Prawo karne. Zarys problematyki ebook

Prawo karne jest jedną z gałęzi prawa, która obejmuje zespół norm określających zasady odpowiedzialności za przestępstwa, tj. czyny społecznie szkodliwe, zabronione przez ustawę pod groźbą kary (kryminalnej), a także środki reakcji na takie czyny (zarówno te o randze przestępstwa, jak i te, które nie są przestępstwami z powodu niepoczytalności sprawcy). Charakteryzuje się ono pewnymi specyficznymi cechami.

uniwersalizmPo pierwsze, należy wskazać uniwersalizm prawa karnego. Nie reguluje ono bowiem jednej, ściśle określonej sfery stosunków społecznych, lecz wkracza we wszystkie dziedziny życia, normowane najczęściej również przez inne gałęzie prawa. O ile poszczególne gałęzie prawa regulują właściwe dla nich stosunki społeczne, o tyle prawo karne wkracza we wszystkie spośród nich. W szczególności przedmiotem regulacji prawa karnego są stosunki gospodarcze (por. rozdział XXXVI k.k.), dla których podstawową gałęzią prawa jest prawo cywilne i prawo handlowe. W prawie karnym znajdujemy również uregulowania odnoszące się do stosunku pracy (por. rozdział XXVIII k.k.). Wypada wskazać także stosunki z zakresu prawa rodzinnego, podlegające przede wszystkim regulacji w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (zob. rozdział XXVI k.k.).

subsydiarnośćPo drugie, trzeba wymienić subsydiarność prawa karnego, która polega na tym, że wkracza ono w stosunki społeczne regulowane przez właściwe dla nich gałęzie prawa tylko tam, gdzie dochodzi do tak poważnych naruszeń dóbr prawnych, że sankcje, które one przewidują, są niewystarczające. Oznacza to, że decyzja o wprowadzeniu do porządku prawnego zakazu określonego zachowania pod groźbą kary musi być zawsze poprzedzona wnikliwą analizą dotychczasowych instrumentów prawnych chroniących dobro naruszane lub narażane na niebezpieczeństwo. Jeśli w wyniku takiej analizy można dojść do konkluzji, że sankcje przewidziane w obowiązującym porządku prawnym za naruszenie lub narażenie określonego dobra na niebezpieczeństwo, w ramach właściwej dla tych dóbr gałęzi prawa (np. prawa cywilnego czy prawa pracy), są wystarczające, nie ma uzasadnienia dla kryminalizowania danych czynów. Oznacza to, że ustawodawca nie ma swobody w kryminalizowaniu określonych zachowań.

zasadaultima ratioPo trzecie, inną cechą prawa karnego jest to, że nie ustala ono praw i obowiązków uczestników stosunków społecznych (jak np. prawo rodzinne, spadkowe, pracy) ani nie pełni funkcji organizatorskiej (jak np. prawo administracyjne), natomiast jest zespołem norm powinnościowych – zakazów i nakazów, których przekroczenie jest zagrożone sankcją karną. Jest ona najostrzejszą formą przymusu państwowego, wyrażającą potępienie czynu zabronionego i jego sprawcy. W tym ujęciu prawo karne bywa niekiedy określane jako „prawo granic” (zasada ultima ratio regulacji prawnokarnych). Sięganie przez ustawodawcę po sankcję karną musi być traktowane jako ostateczność i poprzedzone szczegółową analizą dotychczasowych instrumentów prawnych chroniących określone dobro w innych niż prawo karne gałęziach prawa, które ustawodawca chce uczynić przedmiotem prawnokarnej ochrony.

Zdarza się jednak, że prawo karne chroni samoistnie najważniejsze dobra społeczne niezależnie od tego, czy ich ochrona wynika z przepisów innych gałęzi prawa (samoistność prawa karnego), np. ochrona bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa, wolności i nietykalności osobistej jednostki.

Prawo karne, jako dziedzina najgłębiej wkraczająca w prawa i wolności człowieka, musi mieć swe podstawy konstytucyjne (m.in. art. 42 ust. 1 Konstytucji RP). Konstytucja RP wyznacza również granice dopuszczalnej ingerencji prawa karnego w stosunki społeczne. Granice te określa konstytucyjna zasada proporcjonalności, wynikająca z przepisu art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, zgodnie z którym ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw. Ustawodawstwo karne niespełniające tych warunków jest niekonstytucyjne, a jego moc obowiązująca może zostać zakwestionowana przez Trybunał Konstytucyjny.

Pojęcie prawa karnego może być rozumiane albo wąsko, albo szeroko. W wąskim ujęciu przez prawo karne rozumiemy zespół norm określających zasady odpowiedzialności karnej za czyny zabronione pod groźbą kary oraz środki reakcji na te czyny. W tym ujęciu pojęcie prawa karnego jest tożsame z pojęciem prawa karnego materialnego.

W sensie szerokim przez pojęcie prawa karnego rozumie się obok prawa karnego materialnego również prawokarne procesowe (formalne) orazprawo karne wykonawcze.

prawo karne procesoweProcesowe prawo karne jest zespołem norm prawnych regulujących postępowanie w sprawach o przestępstwa, zmierzające do realizacji norm prawa materialnego, a przede wszystkim do rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności karnej. Prawo to w szczególności określa naczelne zasady oraz warunki dopuszczalności (przesłanki) postępowania karnego, uprawnienia jego uczestników, stadia procesu, rodzaje rozstrzygnięć (wyroki, postanowienia) oraz środki ich kontroli (apelacja, zażalenie, sprzeciw, kasacja). Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.).

prawo karne wykonawczePrawo karne wykonawcze jest zespołem norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających, orzekanych w postępowaniu karnym na podstawie norm prawa karnego materialnego, prawa wykroczeń, a także egzekucję środków przymusu polegających na pozbawieniu wolności, stosowanych na podstawie przepisów prawa karnego procesowego (art. 1 k.k.w.).

Między przepisami Kodeksu karnego, Kodeksu postępowania karnego oraz Kodeksu karnego wykonawczego zachodzą liczne związki. Przede wszystkim przepisy Kodeksu postępowania karnego są tak ukształtowane, aby zapewniały realizację norm prawa materialnego. Niekiedy granica między prawem materialnym a procesowym nie jest ostra. Tak np. instytucja warunkowego umorzenia postępowania karnego wykazuje mieszany, materialno-procesowy charakter. Z jednej strony jej istota, przesłanki i treść penalna są określone w Kodeksie karnym (art. 66–68), z drugiej zaś strony polega ona na warunkowym umorzeniu postępowania karnego, co implikuje wiele regulacji procesowych (art. 336, 341–342 i 549–551 k.p.k.). W Kodeksie karnym występują też przepisy o charakterze proceduralnym. Dotyczą one trybu ścigania przestępstw na wniosek pokrzywdzonego (np. kradzież na szkodę osoby najbliższej – art. 278 § 4 k.k.; groźba karalna – art. 190 § 2 k.k.) albo z oskarżenia prywatnego (np. zniesławienie – art. 212 § 4, zniewaga – art. 216 § 5). Wreszcie, w Kodeksie karnym zawarto również przepisy wykazujące związki z prawem karnym wykonawczym. Są to m.in. uregulowania dotyczące instytucji warunkowego zwolnienia (art. 77–82 k.k.), która ma mieszany charakter karno-materialny i wykonawczy. Należy tutaj też wymienić uregulowania dotyczące uznania kary ograniczenia wolności za wykonaną (art. 83 k.k.) czy uznania środka karnego za wykonany (art. 84 k.k.), które dotyczą problematyki wykonawczej, oczywiście niezasadnie umieszczone w rozdziale poświęconym środkom związanym z poddaniem sprawcy próbie. Instytucje te nie są bowiem powiązane z okresem próby, nie mają one warunkowego charakteru tak jak warunkowe umorzenie postępowania (art. 66–68 k.k.), warunkowe zawieszenie wykonania kary (art. 69–76 k.k.) czy warunkowe zwolnienie (art. 77–82 k.k.). Natomiast Kodeks karny wykonawczy wykazuje silne związki z prawem karnym procesowym. Jest to widoczne choćby na gruncie przepisu art. 1 § 2 k.k.w., który w zakresie nieuregulowanym w tym Kodeksie nakazuje stosować odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego. Warto dodać, że w Kodeksie karnym wykonawczym znajdują się także uregulowania, które wykazują ściślejsze związki z prawem karnym materialnym. Taki charakter ma na przykład uregulowanie zawarte w art. 45 § 1 k.k.w., który odsyła doart. 53 k.k.

prawo wykroczeńUzupełnieniem prawa karnego w sensie ścisłym jest prawo wykroczeń, obecnie unormowane w ustawie z 20.05.1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz.U. z 2022 r. poz. 2151 ze zm.). Kodyfikacja ta normuje odpowiedzialność za wykroczenia, czyli czyny karalne o mniejszej społecznej szkodliwości w sensie abstrakcyjnym, których w prawie polskim nie zalicza się do przestępstw. Postępowanie w sprawach o wykroczenia należy do właściwości sądów rejonowych i jest regulowaneustawą z 24.08.2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz.U. z 2022 r. poz. 1124 ze zm.). Prawo wykroczeń jest oparte na podobnych zasadach jak prawo karne, z pewnymi wyjątkami. Dla przykładu można podać, że zgodnie z art. 8 k.k. odpowiedzialność karna za nieumyślny czyn zabroniony wchodzi w grę tylko wówczas, gdy ustawa tak stanowi, podczas gdy w myśl przepisu art. 5 k.w. wykroczenie może być co do zasady popełnione albo umyślnie, albo nieumyślnie, chyba że ustawa ogranicza odpowiedzialność tylko do umyślności. Zgodnie z art. 14 § 1 k.k. usiłowanie popełnienia przestępstwa jest zawsze karalne, natomiast usiłowanie w obszarze prawa wykroczeń karalne jest tylko wówczas, gdy ustawa tak stanowi (art. 11 § 2 k.w.). Z kolei w prawie karnym przygotowanie karalne jest tylko wówczas, gdy ustawa tak stanowi (art. 16 § 2 k.k.), natomiast w prawie wykroczeń czynności przygotowawcze nie podlegają penalizacji. W razie zbiegu przepisów w obszarze prawa wykroczeń stosuje się tylko przepis przewidujący najsurowszą karę (art. 9 § 1 k.w.), podczas gdy na gruncie prawa karnego stosuje się wszystkie zbiegające się przepisy (art. 11 § 2 k.k.). W prawie wykroczeń nie ma instytucji kary łącznej (art. 9 § 2 k.w.), natomiast w prawie karnym jest to podstawowy skutek zbiegu rzeczywistego przestępstw (art. 86 k.k.).

Do szczególnych (wyspecjalizowanych) dziedzin prawa karnego w znaczeniu szerokim należą prawo karne skarbowe i prawo karne wojskowe.

prawo karne skarbowePrawo karne skarbowe jest wyodrębnione ze względów przedmiotowych, gdyż dotyczy czynów godzących w interes finansowy Skarbu Państwa lub innych podmiotów publicznoprawnych, w tym samorządowych i unijnych. Prawo to normuje odpowiedzialność za przestępstwa i wykroczenia skarbowe (podatkowe, celne, dewizowe oraz w zakresie gier i zakładów), a także postępowanie w tych sprawach, w tym szczególne zasady postępowania wykonawczego. Normy prawa karnego skarbowego – zarówno materialnego, jak i procesowego oraz wykonawczego – są zawarte w ustawie z 10.09.1999 r. – Kodeks karny skarbowy (Dz.U. z 2023 r. poz. 654 ze zm.). Jakkolwiek prawo karne skarbowe jest wyspecjalizowaną dziedziną prawa karnego w ujęciu szerokim, to jednak wykorzystuje ono wiele rozwiązań prawnych z zakresu prawa karnego materialnego (art. 20 § 2 k.k.s.) orazprocesowego (art. 113 § 1 k.k.s.) i wykonawczego (art. 178 § 1 k.k.s.). W tych dwóch ostatnich przypadkach Kodeks karny skarbowy odsyła do Kodeksu postępowania karnego oraz Kodeksu karnego wykonawczego, chyba że sam stanowi inaczej. Na przykładzie tej regulacji widać, że autonomia prawa karnego skarbowego w zakresie postępowania i wykonywania orzeczeń jest bardzo ograniczona. Jeśli chodzi natomiast o prawo karne skarbowe materialne, to ustawodawca przyjął tutaj odwrotną zasadę – przepisów Kodeksu karnego nie stosuje się, poza wyjątkami wskazanymi w art. 20 § 2k.k.s. Warto dodać, że wskazane uregulowanie nie odsyła na przykład do art. 26 k.k., co oznacza, że na gruncie prawa karnego skarbowego nie znajduje zastosowania instytucja stanu wyższej konieczności orazkolizji obowiązków. Jeżeli zatem w sytuacjach odpowiadających tym konstrukcjom prawnym dojdzie do popełnienia czynu zabronionego (karnego-skarbowego), wówczas podstaw uchylenia odpowiedzialności karnej skarbowej należy poszukiwać w art. 1 § 2 i 3 k.k.s.

prawo karne wojskowePrawo karne wojskowe jest dziedziną szczególną ze względów zarówno podmiotowych, jak i przedmiotowych. Względy podmiotowe wiążą się z ograniczeniem co do zasady do żołnierzy kręgu osób mogących ponosić odpowiedzialność na podstawie przepisów tego prawa. Względy przedmiotowe związane są z celem tych przepisów, którym jest zapewnienie dyscypliny i gotowości obronnej sił zbrojnych. Należy podkreślić, że odpowiedzialność żołnierzy za przestępstwa jest unormowana w Kodeksie karnym i opiera się na tych samych zasadach co odpowiedzialność osób cywilnych, jednakże z licznymi odrębnościami wynikającymi z dyscypliny wojskowej. Są one zawarte w części wojskowej tego Kodeksu (art. 317–363 k.k.; np. działanie na rozkaz, kara aresztu wojskowego, przestępstwa związane z naruszeniem dyscypliny i zasad służby wojskowej). Analogiczne rozwiązanie przyjęto w odniesieniu do postępowania karnego w sprawach podlegających orzecznictwu sądów wojskowych (dział XV k.p.k.).

administracyjne prawo karneOd prawa karnego w szerokim tego słowa znaczeniu należy odróżnić tzw. administracyjne prawo karne, które stanowi zespół uregulowań przewidujących sankcje majątkowe (kary pieniężne) za naruszenia prawa o charakterze administracyjnym. Kary te nie są wymierzane przez sądy, lecz przez organy administracji. Nie obowiązuje tutaj zatem zasada niezawisłości (tj. niezależności w zakresie orzekania). Odpowiedzialność taka jest przewidziana np. w rozdziale 6a ustawy z 29.07.2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz.U. z 2023 r. poz. 172 ze zm.). W ustawie tej nie przewidziano szczególnych zasad odpowiedzialności. Z uwagi na to, że nie jest to część prawa karnego, nie znajdują tutaj zastosowania zasady gwarancyjne, na których jest oparte prawo karne, co stwarza niejednokrotnie niebezpieczeństwo nadużyć. Odpowiedzialności karnoadministracyjnej może zatem podlegać jednostka organizacyjna (np. spółka akcyjna, spółka z ograniczoną odpowiedzialnością), nie bada się w przypadku pociągania do takiej odpowiedzialności zawinienia podmiotu. Zasad, na których opiera się odpowiedzialność karnoadministracyjna, nie da się wyprowadzić z treści przepisu art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, który stanowi o odpowiedzialności karnej. To konstrukcja jakościowo inna od odpowiedzialności karnoadministracyjnej. Nie oznacza to jednak, że w systemie polskiego prawa brak uregulowań, na podstawie których można zrekonstruować pewne reguły ogólne, którymi powinna rządzić się taka odpowiedzialność. Wynikają one zwłaszcza z przepisu art. 2 (zasada demokratycznego państwa prawa), art. 7 (zasada działania państwa tylko w granicach prawa), art. 31 ust. 3 Konstytucji RP (zasada proporcjonalności). Uregulowania te powinny być uwzględniane przez ustawodawcę w procesie stanowienia przepisów przewidujących odpowiedzialność karnoadministracyjną oraz przez organy stosującete uregulowania (art. 8 ust. 2 Konstytucji RP). Warto nadmienić w tym miejscu, że niekiedy ustawodawca przenosi zasady obowiązujące na gruncie prawa karnego do prawa karnego administracyjnego, dając wyraz potrzebie stworzenia mocnych gwarancji, które mają przeciwdziałać nadużyciom ze strony władzy publicznej w procesie pociągania do takiej odpowiedzialności. Tak się stało na przykład na gruncie ustawy z 17.12.2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (Dz.U. z 2021 r. poz. 289 ze zm.), która w znacznej części przejęła zasady odpowiedzialności karnej z Kodeksu karnego, dostosowując je do specyfiki odpowiedzialnej karnoadministracyjnej.

funkcja ochronnaPrawo karne pełni przede wszystkim funkcję ochronną, tzn. chroni stosunki społeczne i dobra podmiotów tych stosunków przed zamachami przestępnymi.

funkcja afirmacyjno-motywacyjnaRealizacja funkcji ochronnej wiąże się z funkcją afirmacyjno-motywacyjną. Jej istota polega na tym, że ustanawiając normy powinnościowe – nakazy i zakazy (np. „nie zabijaj”, „nie kradnij”, „nie oszukuj”), prawo karne określa podstawowe standardy postępowania w społeczeństwie. Przestrzeganie norm prawa karnego wiąże się więc z funkcją afirmacyjną, natomiast stosowanie sankcji za ich złamanie zmierza do wzmocnienia motywacji do przestrzegania tych norm. Należy w związku z tym podkreślić, że prawo karne jest tym skuteczniejsze, im powszechniejsza jest świadomość prawna społeczeństwa, a także im większe wsparcie znajdują jego normy w normach etyczno-moralnych zakorzenionych w kulturze, religii i przekonaniach społecznych.

funkcja gwarancyjnaWe współczesnym prawie karnym zwraca się wielką uwagę na jego funkcję gwarancyjną. Wyraża się ona w postulatach, aby zakres czynów zabronionych był dla obywatela jasny i aby sądy mogły stosować tylko takie kary, jakie zostały określone w ustawie (określoność czynu zabronionego i kary). Postulaty te znalazły wyraz w zasadach, czyli naczelnych dyrektywach, którym jest podporządkowany cały system prawa karnego. Są to zasady nullum crimen sine lege(nie ma przestępstwa bez zakazu ustawowego, czyn zabroniony musi być określony w ustawie), nulla poena sine lege(nie można stosować kar, które nie są określone w ustawie), lex retro non agit(ustawa nie działa wstecz, czyn nie może być uznany za przestępstwo bez wcześniejszego zakazu ustawowego). Wypada dodać do tego zasadę humanitaryzmu, zgodnie z którą należy miarkować stosowane środki represji, pamiętając o godności ludzkiej sprawcy przestępstwa (por. w tym zakresie art. 30 Konstytucji RP). Prawo karne powinno więc być humanitarne (w przeciwieństwie do okrucieństw prawa epok niewolnictwa i feudalizmu). Akcentuje to art. 3 k.k.

funkcja prewencyjno-wychowawczaPrawo karne pełni również funkcję prewencyjno-wychowawczą. Polega ona na tym, że prawo to nie ogranicza się do represjonowania sprawców czynów zabronionych, ale zwraca się w przyszłość – celem kary i innych środków karnych (zwłaszcza tzw. środków probacyjnych) jest zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie na sprawcę, a także na ogół społeczeństwa, które zmierza do wzmocnienia motywacji do przestrzegania prawa.

funkcja sprawiedliwościowaKolejną funkcją prawa karnego jest funkcja sprawiedliwościowa. Prawo karne kształtuje społeczne poczucie sprawiedliwości, przewidując adekwatną reakcję na naruszenie lub zagrożenie dobra prawnego przez sprawcę czynu przestępnego. Stąd za jedną z podstawowych dyrektyw wymiaru kary lub środka karnego uznaje się ich współmierność do winy sprawcy i szkodliwości społecznej jego czynu (zob. art. 53 § 1 k.k.). Wyeksponowanie omawianej funkcji wiąże się z tym, że stosowanie prawa karnego odbywa się w ramach konstytucyjnej działalności sądów, zwanej wymiarem sprawiedliwości (zob. art. 175 Konstytucji RP).

funkcja kompensacyjnaPod wpływem postulatów wiktymologii (od łac. victima – ofiara), która akcentuje potrzebę uwzględnienia przez prawo karne interesów ofiar przestępstw, przyjmuje się współcześnie, że prawo karne powinno pełnić także funkcję kompensacyjną. Prawo to uwzględnia obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu przestępstwem. Obowiązek taki może być nałożony jako jeden z obowiązków w ramach środków probacyjnych (zob. art. 67 § 3 k.k., art. 159 § 1 k.k.w. w zw. z art. 72 § 2 k.k.) albo nawet jako samoistny środek kompensacyjny (art. 46 § 1 orazart. 59 k.k.).

Wymienione wyżej funkcje prawa karnego są realizowane zarówno w procesie stanowienia norm prawa karnego, jak i ich stosowania. Ustawodawca, kryminalizując określone zachowanie pod groźbą kary, czyni przedmiotem zakazu dobro prawne (funkcja ochronna). Przez stanowienie zakazów pod groźbą kary określa on pewien standard postępowania z tym dobrem (funkcja afirmacyjno-motywacyjna). Zadaniem ustawodawcy jest takie kształtowanie norm prawa karnego, aby spełniały one wymóg dostatecznej określoności (przepis ustawy musi wskazywać kryminalizowane zachowanie w taki sposób, aby możliwe było wyznaczenie jego granic; funkcja gwarancyjna). Stanowiąc normy prawa karnego, nie może on kierować się wyłącznie represją, lecz musi tak kształtować uregulowania karnoprawne, aby mogły przyczynić się do zredukowania przestępczości (racjonalizm norm prawa karnego; funkcja prewencyjno-wychowawcza). Jeżeli określone przepisy mieszczące się w obszarze prawa karnego nie przyczyniają się do redukcji przestępczości w danej sferze, może to kwestionować sens i potrzebę utrzymania takiego uregulowania w porządku prawnym. Sposób reakcji na czyn zabroniony określony przepisami prawa karnego musi stanowić proporcjonalną (adekwatną) reakcję na naruszenie dobra prawnego (funkcja sprawiedliwościowa). Ustawodawca nie ma pełnej swobody w kształtowaniu rozpiętości sankcji za popełnienie określonego czynu, granicę stanowi tutaj zasada proporcjonalności, określona w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. W przypadku stanowienia prawa karnego wszystkie wskazane funkcje są realizowane w sensie abstrakcyjnym, bez związku z konkretnym sprawcą kryminalizowanego czynu.

Wskazane funkcje muszą być realizowane również na płaszczyźnie stosowania prawa karnego w konkretnej sprawie. Zastosowanie normy prawa karnego w przypadku konkretnego sprawcy stanowi przejaw ochrony dobra prawnego, które on naruszył. Jest to również potwierdzenie pewnego standardu postępowania z dobrem prawnym, który ustanowił ustawodawca. Z funkcji gwarancyjnej prawa karnego wynika zakaz dokonywania wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego na niekorzyść sprawcy. Instrumenty prawnokarne stosowane w konkretnej sprawie powinny być tak ukształtowane, aby przeciwdziałać powrotowi tego samego sprawcy na drogę przestępstwa, aby uświadomić mu, że przestępstwo się nie opłaca, a sprawcę spotyka zasłużona kara. Reakcja na konkretny czyn musi być sprawiedliwa, albowiem tylko kary sprawiedliwe są w stanie wychowawczo oddziaływać na sprawcę. Kara zbyt łagodna lub zbyt surowa ma charakter demoralizujący. Wreszcie w procesie stosowania prawa karnego konieczne jest uwzględnienie interesu pokrzywdzonego, stąd też rolą organu procesowego jest ustalenie tego, kto jest pokrzywdzonym (zob. art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k., w którym podkreśla się również potrzebę uwzględnienia godności pokrzywdzonego), a nadto ochrona tego interesu w procesie karnym z urzędu (por. art. 46 § 1 k.k.).

ustawaŹródłem prawa karnego w Polsce może być tylko akt prawny rangi ustawowej. Wynika to z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP, którego uszczegółowieniem jest art. 1 § 1 k.k. stanowiący, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Takie unormowanie opiera się na przyjętej w nowożytnym prawie zasadzie nullum crimen sine lege. Z art. 42 ust. 1 Konstytucji RP da się wyprowadzić wniosek, że ustawa powinna określać zarówno znamiona przedmiotowe, jak i podmiotowe czynu zabronionego. Przepis stanowi bowiem o czynie zabronionym, a na czyn zabroniony składają się zarówno znamiona przedmiotowe, jak i podmiotowe. Taka konstatacja znajduje oparcie również w art. 2 Konstytucji RP, statuującym zasadę demokratycznego państwa prawa, z którą nie da się pogodzić regulacji karnoprawnej określającej jedynie obiektywne, przedmiotowe elementy zabronionego czynu, pozostawiając elementy subiektywne (psychiczne komponenty inkryminowanego zachowania) poza granicami zasady ustawowej określoności czynu zabronionego. Nie wydaje się, aby taki standard prawa karnego pozostawał w zgodzie z zasadą humanitaryzmu (art. 3 k.k.) oraz koniecznością ochrony godności osoby ludzkiej (art. 30 Konstytucji RP).

Z zasady ustawowej określoności czynu zabronionego wypływa zakaz stosowania w prawie karnym analogii, która polega na pociąganiu do odpowiedzialności za uznany jako społecznie szkodliwy czyn wyraźnie nieunormowany w ustawie bądź na podstawie najbardziej zbliżonego przepisu (analogia legis), lub na podstawie wielu przepisów czy ogólnych zasad prawa (analogia iuris). Stosowanie analogii na niekorzyść sprawcy narusza gwarancyjną funkcję prawa karnego, z której wynika konieczność określenia znamion czynu zabronionego oraz kary w ustawie.

Mówiąc, że źródłem prawa karnego może być tylko ustawa, mamy obecnie na myśli jedynie ustawę uchwaloną przez parlament w trybie przewidzianym przez Konstytucję RP (ustawa sensu stricto). Akty prawne niższego rzędu (rozporządzenia, zarządzenia itp.) nie są źródłem prawa karnego, nie mogą one zawierać znamion czynu zabronionego, a także nie mogą określać kar. Rozporządzenia mogą natomiast „dopełniać” dyspozycje przepisów ustawy karnej, gdy mają one charakter blankietowy. Podstawowy kształt znamion musi znaleźć się jednak w ustawie i być tak określony, aby na jego podstawie możliwe było określenie granic kryminalizacji.

Zarządzenia nie są źródłem powszechnie obowiązującego prawa, mają one charakter wewnętrzny. Nie mogą być samoistnym źródłem prawa karnego. Nie można jednak wykluczyć tego, że uregulowania w nich zawarte będą uzupełniały znamiona zawarte w ustawie.

Z punktu widzenia kryterium umiejscowienia przepisów prawa karnego wyróżnia się tzw. kodeksowe orazpozakodeksowe prawo karne. Źródłem kodeksowego prawa karnego jest ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.). Przepisy prawa karnego mogą być również zawarte w ustawodawstwie szczególnym, poza Kodeksem karnym. W takim wypadku przepisy części ogólnej Kodeksu karnego stosuje się w przypadku pociągania do odpowiedzialności za czyny zabronione, określone w ustawodawstwie pozakodeksowym, chyba że wyraźnie wyłącza ono ich zastosowanie (art. 116 k.k.).

umowy międzynarodoweZgodnie z art. 91 Konstytucji RP ratyfikowane przez Prezydenta umowy międzynarodowe są częścią składową prawa polskiego, przy czym, jeżeli ich ratyfikacja opiera się na upoważnieniu ustawowym, mają one moc ustawy, a nawet – w razie sprzeczności – pierwszeństwo przed ustawą zwykłą. Przepisy takich umów mogą przewidywać uregulowania natury prawnokarnej. W zależności od stopnia szczegółowości takiej regulacji, rzutującej na możliwość jej bezpośredniego stosowania, może ona wymagać implementacji do krajowego porządku prawnego w formie ustawy lub jest bezpośrednio stosowana.

prawo unijnePo przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej źródłem prawa karnego mogą być również akty unijne. Z dniem 1.12.2009 r. wszedł w życie traktat lizboński, który zniósł III filar Unii Europejskiej, w ramach którego była kształtowana unijna polityka karna. Problematyka bezpieczeństwa oraz współpracy sądowej w sprawach karnych należy teraz – co do zasady – bezpośrednio do kompetencji Unii. Obecnie również Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej posiada jurysdykcję w zakresie prawa karnego. Po wejściu w życie traktatu lizbońskiego instytucje Unii mogą stanowić regulacje prawnokarne w formie rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, rekomendacji i opinii, jednakże nie jest dopuszczalne określanie czynów zabronionych i kar w rozporządzeniach Unii Europejskiej. Prawnokarne przepisy rozporządzenia Unii Europejskiej są bezpośrednio stosowane w państwach członkowskich i mają pierwszeństwo przed krajowymi porządkami prawnymi. Natomiast przepisy prawnokarne zawarte w decyzjach i dyrektywach wymagają implementacji do krajowych porządków prawnych, co wiąże się z koniecznością uchwalenia ustaw przez parlament Rzeczypospolitej Polskiej, które przenoszą lub uszczegóławiają problematykę prawnokarną zawartą w akcie implementowanym.

Źródłem prawa karnego nie jest orzecznictwo sądowe. Może ono mieć jednak wpływ na kształt prawa karnego albo na sposób wykładni jego uregulowań. W tym zakresie wiodącą rolę odgrywa Trybunał Konstytucyjny, który jest władny stwierdzić niekonstytucyjność uregulowań prawnokarnych albo wskazać kierunek jego wykładni. Również Sąd Najwyższy przez swe orzecznictwo kształtuje sposób interpretacji przepisów prawa karnego. Orzeczenia jednego i drugiego organu mogą wpływać na kształt przyszłego ustawodawstwa – odpowiednio przez spowodowanie utraty mocy obowiązującej przepisu z powodu niezgodności z Konstytucją RP lub wskazanie usterek legislacyjnych albo luk w prawie karnym, które wymagają interwencji ustawodawcy.

1. Jakie cechy szczególne posiada prawo karne?

2. Wskaż granice ingerencji prawa karnego w sferę praw i wolności człowieka.

3. Jaka jest relacja pomiędzy przepisami części ogólnej Kodeksu karnego a pozakodeksowym prawem karnym?

4. Jaka jest relacja przepisów Kodeksu karnego z 1997 r. do przepisów Kodeksu karnego skarbowego z 1999 r.?

5. Czy ustawodawca ma swobodę w stanowieniu norm prawa karnego?

6. Jaki jest stosunek prawa karnego wykonawczego do prawa karnego procesowego?

7. Co to są wyspecjalizowane dziedziny prawa karnego?

8. Jakie źródła prawa karnego wyróżniamy?

9. Jaka jest rola orzecznictwa sądowego na gruncie prawa karnego?

Kodeks karny składa się z trzech części: ogólnej, szczególnej i wojskowej.

Część ogólna określa zasady odpowiedzialności za czyny zabronione, formy ich popełnienia, system kar i innych środków (w tym kompensacyjnych, związanych z poddaniem sprawcy próbie, zabezpieczających) oraz zasady ich wymierzania, wreszcie przedawnienie karalności, zatarcie skazania i zasady odpowiedzialności za przestępstwa popełnione za granicą. Są to więc swoiste „reguły odpowiedzialności” za poszczególne typy przestępstw określone zarówno w części szczególnej Kodeksu, jak i w innych ustawach (zob. art. 116 k.k.).

Część szczególna Kodeksu określa typy rodzajowe czynów zabronionych przez podanie zespołu ich ustawowych znamion (dyspozycja) oraz kar grożących za ich popełnienie (sankcja). Natomiast część wojskowa zawiera odmienności w zasadach odpowiedzialności i karach, które dotyczą żołnierzy (np. działanie na rozkaz, kara aresztu wojskowego), jak również typy przestępstw wojskowych (np. przestępstwa przeciwko zasadom dyscypliny wojskowej). Oznacza to, że w pozostałym zakresie do żołnierzy mają zastosowanie przepisy części ogólnej i części szczególnej Kodeksu karnego (art. 317 § 1 k.k.).

Struktura przepisów prawa karnego jest złożona. Inna jest budowa przepisów części ogólnej, a inna przepisów części szczególnej. Przepisy części ogólnej zawierają definicje podstawowych pojęć i instytucji prawa karnego (np. objaśnienie wyrażeń ustawowych – art. 115 k.k., określenie usiłowania, podżegania, pomocnictwa – art. 13 i art. 18 § 2 i 3 k.k.), dyrektywy stosowania prawa (np. dyrektywy dotyczące zasad wymiaru kary – art. 53 k.k., odpowiedzialności przy zmianie ustawodawstwa – art. 4 k.k.), jak również określają sytuacje, z którymi wiążą się odpowiednie konsekwencje prawne (np. niepoczytalność – art. 31 § 1 k.k., obrona konieczna – art. 25 § 1 k.k., jako okoliczności uchylające odpowiedzialność karną). Natomiast przepisy części szczególnej mają dwuczłonową budowę. Składają się one z dyspozycji orazsankcji. Wymaga podkreślenia, że właśnie budowa przepisów części szczególnej jest charakterystyczna dla prawa karnego.

dyspozycjaDyspozycja jest to określenie zespołu znamion, czyli cech charakteryzujących dany typ rodzajowy czynu zabronionego. Istnieją liczne podziały dyspozycji.

dyspozycje nazwowe i opisoweZe względu na sposób określenia zabronionego zachowania się dyspozycje dzielimy na nazwowe i opisowe. Dyspozycja nazwowa ogranicza się do określeń zawierających nazwę przestępstwa.

Dyspozycjeopisowe dają opis danego czynu zabronionego, nie posługując się jego nazwą.

Jest oczywiste, że dyspozycje opisowe pełniej zakreślają sferę penalizacji, realizując wynikający z zasady nullum crimen sine lege postulat określoności ustawowej czynu zabronionego. Natomiast dyspozycje nazwowe, posługując się niezdefiniowanymi w ustawie pojęciami (np. „włamanie”), stwarzają szerokie pole do różnych interpretacji w doktrynie i orzecznictwie sądowym, stając się nierzadko źródłem problemów interpretacyjnych.

dyspozycje kazuistyczne i syntetyczneW ramach dyspozycji opisowych rozróżniamy dyspozycjekazuistyczne i syntetyczne. Dyspozycje kazuistyczne zawierają szczegółowy opis, zmierzający do wyczerpania wszystkich możliwych odmian zabronionego zachowania lub okoliczności oraz skutków tego zachowania. Dyspozycje syntetyczne w sposób zwięzły oddają istotę czynu zabronionego, w której mieszczą się różnorodne sytuacje, w tym różne rodzaje zachowań. Współczesne kodeksy z reguły posługują się dyspozycjami syntetycznymi, które przeważają także w polskim Kodeksie karnym, aczkolwiek nie brak w nim również dyspozycji kazuistycznych.

dyspozycje proste i złożoneInny podział polega na rozróżnieniu dyspozycji prostych i złożonych. Dyspozycje proste zawierają tylko jeden zespół znamion, wyrażający jedną odmianę (typ) zabronionego zachowania, natomiast dyspozycje złożone – kilka takich zespołów, tworzących niekiedy kilka odmian przestępstwa.

Do dokonania przestępstwa opisanego w dyspozycji złożonej, alternatywnej wystarczy wypełnienie znamion jednej z alternatyw, ale wypełnienie obu alternatyw przez tę samą osobę i w tym samym celu też nie tworzy dwóch przestępstw, lecz jedno (zob. rozdział XI części I podręcznika).

dyspozycje zupełne i niezupełneZe względu na stopień kompletności określenia znamion zabronionego zachowania się dyspozycje dzielimy na zupełne i niezupełne. Dyspozycja zupełna w sposób samoistny i wyczerpujący ujmuje zespół znamion zabronionego zachowania się, natomiast dyspozycja niezupełna może mieć charakter zależny lubblankietowy. Dyspozycja zależna występuje wówczas, gdy ustalenie istoty zabronionego zachowania się jest uzależnione od zastosowania innych przepisów Kodeksu karnego, które tę dyspozycję „dopełniają”.

Jeżeli chodzi o dyspozycję blankietową, to nie zawiera ona pełnego opisu zabronionego zachowania się, lecz tylko ogólną „ramę”, której treść wypełniają przepisy innych aktów prawnych. Nie muszą to być ustawy, mogą to być również akty prawne rangi podustawowej. Ważne jednak jest to, aby akty prawne rangi podustawowej wypełniające prawnokarną normę blankietową były wydane na podstawie przepisów ustawowych, przez organ do tego upoważniony i zgodnie z trybem przewidzianym w ustawie. Domaga się tego zasada demokratycznego państwa prawnego (art. 2 Konstytucji RP). Próba wypełnienia dyspozycji blankietowej unormowaniem, które nie spełnia tych warunków, narusza zasadę nullum crimen sine lege.

sankcjaSankcja jest to kara grożąca za czyn wypełniający znamiona określone w dyspozycji przepisu prawnokarnego. Istnieją różne podziały sankcji. Według typu sankcji można je podzielić na bezwzględnie nieoznaczone, bezwzględnie oznaczone, względnie nieoznaczone i względnie oznaczone.

sankcje bezwzględnie nieoznaczoneSankcje bezwzględnie nieoznaczone pozostawiały wyłącznie uznaniu sędziego określenie rodzaju i wysokości kary. Występowały one w arbitralnym prawie karnym i sądownictwie epoki feudalizmu, prowadząc do licznych nadużyć władzy. Z krytyki samowoli sądów epoki feudalizmu, przeprowadzonej przez czołowych myślicieli oświecenia, zwłaszcza w okresie rewolucji francuskiej (1789–1799), zrodził się postulat operowania przez ustawę sankcjami bezwzględnie oznaczonymi, gdyż sędzia ma być tylko „wykonawcą woli ustaw”.

sankcje bezwzględnie oznaczoneSankcje bezwzględnie oznaczone nie dają sędziemu żadnej możliwości wyboru, określając zarówno rodzaj, jak i wysokość kary za przestępstwo. W takim przypadku sędzia staje się jedynie „ustami ustawy”. Takie sankcje nie pozwalają indywidualizować odpowiedzialności karnej, przez co należy rozumieć dostosowanie poziomu represji do stopnia winy i społecznej szkodliwości konkretnego czynu, a także do właściwości i warunków osobistych sprawcy. Uszczerbku doznaje wówczas funkcja indywidualnoprewencyjna prawa karnego, która domaga się takiego ukształtowania reakcji prawnokarnej, aby wychować sprawcę i zapobiegać jego powrotowi na drogę przestępstwa.

sankcje względnie nieoznaczoneSankcje względnie nieoznaczone, polegające na wymierzaniu kary „od... do” lub „co najmniej”, nie są znane w prawie polskim. Sankcje takie występowały np. w ustawodawstwie niektórych stanów USA i były przedmiotem krytyki jako oddające zbyt wielką władzę organom wykonującym karę.

sankcje względnie oznaczoneWspółczesne prawo karne posługuje się – w zasadzie – sankcjami względnie oznaczonymi. Sankcje takie zawiera też obowiązujące ustawodawstwo polskie; wskazują one granice grożącej kary, w ramach których sąd wymierza karę ściśle oznaczoną. Należy dodać, że sankcja może wskazywać zarówno minimum, jak i maksimum grożącej kary (np. art. 158 § 2 i 3 k.k.) albo może podawać tylko maksimum (np. art. 177 § 1 k.k.). W takich wypadkach „dopełnieniem” sankcji jest przepis określający ustawowy wymiar danego rodzaju kary, np. pozbawienia wolności (art. 37 k.k.) i ograniczenia wolności (art. 34 § 1 k.k.). Przyjęcie systemu sankcji względnie oznaczonych wiąże się z oparciem sądowego wymiaru kary na zasadzie „swobody w granicach ustawy” (art. 53 § 1 k.k.).

sankcja prostaJeżeli sankcja operuje jednym rodzajem grożącej kary, to mówimy wówczas o sankcji prostej (jednorodzajowej).

sankcja złożonaNatomiast w wypadku gdy sankcja przewiduje dwa lub więcej rodzajów kary, mamy do czynienia z typem sankcji złożonej (wielorodzajowej). W obowiązującym Kodeksie karnym sankcje takie mają zawsze charakter alternatywny, tzn. operują karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności, przy czym sąd orzekający musi dokonać wyboru rodzaju kary i określić jej wysokość (zob. np. art. 206, 208, art. 278 § 3, art. 284 § 3 k.k.). Warto dodać, że z podstawą sankcji złożonej nie mamy do czynienia w przypadku określonym w art. 37a k.k., który przewiduje możliwość wymierzenia, zamiast kary pozbawienia wolności, kary wolnościowej w postaci grzywny lub ograniczenia wolności, o której mowa w art. 34 § 1a pkt 1 lub 4. Innymi słowy, uregulowanie to nie przekształca sankcji prostej, sprowadzającej się do kary pozbawienia wolności do lat 8, w sankcję złożoną. Z sankcją złożoną mamy bowiem do czynienia wówczas, gdy ustawa w przepisie typizującym czyn zabroniony przewiduje równolegle kilka kar za dane przestępstwo na zasadzie alternatywy lub kumulacji, podczas gdy rzeczona regulacja pozwala wymierzyć karę wolnościową w miejsce kary izolacyjnej. Kara wolnościowa może zatem zastąpić w tym przypadku karę pozbawienia wolności. W ustawach szczególnych występują sankcje kumulatywne, operujące grzywną i pozbawieniem wolności.

Należy tu podkreślić, że podział sankcji karnych następuje z uwagi na grożące kary, nie obejmuje zaś środków karnych i kompensacyjnych, które są orzekane na podstawie odrębnych przepisów części ogólnej lub części szczególnej Kodeksu karnego (zob. art. 40–48, 56, art. 212 § 3, art. 290 § 2, art. 293 § 2, art. 316 k.k.).

norma sankcjonowana i sankcjonującaOd pojęcia sankcji należy odróżnić pojęcie normy sankcjonowanej i sankcjonującej. Norma sankcjonowana jest wyrażona w dyspozycji określającej zachowanie sprawcy oraz jego okoliczności modalne, których realizacja może powodować określone przez prawo karne konsekwencje prawne. Konsekwencje te określa norma sankcjonująca. W obszarze prawa karnego dominują normy sankcjonujące, a więc przewidujące określone prawnokarne konsekwencje zachowania sprawcy, naruszającego normę sankcjonowaną, która ulokowana jest zazwyczaj w obszarze innej gałęzi prawa. Można jednak wskazać w ramach prawa karnego również normy sankcjonowane i powiązane z nimi normy sankcjonujące.

Wykładnia przepisów prawnych, czyli ustalanie ich treści i zakresu obowiązywania, ma podstawowe znaczenie w procesie stosowania prawa. Metody wykładni przepisów prawa karnego można dzielić według różnych kryteriów.

Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na podmiot dokonujący wykładni i związany z tym stopień jej „mocy wiążącej”. Wyróżnia się tu wykładnię autentyczną, sądową i naukową.

wykładnia autentycznaWykładnia autentyczna polega na wiążącym wyjaśnieniu w samej ustawie karnej pojęć przez nią używanych. Wykładni tej jest poświęcony specjalny rozdział Kodeksu karnego (rozdział XIV „Objaśnienie wyrażeń ustawowych”), w którym ustawodawca wyjaśnia określone pojęcia prawne (art. 115 § 1–25 k.k.). Należy dodać, że wykładnię autentyczną znajdujemy również i w innych przepisach Kodeksu. Można tu wskazać przykładowo na art. 7 k.k., wyjaśniający pojęcie zbrodni i występku, oraz art. 9 k.k., w którym zostały określone formy umyślnego i nieumyślnego popełnienia czynu zabronionego.

Szczególny walor wykładni autentycznej polega na tym, że ma ona charakter powszechnie obowiązujący, nie dopuszcza nadawania innego znaczenia w drodze innych rodzajów wykładni nazwom wyjaśnionym w ustawie (definicje ustawowe).

Moc powszechnie obowiązującą ma również wykładnia prawa dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny (art. 190 ust. 1 Konstytucji RP), aczkolwiek należy przyjąć, że również do niej odnosi się generalna zasada zakazu wypełniania luk w prawie na niekorzyść oskarżonego o popełnienie przestępstwa. Rola Trybunału Konstytucyjnego polega przede wszystkim na orzekaniu o zgodności lub niezgodności przepisów prawa z Konstytucją RP (wykładnia konstytucyjna) i w tym zakresie nie podlega ona żadnym ograniczeniom. Warto dodać, że stwierdzenie niekonstytucyjności określonego przepisu prawnokarnego przez Trybunał Konstytucyjny może mieć charakter prawnokształtujący, wszak wpływa na zakres kryminalizacji określonych zachowań zabronionych pod groźbą kary.

wykładnia sądowaW praktyce stosowania prawa największą rolę odgrywa wykładnia sądowa. Szczególne znaczenie ma tu wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy, którego zadaniem jest kształtowanie jednolitej praktyki w stosowaniu prawa przez sądy. Oprócz rozstrzygania kasacji od prawomocnych orzeczeń sądowych, Sąd Najwyższy podejmuje uchwały, które właśnie mają największe znaczenie dla wykładni prawa. Uchwały te mogą być w szczególności podejmowane w odpowiedzi na pytania prawne kierowane do Sądu Najwyższego przez sądy odwoławcze (tj. sądy drugiej instancji), jeżeli przy rozpoznawaniu środków odwoławczych natrafiają na zagadnienie wymagające zasadniczej wykładni (art. 441 k.p.k.). Zapatrywania prawne zawarte w tych uchwałach wiążą sądy niższe, ale tylko w tej konkretnej sprawie. Jeśli Sąd Najwyższy, orzekający w składzie siedmiu sędziów, zdecyduje się nadać uchwale moc zasady prawnej (art. 87 § 1 ustawy z 8.12.2017 r. o Sądzie Najwyższym, Dz.U. z 2023 r. poz. 1093 ze zm.), to orzeczenie takie wiąże ten sąd również w innych sprawach, nie wiąże natomiast sądów powszechnych, które są niezawisłe. Uchwała pełnego składu Sądu Najwyższego, połączonych izb lub całej izby (w sprawach karnych Izby Karnej), z chwilą podjęcia uzyskuje moc zasady prawnej. Nie ulega wątpliwości, że znaczenie orzecznictwa Sądu Najwyższego, niezależnie od tego, czy ma ono rangę zasady prawnej czy nie, jest bardzo szerokie, gdyż wszystkie sądy w swoim orzecznictwie kierują się wykładnią Sądu Najwyższego z uwagi na jego autorytet. Nie można jednak wykluczyć sytuacji, w której sądy powszechne będą wykładały określony przepis ustawy karnej w sposób odmienny od interpretacji zaproponowanej w orzecznictwie Sądu Najwyższego.

wykładnia naukowaJeżeli chodzi o wykładnię naukową, to wprawdzie nie wiąże ona sądów i innych organów stosujących prawo, jednak wywiera wpływ na kierunek orzecznictwa z uwagi na autorytet opracowań naukowych. W szczególności należy tu wskazać na komentarze do kodeksów, przeglądy orzecznictwa i glosy stanowiące komentarz do konkretnych orzeczeń.

Z uwagi na sposób wykładni należy wskazać na wykładnię językową, logiczną, celowościową, historyczną, systemową i porównawczą.

wykładnia językowaNajwiększe znaczenie ma wykładnia językowa (semantyczna, gramatyczna), polegająca na wyjaśnianiu treści wyrażeń użytych w ustawie na podstawie znaczenia, jakie nadaje się im w powszechnym języku polskim. Ustawa bowiem, adresowana do ogółu obywateli, posługuje się w zasadzie wyrażeniami języka polskiego w ich zwykłym znaczeniu. Niekiedy wprowadza odmienne znaczenie używanych wyrazów (język prawny), gdy jest to niezbędne do właściwego i operatywnego stosowania prawa. Jednak i tutaj musi się liczyć z powszechną praktyką językową, aby nie wprowadzać zamętu pojęciowego.

wykładnia logicznaCzęsto bywa tak, że dla wyjaśnienia treści przepisów, tj. ustalenia normy prawnej, jaka w danym wypadku powinna być zastosowana, nie jest wystarczające użycie wykładni językowej. W takich sytuacjach posługujemy się specyficznymi regułami logiki formalnej, a w szczególności metodami wnioskowania logiki prawniczej. Ich zastosowanie pozwala na wyodrębnienie wykładni logicznej. Operuje ona określonymi schematami wnioskowania, wśród których najistotniejsze są:

1) wnioskowaniea maiori ad minus (dedukcyjne, z większego na mniejsze; jeżeli ustawa zezwala na czynienie więcej, tym bardziej zezwala na czynienie mniej);

2) wnioskowaniea minori ad maius (indukcyjne; z mniejszego na większe; jeżeli ustawa zabrania czynienia mniej, tym bardziej zabrania czynienia więcej);

3) wnioskowaniea contrario (z przeciwieństwa pojęć).

wykładnia teleologicznaJeżeli zastosowanie metod wykładni językowej i logicznej nie daje jednoznacznych wyników w procesie ustalenia normy prawnej, którą należy zastosować do danego wypadku, to w takiej sytuacji trzeba sięgnąć do innych metod wykładni. Duże znaczenie ma tu wykładnia celowościowa (teleologiczna), zmierzająca do wyjaśnienia sensu przepisu przez ustalenie celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca za jego pomocą. Pomocne mogą być w tym motywy ustawodawcze zawarte w projekcie danej ustawy, protokoły z posiedzeń zespołu czy komisji, która ten projekt opracowała, itp.

wykładnia systemowaDo podstawowych metod należy również wykładnia systemowa, która poszukuje wyjaśnienia treści przepisu na podstawie jego miejsca i funkcji w systemie prawa karnego.

Kolejna z metod – wykładnia historyczna – ma już wyraźnie znaczenie pomocnicze, pozwala ona na lepsze wyjaśnienie treści przepisu lub instytucji przez prześledzenie genezy i ewolucji w unormowaniu prawnym danej kwestii.

Istnieje wreszcie wykładnia prawnoporównawcza, która opiera się na porównaniu danego przepisu lub instytucji z analogicznymi unormowaniami w innych systemach prawnych. Prowadzi to często do postulatów zmierzających do doskonalenia lub zmian istniejącego unormowania.

Wśród metod wykładni pierwszorzędne znaczenie ma wykładnia językowa (gramatyczna), która powinna znaleźć potwierdzenie w pozostałych metodach wykładni. Odstąpienie od wyników wykładni gramatycznej jest dopuszczalne tylko wyjątkowo, gdy prowadzi ona ad absurdum, a wyniki zastosowania innych metod interpretacji racjonalizują zakres unormowania.

1. Z jakich części składa się Kodeks karny z 1997 r.?

2. Jaki jest zakres zastosowania przepisów części ogólnej Kodeksu karnego z 1997 r.?

3. Jakie są rodzaje wykładni przepisów prawa karnego z uwagi na podmiot?

4. Jakie są rodzaje wykładni przepisów prawa karnego z uwagi na sposób interpretacji?

5. Jaka jest hierarchia metod wykładni przepisów prawa karnego?

6. Wskaż i omów rodzaje dyspozycji. Podaj przykłady.

7. Jakie znasz rodzaje sankcji?

8. Czym różni się norma sankcjonowana od normy sankcjonującej?

9. Jakie znaczenie ma orzecznictwo Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego w obszarze prawa karnego?