pocisk, kali­ber 12,7 mili­me­tra, prze­bił wzmoc­nioną przed­nią szybę i tra­fił go w głowę.

– Nie wner­wiaj mnie! – oświad­czył, wska­zu­jąc ręką to miej­sce.

Kie­row­nik się roze­śmiał. Franz wyjął z kie­szeni kartkę i cisnął ją na stół. Były lekarz woj­skowy wysta­wił mu zaświad­cze­nie, w któ­rym napi­sał, że uraz mózgu spo­wo­do­wany postrza­łem może „wywo­ły­wać nie­spo­dzie­wane reak­cje”. W rze­czy­wi­sto­ści pilot nie doznał żad­nego urazu mózgu, miał tylko to wgłę­bie­nie w czaszce. Lekarz dał mu ten doku­ment na wszelki wypa­dek, jako swo­istą ase­ku­ra­cję, gdyby Franz się komuś nara­ził, robiąc czy mówiąc coś nie­wła­ści­wego.

Kie­row­nik wziął kartkę, prze­czy­tał i zgniótł w dłoni.

– Wymówka tchó­rza! – rzu­cił.

– Nie masz poję­cia o tym, co robi­li­śmy! – powie­dział Franz, zaci­ska­jąc pię­ści. Był naocz­nym świad­kiem, jak jego towa­rzy­sze broni, piloci myśliw­scy, dziel­nie wal­czyli, jak ginęli, pod­czas gdy par­tyjni przy­wódcy nazy­wali ich „tchó­rzami”, winiąc za zbu­rze­nie nie­miec­kich miast. W rze­czy­wi­sto­ści Franz i jego kole­dzy nie mieli naj­mniej­szej szansy w walce z potęgą prze­my­słową państw koali­cji anty­hi­tle­row­skiej z nie­zli­czoną liczbą ich samo­lo­tów bojo­wych. Z 28 tysięcy pilo­tów nie­miec­kich myśliw­ców bio­rą­cych udział w wal­kach powietrz­nych wojnę prze­żyło jedy­nie 1200.

Franz znowu nachy­lił się do sie­dzą­cego męż­czy­zny i szep­nął mu coś do ucha.2 Kie­row­nik wypro­sto­wał się na krze­śle i oświad­czył:

– No pro­szę, spró­buj.

Jed­nym ruchem pilot chwy­cił go za koł­nierz, przy­cią­gnął do sie­bie ponad sto­łem i zadał pię­ścią cios mię­dzy oczy.

Męż­czy­zna zato­czył się do tyłu i wpadł na szafkę. Robot­nicy rzu­cili się na Sti­glera i powa­lili go na pod­łogę. Jeden dał mu kop­niaka w żebra. Inny pię­ścią wal­nął w nerkę. Przy­ci­snęli go twa­rzą do zaku­rzo­nej posadzki.

– Nie macie poję­cia! – krzy­czał Franz z policz­kiem przy­ci­śnię­tym do pły­tek.

Poja­wiło się trzech nie­miec­kich poli­cjan­tów i dmu­cha­jąc w gwizdki, roz­dzie­lali tłum. Robot­nicy puścili leżą­cego. Poli­cjanci posta­wili go na nogi. Funk­cjo­na­riu­sze byli silni i dobrze odży­wieni dzięki swoim ame­ry­kań­skim sze­fom. Franz chciał pobiec, ale wie­dział, że nie uciek­nie.

Ze łzami w oczach kie­row­nik powie­dział poli­cjan­tom, że Franz żądał pracy, wpy­cha­jąc się przed innych, i nie chciał się stąd ruszyć. Roz­wście­czony tłum potwier­dził jego słowa.

Pilot zaprze­czył oskar­że­niom, choć wie­dział, że prze­grał tę potyczkę. I że go aresz­tują. Wpierw jed­nak musiał odzy­skać swoje papiery. Powie­dział dowo­dzą­cemu patro­lem, że ma je kie­row­nik.

Funk­cjo­na­riusz gestem naka­zał pozo­sta­łym poli­cjan­tom zabrać Franza.

– Chwi­leczkę! On ma moje zaświad­cze­nie lekar­skie! – zapro­te­sto­wał Franz.

Kie­row­nik podał im zmiętą kartkę. Poli­cjant ją roz­pro­sto­wał i prze­czy­tał kole­gom:

– …rana głowy odnie­siona w cza­sie walki z B-17. – Scho­wał oba doku­menty i oświad­czył: – I tak idziesz z nami!

Franz wie­dział, że opór nie ma sensu. Poli­cjanci pocią­gnęli go wzdłuż kolejki na ulicę. Myśli gorącz­kowo prze­la­ty­wały mu przez głowę. Jak znajdę pracę, skoro będę noto­wany? Co powiem kobie­tom? Jak je utrzy­mam?

Wymę­czony zma­ga­niami z tłu­mem, obo­lały od cio­sów i przy­tło­czony zgry­zotą, zwisł bez­wład­nie w rękach cią­gną­cych go poli­cjan­tów. Czubki cięż­kich czar­nych lot­ni­czych butów wlo­kły się po bruku zry­tym odłam­kami bomb.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Tytuł ory­gi­nału: A Higher Call

Copy­ri­ght © 2012 by Adam Makos

All rights rese­rved inc­lu­ding the right of repro­duc­tion in whole or in part in any form.

This edi­tion publi­shed by arran­ge­ment with Dut­ton, an imprint of Pen­guin Publi­shing Group, a divi­sion of Pen­guin Ran­dom House LLC.

Copy­ri­ght © for the Polish e-book edi­tion by REBIS Publi­shing House Ltd., Poznań 2014, 2024

Infor­ma­cja o zabez­pie­cze­niach

W celu ochrony autor­skich praw mająt­ko­wych przed praw­nie nie­do­zwo­lo­nym utrwa­la­niem, zwie­lo­krot­nia­niem i roz­po­wszech­nia­niem każdy egzem­plarz książki został cyfrowo zabez­pie­czony. Usu­wa­nie lub zmiana zabez­pie­czeń sta­nowi naru­sze­nie prawa.

Redak­tor: Agnieszka Horzow­ska

Redak­tor mery­to­ryczny: Hubert Kuber­ski

Pro­jekt okładki

Zbi­gniew Miel­nik

Opra­co­wa­nie gra­ficzne okładki

Urszula Gireń

Foto­gra­fie na okładce

ze zbio­rów Char­lesa Browna

ze zbio­rów Franza Sti­glera

Repro­duk­cja obrazu Johna D. Shawa Racja nad­rzędna © Valor Stu­dios

Wyda­nie II e-book (opra­co­wane na pod­sta­wie wyda­nia książ­ko­wego: Ryce­rze wojen­nego nieba, wyd. I (dodruk), Poznań 2025)

ISBN 978-83-7818-309-9

WYDAWCA

Dom Wydaw­ni­czy REBIS Sp. z o.o.

ul. Żmi­grodzka 41/49, 60-171 Poznań, Pol­ska

tel. +48 61 867 47 08, +48 61 867 81 40

e-mail: [email protected]

www.rebis.com.pl

Kon­wer­sję do wer­sji elek­tro­nicz­nej wyko­nano w sys­te­mie Zecer