Pomiędzy. Historie osób niebinarnych ebook

Ro­dzi­com.

Żeby ich mi­łość była więk­sza niż strach

Wstęp

Żeby być sobą

„By­li­śmy, je­ste­śmy i bę­dziemy” – to zda­nie sły­sza­łam w cza­sie pracy nad tą książką naj­czę­ściej. Zwy­kle z uzu­peł­nie­niem: by­li­śmy w każ­dym cza­sie i miej­scu. W wielu kul­tu­rach sza­no­wano nas, a na­wet czczono, trak­to­wano jak du­cho­wych prze­wod­ni­ków, na­uczy­cieli i le­ka­rzy. Po­tem jed­nak, czę­sto pod wpły­wem na­jeźdź­ców i ko­lo­ni­za­to­rów, za­po­mniano albo wręcz wy­ma­zano nas z hi­sto­rii spo­łecz­no­ści.

Je­śli prze­trwa­li­śmy, jak in­dy­skie hijry, to za­miast sza­cunku do­sta­jemy dys­kry­mi­na­cję. W Ame­ryce Pół­noc­nej wiel­kim wy­sił­kiem przy­wra­camy pa­mięć o na­szych rdzen­nych przod­kach two-spi­rit, a na Ha­wa­jach o māhū, któ­rzy uczyli tańca hula, do­póki mi­sjo­na­rze nie przy­wieźli swo­jej wiary, a tra­dy­cyjny ta­niec uznali za lu­bieżny, więc go za­ka­zali.

By­li­śmy, je­ste­śmy i bę­dziemy. W obu Ame­ry­kach, Azji oraz Oce­anii i w Afryce. Na­zy­wano nas róż­nie: by­li­śmy trze­cią płcią albo, jak w In­do­ne­zji, wa­ria. I to za­wsze zna­czyło, że nie mie­ścimy się w tra­dy­cyj­nym po­dziale na męż­czyzn i ko­biety, w bi­nar­nym opi­sie płci. Do tej pory by­li­śmy nie­wi­dzialni, bo albo spo­łe­czeń­stwo nie chciało nas zo­ba­czyć, albo my sami się ukry­wa­li­śmy. A te­raz wresz­cie je­ste­śmy wi­doczni i już nie chcemy żyć ina­czej. My, osoby nie­bi­narne.

Wszyst­kim oso­bom, z któ­rymi roz­ma­wia­łam, za­da­wa­łam to samo py­ta­nie: co to zna­czy nie­bi­nar­ność?

– Za­wie­sze­nie po­mię­dzy płciami – sły­sza­łam w od­po­wie­dzi.

Albo: – By­cie po­mię­dzy.

I jesz­cze: – Poza płcią.

Cza­sami do­sta­wa­łam pre­cy­zyjną de­fi­ni­cję: osoby nie­bi­narne nie są w stu pro­cen­tach ani ko­bie­tami, ani męż­czy­znami. Ich toż­sa­mość może być po­łą­cze­niem tych dwóch płci, może w płynny spo­sób prze­cho­dzić mię­dzy nimi, być trze­cią, od­dzielną ka­te­go­rią lub cał­ko­wi­tym bra­kiem płci. I tak na­prawdę tyle nie­bi­nar­nych płci, co nie­bi­nar­nych osób.

– Naj­pro­ściej mó­wiąc, to dziecko albo do­ro­sła osoba, która nie iden­ty­fi­kuje się jako ści­śle mę­ska albo ści­śle ko­bieca. Nie mie­ści się w tym po­dziale – mówi Tavi Hawn, osoba rdzen­nie ame­ry­kań­ska i nie­bi­narna, od lat wspie­ra­jąca te­ra­peu­tycz­nie trans­pł­cio­wych na­sto­lat­ków oraz ich opie­ku­nów. Au­tor ksią­żek o tej te­ma­tyce.

Roz­ma­wia­łam z nią mię­dzy in­nymi o tym, jak po­winni za­cho­wać się ro­dzice, gdy dziecko któ­re­goś dnia staje przed nimi i mówi: „Mamo, tato, je­stem nie­bi­narne”. Zwy­kle nie są na to przy­go­to­wani, więc re­agują stra­chem, zmie­sza­niem, cza­sem gnie­wem. Nie wie­dzą, czym jest nie­bi­nar­ność, za to sły­szeli, że to po­wszechna wśród dzie­cia­ków moda pod­sy­cana przez se­riale Net­flixa, w któ­rych pełno jest ta­kich po­staci. Albo na­sto­let­nia faza przej­ściowa, która za ja­kiś czas mi­nie, wy­star­czy prze­cze­kać.

Cza­sem pró­bują wal­czyć: za­ka­zują uży­wa­nia neu­tral­nego płciowo imie­nia, nie ak­cep­tują tego, że ich dziecko zmie­niło za­imki, za­bra­niają mu no­sze­nia ma­ki­jażu czy ulu­bio­nych ciu­chów. I nie przyj­mują do wia­do­mo­ści, że ono cierpi, nie mo­gąc być tym, kim się czuje. Nie mo­gąc być sobą.

Wszy­scy moi roz­mówcy po­wta­rzali: to nie­prawda, że w ostat­nim cza­sie osób nie­bi­nar­nych la­wi­nowo przy­bywa. One za­wsze były, tylko same nie wie­działy, kim są. I nie miały od­po­wied­nich słów, by się opi­sać. Do­piero nie­dawno do­stały i słowa, i od­po­wie­dzi na drę­czące je od lat py­ta­nia. Mo­gły zro­zu­mieć, skąd się brał ten doj­mu­jący brak przy­na­leż­no­ści, który za­wsze czuły. I wresz­cie zna­la­zły – przede wszyst­kim dzięki in­ter­ne­towi – in­nych lu­dzi, któ­rzy my­ślą i czują tak samo jak one. Dla­tego na­brały od­wagi, by o tym mó­wić.

Od­daję im głos, by opo­wie­działy o sa­mot­no­ści, bólu i roz­pa­czy wy­ni­ka­ją­cych z nie­wie­dzy. Ale też o wiel­kiej ra­do­ści i rów­nie wiel­kiej uldze, gdy oka­zało się, że nie są same, je­dyne ta­kie na świe­cie. I o szczę­ściu, gdy oka­zy­wało się, że bli­scy sta­rają się zro­zu­mieć i za­ak­cep­to­wać.

– Opi­sy­wa­nie sie­bie i swo­jej toż­sa­mo­ści jest tro­chę skom­pli­ko­wane, ale my, osoby nie­bi­narne, to wszystko wiemy. Mu­simy wie­dzieć, żeby żyć nor­mal­nie. I żeby być sobą – mówi je­den z bo­ha­te­rów.

Inni opo­wia­dają o ży­ciu w kraju, w któ­rym nie mają ta­kich sa­mych praw jak reszta spo­łe­czeń­stwa, za to nie­ustan­nie są na­ra­żeni na dys­kry­mi­na­cję. Gdzie na­wet lu­dzie de­kla­ru­jący zro­zu­mie­nie i wspar­cie po­tra­fią za­żą­dać, by „w końcu się zde­cy­do­wali”, „okre­ślili, czy są ko­bietą czy męż­czy­zną”. Gdzie prawo do ko­rekty płci nie jest ure­gu­lo­wane żadną ustawą, a te­mat osób nie­bi­nar­nych był do nie­dawna wła­ści­wie nie­obecny w me­diach.

Dzię­kuję wszyst­kim czy­tel­ni­kom tej książki. To dla mnie wielka ra­dość, że chce­cie po­znać te nie­zwy­kłe osoby, które zgo­dziły się opo­wie­dzieć o swoim ży­ciu. Ich hi­sto­rie po­mo­gły mi roz­broić wiele uprze­dzeń i ste­reo­ty­pów, z któ­rych na­wet nie zda­wa­łam so­bie sprawy, po­ka­zały, jak wiele jesz­cze po­win­nam i mogę się na­uczyć. Je­stem im za to ogrom­nie wdzięczna, mój świat stał się dzięki nim więk­szy. Mam na­dzieję, że wasz też się sta­nie.

Dzię­kuję też oso­bie, która osta­tecz­nie nie po­jawi się w tej książce. Opo­wie­działa mi swoją hi­sto­rię, jed­nak po­tem się wy­co­fała. Nie mo­gła znieść tego, że w cza­sie roz­mowy kilka razy po­my­li­łam jej za­imki, uży­łam nie­wła­ści­wej formy cza­sow­nika w cza­sie prze­szłym. Przy­spo­rzy­łam jej bólu i prze­pro­siny to było za mało. Do dziś jest mi z tego po­wodu ciężko. Ale ta emo­cjo­nalna re­ak­cja uświa­do­miła mi, jak bar­dzo bo­le­sne dla osób nie­bi­nar­nych są ta­kie sy­tu­acje. I że po­win­ni­śmy ich sta­ran­nie uni­kać wła­śnie po to, by przez nas nie cier­piały.

Czy­taj­cie tę książkę ni­czym pod­ręcz­nik, który po­może zro­zu­mieć, jak to jest być osobą nie­bi­narną. Bo one były, są i będą.

Ję­zyksza­cunku

Nie wie­cie, jak się zwra­cać do osoby nie­bi­nar­nej? Po pro­stu ją za­py­taj­cie.

Jak mó­wić o oso­bach nie­bi­nar­nych? Jak się do nich zwra­cać? Naj­prost­sza od­po­wiedź brzmi: tak, jak one same so­bie tego życzą. Wy­star­czy za­py­tać.

Pa­mię­taj­cie, żeby nie za­kła­dać z góry, ja­kich form używa osoba, z którą roz­ma­wia­cie. Po­słu­chaj­cie, jak mówi i spró­buj­cie to pod­chwy­cić, do­sto­so­wać się do niej. Albo po pro­stu za­py­taj­cie ją: o imię, o za­imki. Z pew­no­ścią nie uzna tego za nie­takt, a wręcz prze­ciw­nie – za wy­raz sza­cunku i em­pa­tii. Jed­nak zrób­cie to w roz­mo­wie pry­wat­nej, po­nie­waż nie każda osoba chce i może się bez­piecz­nie wy­outo­wać.

Nie mów­cie o oso­bie nie­bi­nar­nej, uży­wa­jąc imie­nia, któ­rego ona sama nie używa. Re­spek­tuj­cie to, które dla sie­bie świa­do­mie wy­brała. Nie uży­waj­cie za­im­ków i form gra­ma­tycz­nych, których nie chce. Nie szu­kaj­cie błędu w tym, że cza­sem w jed­nym zda­niu mówi „ro­bi­łem”, a za­raz po­tem „ro­bi­łam”. W ten spo­sób wy­raża płyn­ność, jaką od­czuwa, także w spo­so­bie opi­sy­wa­nia sie­bie.

Nie oka­zuj­cie zdzi­wie­nia, gdy używa no­wych, nie­zna­nych form ję­zy­ko­wych, na przy­kład: my­śla­łom, by­łom, ja­dłum. Albo ak­ty­wisz­cze czy rzecz­ni­cze pra­sowe.

A już na pewno nie pró­buj­cie udo­wad­niać, że tak się po pol­sku nie mówi. Ow­szem, mówi się, nasz ję­zyk jest bar­dzo pla­styczny, otwarty na sło­wo­twór­stwo. Wy­star­czy zresztą po­czy­tać książki Jacka Du­kaja, by prze­ko­nać się, że formy neu­tralne w pol­skim ist­nieją i brzmią cał­kiem na­tu­ral­nie. I skoro mo­żemy się nimi za­chwy­cać w fan­ta­styce, to tym bar­dziej w praw­dzi­wym ży­ciu.

Pa­mię­taj­cie, że w tym wszyst­kim nie cho­dzi tylko o grzecz­ność, ale rów­nież o to, jak osoba nie­bi­narna się przy was czuje. Je­śli bę­dzie­cie się do niej zwra­cali w od­po­wied­niej, wy­bra­nej przez nią for­mie, oszczę­dzi­cie jej ogrom­nego cier­pie­nia zwią­za­nego z dys­fo­rią płci. I oka­że­cie sza­cu­nek, uwzględ­nia­jąc jej po­trzeby i ży­cze­nia, ak­cep­tu­jąc jej toż­sa­mość.

Je­śli jed­nak nie­chcący po­peł­ni­cie błąd, na przy­kład uży­je­cie nie­po­praw­nego za­imka, wsty­dzi­cie się i chce­cie za to prze­pro­sić, nie rób­cie tego pu­blicz­nie. Je­śli czu­je­cie po­trzebę, by się z błędu wy­tłu­ma­czyć, zrób­cie to póź­niej. Nie na fo­rum pu­blicz­nym, tylko w pry­wat­nej roz­mo­wie.

Uni­kaj­cie mó­wie­nia „pan” czy „pani”, można z ła­two­ścią za­stą­pić je sło­wem „osoba”. Je­śli ktoś prosi, by nie na­zy­wać go ak­ty­wi­stą, tylko osobą ak­ty­wi­styczną, nie prze­wra­caj­cie oczami, su­ge­ru­jąc, że wy­my­śla, tylko spró­buj­cie. Dla was to bę­dzie ro­dzaj ćwi­cze­nia ję­zy­ko­wego, a dla tej osoby duża rzecz: nie zo­stała przy­pi­sana do kon­kret­nej płci. Jest po pro­stu osobą. Sobą.

A przede wszyst­kim daj­cie so­bie czas! Nie de­ner­wuj­cie się na sie­bie, je­śli mimo do­brej woli i sta­rań po­my­li­cie za­imki czy od­mianę. Nie fru­struj­cie się, że cze­goś nie ro­zu­mie­cie, tylko po­szu­kaj­cie in­for­ma­cji o nie­bi­nar­no­ści.

A za­nim za­cznie­cie czy­tać książkę, przej­rzyj­cie ten pod­ręczny słow­ni­czek. Znaj­dzie­cie w nim słowa i wy­ra­że­nia, które dla osób nie­bi­nar­nych są zro­zu­miałe, wręcz swoj­skie, bo uży­wają ich na co dzień, a dla was mogą być no­wo­ścią. Nie mar­tw­cie się, szybko się ich na­uczy­cie. A po­tem, mam na­dzieję, bę­dzie­cie uczyć in­nych. I w ten pro­sty spo­sób sta­nie­cie się mą­drymi so­jusz­ni­kami osób nie­bi­nar­nych.

SŁOW­NI­CZEK

ASEK­SU­AL­NOŚĆ – orien­ta­cja sek­su­alna okre­śla­jąca osoby, które nie od­czu­wają po­ciągu sek­su­al­nego do in­nych osób. Mogą jed­nak od­czu­wać inne ro­dzaje po­ciągu (m.in. ro­man­tyczny, es­te­tyczny).

AN­DRO­GY­NICZNY – nie­zdra­dza­jący płci lub łą­czący ele­menty żeń­skie i mę­skie, zwy­kle mówi się tak o wy­glą­dzie lub stylu ubie­ra­nia się.

APŁ­CIOWY (AGEN­DER) – nie­bi­narna toż­sa­mość płciowa, ozna­cza­jąca osobę, która nie iden­ty­fi­kuje się z żadną płcią.

ARO­MAN­TYCZNY – osoba, która się nie za­ko­chuje i nie czuje po­trzeby by­cia w re­la­cji ro­man­tycz­nej.

BI­GEN­DER (BI­PŁ­CIOWY) – osoba, która utoż­sa­mia się za­równo z płcią żeń­ską, jak i mę­ską.

BI­NARNY – dwo­isty, do­ty­czący cze­goś, co ma dwie różne czę­ści. Przy­kład: po­dział na dwie płcie, mę­ską i żeń­ską.

BIN­DER – ele­ment bie­li­zny, który wy­gląda jak sta­nik spor­towy i ma mocno spłasz­czać biust. Jest no­szony przez trans­męż­czyzn i osoby nie­bi­narne, które od­czu­wają dys­fo­rię zwią­zaną ze swo­imi pier­siami.

BI­SEK­SU­AL­NOŚĆ – orien­ta­cja sek­su­alna okre­śla­jąca osoby, któ­rym po­do­bają się osoby tej sa­mej lub in­nej płci, czują do nich po­ciąg sek­su­alny i/lub ro­man­tyczny. Osoba bi­sek­su­alna może być w dłu­go­let­nim mo­no­ga­micz­nym związku z męż­czy­zną, a na­stęp­nie stwo­rzyć ko­lejny zwią­zek z ko­bietą albo z osobą nie­bi­narną.

CIS, CI­SPŁ­CIOWY – każda osoba, która nie jest trans­pł­ciowa: męż­czy­zna ozna­czony przy uro­dze­niu jako męż­czy­zna i czu­jący się męż­czy­zną oraz ko­bieta ozna­czona przy uro­dze­niu jako ko­bieta i czu­jąca się ko­bietą. Osoba ci­spł­ciowa ma głębo­kie po­czu­cie toż­sa­mo­ści płcio­wej zgod­nej z płcią me­try­kalną przy­pi­saną przy uro­dze­niu. Do tej ka­te­go­rii na­leży więk­szość spo­łe­czeń­stwa.

CO­MING OUT – ujaw­nie­nie się, czę­sto na­zy­wane także wyj­ściem z szafy. To opo­wie­dze­nie oto­cze­niu o swo­jej orien­ta­cji sek­su­al­nej i ro­man­tycz­nej i/lub tożsa­mości płcio­wej. Nie ma jed­nego co­ming outu, to wy­da­rze­nie, które trzeba po­wta­rzać wiele razy, w róż­nych sy­tu­acjach i przed róż­nymi oso­bami, co może się wią­zać z dłu­go­trwa­łym/po­wta­rza­ją­cym się stre­sem.

DEAD NAME (z ang. mar­twe imię) – imię nadane przez ro­dzi­ców oso­bie trans­pł­cio­wej albo nie­bi­nar­nej, któ­rego nie chce ona uży­wać, bo nie iden­ty­fi­kuje się z płcią do tego imie­nia przy­pi­saną.

DE­AD­NA­MING – uży­wa­nie imie­nia, a cza­sem też na­zwi­ska zgod­nego z me­tryką albo sprzed ko­rekty płci. To wy­raz dys­kry­mi­na­cji i braku sza­cunku.

DE­MI­CHŁO­PAK – osoba, która jest czę­ściowo, ale nie w pełni chło­pa­kiem lub męż­czy­zną.

DE­MI­DZIEW­CZYNA – osoba, która jest czę­ściowo, ale nie w pełni dziew­czyną lub ko­bietą.

DE­TRAN­ZY­CJA – od­wró­ce­nie pro­cesu tran­zy­cji, czyli ko­rekty/uzgod­nie­nia płci.

DYS­FO­RIA PŁCIOWA – cier­pie­nie zwią­zane z bra­kiem zgod­no­ści po­mię­dzy wy­glą­dem ciała a od­czu­waną płcią. Może do­ty­czyć ciała, głosu albo ko­niecz­no­ści ubie­ra­nia się, za­cho­wa­nia lub uży­wa­nia ję­zyka przy­pi­sa­nego do płci nie­zgod­nej z tą, jaka jest od­czu­wana.

EN­BY­FO­BIA – uprze­dze­nia w sto­sunku do osób nie­bi­nar­nych. 

EKS­PRE­SJA PŁCIOWA – spo­sób no­sze­nia się (ubra­nia, fry­zura, ma­ki­jaż) i za­cho­wa­nia, cha­rak­te­ry­styczny (lub nie) dla da­nej płci.

EU­FO­RIA PŁCIOWA – prze­ci­wień­stwo dys­fo­rii. Uczu­cie ra­do­ści po­ja­wia­jące się, gdy wy­gląd osoby trans lub nie­bi­nar­nej od­po­wiada od­czu­wa­nej przez nią toż­sa­mo­ści płcio­wej.

GEJE – męż­czyźni i chłopcy ho­mo­sek­su­alni, któ­rzy kie­rują swoje pra­gnie­nia emo­cjo­nalne, sek­su­alne i/lub ro­man­tyczne do in­nych męż­czyzn. Je­śli chcą two­rzyć re­la­cje/związki, to wła­śnie z nimi.

GEN­DER (płeć kul­tu­rowa) – ste­reo­typy i role zwią­zane z płcią, ja­kie funk­cjo­nują w da­nym spo­łe­czeń­stwie, na przy­kład prze­ko­na­nie, że wszyst­kie dziew­czynki lu­bią się ba­wić lal­kami, a nie in­te­re­suje ich gra w piłkę nożną.

GEN­DER­FLUID – okre­śle­nie płci, która jest płynna, zmie­nia się w cza­sie.

HE­TE­RO­NOR­MA­TYW­NOŚĆ – do­mnie­ma­nie, że he­te­ro­sek­su­al­ność jest je­dyną lub ide­alną orien­ta­cją płciową. Po­lega na wszech­obec­nym w nor­mach spo­łecz­nych, kul­tu­ro­wych, praw­nych i re­la­cjach spo­łecz­nych za­ło­że­niu, że wszy­scy lu­dzie są he­te­ro­sek­su­alni i peł­nią tra­dy­cyjne role płciowe.

HE­TE­RO­SEK­SU­AL­NOŚĆ – orien­ta­cja sek­su­alna okre­śla­jąca osoby, któ­rym po­do­bają się osoby prze­ciw­nej płci, czują do nich po­ciąg ro­man­tyczny i/lub sek­su­alny.

HO­MO­SEK­SU­AL­NOŚĆ – orien­ta­cja sek­su­alna okre­śla­jąca lu­dzi, któ­rym po­do­bają się osoby tej sa­mej płci, czują do nich po­ciąg sek­su­alny i/lub ro­man­tyczny.

IN­TER­PŁ­CIO­WOŚĆ – okre­śla osoby, które ro­dzą się z cia­łem nie­wpi­su­ją­cym się w spo­łeczne i me­dyczne ocze­ki­wa­nia do­ty­czące wy­glądu i funk­cjo­no­wa­nia ty­po­wych ciał ko­bie­cych i mę­skich.

KO­REKTA PŁCI (TRAN­ZY­CJA) – do­sto­so­wa­nie eks­pre­sji płcio­wej i/lub na­rzą­dów płcio­wych tak, by od­po­wia­dały płci od­czu­wa­nej. Ko­rekta płci nie jest jed­nym za­bie­giem, ale zwy­kle dłu­go­trwa­łym pro­ce­sem.

LES­BIJKI – dziew­czyny i ko­biety ho­mo­sek­su­alne, które kie­rują swoje pra­gnie­nia emo­cjo­nalne, sek­su­alne i/lub ro­man­tyczne do in­nych ko­biet. Je­śli chcą two­rzyć re­la­cje/związki, to wła­śnie z nimi.

LGBT – skrót od an­giel­skich słów: les­bijki, geje, osoby bi­sek­su­alne i trans­pł­ciowe.

LGBT+ – skrót od an­giel­skich słów: les­bijki, geje, osoby bi­sek­su­alne i trans­pł­ciowe, gdzie + ozna­cza inne osoby nie­he­te­ro­nor­ma­tywne, które nie miesz­czą się w czte­rech pierw­szych okre­śle­niach. Skrót jest uży­wany co­raz czę­ściej, bo ni­kogo nie wy­klu­cza.

MIS­GEN­DE­RING – uży­wa­nie nie­wła­ści­wych za­im­ków oraz imion wo­bec osób trans­pł­cio­wych i nie­bi­nar­nych. Jest przez nie od­bie­rane jako po­ni­ża­jące i bar­dzo bo­le­sne, go­dzące w ich toż­sa­mość. Pol­skim od­po­wied­ni­kiem mis­gen­de­ringu może być „zło­pł­ce­nie”.

NIE­BI­NAR­NOŚĆ – okre­śla osoby, które nie miesz­czą się w kon­cep­cji du­ali­zmu płcio­wego za­kła­da­ją­cego, że ist­nieją dwie płcie: mę­ska i żeń­ska.

ORIEN­TA­CJA PSY­CHO­SEK­SU­ALNA – okre­śla to, w oso­bach ja­kiej płci się za­ko­chu­jemy, kto nam się po­doba albo z kim mamy bli­ską, ro­man­tyczną i/lub sek­su­alną re­la­cję.

PAN­SEK­SU­AL­NOŚĆ – orien­ta­cja sek­su­alna okre­śla­jąca osoby, które mogą two­rzyć związki emo­cjo­nalne, ro­man­tyczne i/lub sek­su­alne z oso­bami nie­za­leż­nie od ich płci czy toż­sa­mo­ści płcio­wej. O oso­bach pan­sek­su­al­nych mówi się cza­sem, że „nie wi­dzą płci”.

PAS­SING – okre­śle­nie mó­wiące o tym, na ile w wy­niku tran­zy­cji ktoś wy­gląda zgod­nie z od­czu­waną płcią. W przy­padku osoby nie­bi­nar­nej do­bry pas­sing ozna­cza, że po­stronni lu­dzie nie wie­dzą, z jaką płcią ją utoż­sa­mić.

TOŻ­SA­MOŚĆ PŁCIOWA – okre­śla to, jak od­czu­wasz swoją płeć, czyli to, czy czu­jesz się ko­bietą, męż­czy­zną czy osobą nie­bi­narną. Po­czu­cie płci może, ale nie musi, ko­re­spon­do­wać z płcią przy­pi­saną przy uro­dze­niu.

TRANS­PŁ­CIO­WOŚĆ – sze­ro­kie i ogólne po­ję­cie okre­śla­jące wszyst­kie osoby, któ­rych toż­sa­mość płciowa/płeć od­czu­wana różni się od płci nada­nej przy uro­dze­niu. Osoby trans­pł­ciowe mogą być bi­narne (trans­pł­ciowe ko­biety, trans­pł­ciowi mężczyźni) lub nie­bi­narne, czyli nie­bę­dące wy­łącz­nie ko­bie­tami lub męż­czy­znami.

TRANS­KO­BIETA – ko­bieta, które uro­dziła się jako ko­bieta o błęd­nym ozna­cze­niu płci w ak­cie uro­dze­nia.

TRANS­MĘŻ­CZY­ZNA – męż­czy­zna, który uro­dził się jako męż­czy­zna o błęd­nym ozna­cze­niu płci w ak­cie uro­dze­nia. (Nie­które osoby, zwłasz­cza te, które już do­ko­nały tran­zy­cji, nie chcą, by określać je jako „trans­ko­bieta” czy „transmężczy­zna”, lecz po pro­stu: ko­bieta czy męż­czy­zna. Na­leży tę prośbę usza­no­wać).

TRANS­FO­BIA – uprze­dze­nia wo­bec osób trans­pł­cio­wych.

TRAN­ZY­CJA – wszyst­kie formy zmiany spo­so­bów wy­ra­ża­nia swo­jej płci tak, by były zgodne z płcią od­czu­waną.

TRAN­ZY­CJA ME­DYCZNA – za­sto­so­wa­nie te­ra­pii hor­mo­nal­nej i/lub ope­ra­cji w celu ko­rekty płci tak, by była zgodna z od­czu­waną.

TRAN­ZY­CJA SPO­ŁECZNA – funk­cjo­no­wa­nie zgod­nie z płcią od­czu­waną, na przy­kład uży­wa­nie wy­bra­nych za­im­ków czy imie­nia, a nie tą, która zo­stała ozna­czona przy uro­dze­niu.

UZGOD­NIE­NIE PŁCI – pro­ces są­dowy, któ­rego ce­lem jest urzę­dowa ko­rekta płci, tak by płeć w do­ku­men­tach była zgodna z płcią od­czu­waną.

QU­EER – po­ję­cie okre­śla­jące osoby, które nie od­naj­dują się w tra­dy­cyj­nych ka­te­go­riach płci czy orien­ta­cji sek­su­al­nej. Bywa uży­wane wy­mien­nie z LGBT.

UWAGA:

Przed akro­ni­mami do­dajmy okre­śle­nie „osoby” lub „spo­łecz­ność”. Uni­kajmy okre­śleń „śro­do­wi­sko/śro­do­wi­ska LGBT”.

MÓWMY:

* Ho­mo­sek­su­al­ność i bi­sek­su­al­ność – nie: ho­mo­sek­su­alizm i bi­sek­su­alizm.

* Osoby ho­mo­sek­su­alne i osoby bi­sek­su­alne – nie: ho­mo­sek­su­ali­ści i bi­sek­su­ali­ści.

* Osoba trans­pł­ciowa – nie: trans­sek­su­ali­sta.

* Ko­rekta płci – nie: zmiana płci.

Przy­go­to­wu­jąc ten słow­ni­czek, ko­rzy­sta­łam z po­rad­nika Jak pi­sać i mó­wić o oso­bach LGBT+, któ­rego au­tor­kami i au­to­rami są osoby dzia­ła­jące na rzecz spo­łecz­no­ści LGBT+ – Yga Ko­strzewa, Mar­cin Dzier­ża­now­ski, Ka­ro­lina Ro­ga­ska i Grze­gorz Miecz­ni­kow­ski, a także ze stron: nie­bi­nar­nosc.pl, ety­ka­je­zyka.pl, za­imki.pl oraz do­mi­ni­khaak.pl.

ROZ­DZIAŁ 1

Po pro­stu je­stem

To był naj­bar­dziej sa­motny mo­ment w moim ży­ciu. My­śla­łem, że je­stem je­dyny na świe­cie, że nikt ni­gdy wcze­śniej ani póź­niej w ten spo­sób się nie czuł, nie ma ta­kich lu­dzi. Prze­cież nie może być tak, że nie czu­jesz się ani jed­nym, ani dru­gim. To jest ja­kiś błąd w ma­trik­sie. I to w naj­gor­szym sen­sie: coś we mnie bar­dzo dra­ma­tycz­nie nie działa.

Naj­gor­sze jest to, że my w świa­do­mo­ści spo­łecz­nej nie ist­nie­jemy. Nie ma nas, choć je­ste­śmy, by­li­śmy i bę­dziemy. A nie­bi­nar­ność ist­nieje. Prze­ra­ża­jące jest też to, że w Pol­sce samo by­cie osobą nie­bi­narną jest w pew­nym sen­sie ak­ty­wi­zmem. Ży­jąc, tak jak chcemy, mó­wiąc o so­bie, za każ­dym ra­zem do­ko­nu­jemy aktu od­wagi, ro­bimy sta­te­ment: pa­trz­cie, my tu na­prawdę je­ste­śmy.

NIE WIE­DZIA­ŁEM

Na­zy­wam się Hihi Ka­li­siak, mam 27 lat, uży­wam za­im­ków on/jego. Lu­dzie czę­sto mnie py­tają, od czego ta­kie zdrob­nie­nie: Hihi. Od­po­wia­dam, że od „Haha” i wtedy zwy­kle już nie drążą. Do­bra, Hihi.

Już w przed­szkolu nie wpi­sy­wa­łem się ani w grupę dziew­czyn, ani w grupę chło­pa­ków. We wcze­snym dzie­ciń­stwie ten po­dział jest mocny: dziew­czyny się trzy­mają z dziew­czy­nami, a chło­paki z chło­pa­kami. Ja ni­gdy w żad­nej z tych grup nie umia­łem się od­na­leźć. Ni­gdy do końca nie czu­łem się czę­ścią żad­nej z tych pa­czek.

Póź­niej, kiedy za­czą­łem wcho­dzić w okres doj­rze­wa­nia, stwier­dzi­łem, że chyba jed­nak je­stem chło­pa­kiem. Pa­mię­tam, kiedy pierw­szy raz przy­szło mi to do głowy: sie­dzia­łem na po­dwórku, było mi zimno, więc ko­lega po­ży­czył mi na chwilę swoją bluzę. Wło­ży­łem ją, oka­zała się za duża, bo ko­lega był sporo wyż­szy ode mnie. A po­tem zo­ba­czy­łem swoje od­bi­cie w drzwiach klatki scho­do­wej. I to było pierw­sze w ży­ciu do­świad­cze­nie eu­fo­rii płcio­wej. Zo­ba­czy­łem, że mogę tak wy­glą­dać. To je­stem ja, to je­stem ja! To było nie­sa­mo­wite uczu­cie i przez na­stępne trzy lata za­czą­łem je ści­gać, chcia­łem znowu po­czuć tę eu­fo­rię. Pro­blem po­le­gał na tym, że te kil­ka­na­ście lat temu w Pol­sce nie znano po­ję­cia trans­pł­cio­wo­ści, przy­naj­mniej nie w moim śro­do­wi­sku. Mó­wiło się już o ho­mo­sek­su­al­no­ści, ale trans­pł­cio­wość, nie wspo­mi­na­jąc już o nie­bi­nar­no­ści, to były zu­peł­nie nie­znane po­ję­cia. Co naj­wy­żej w ka­ba­re­cie chłop prze­brany za babę się po­ja­wiał.

Za­czą­łem się ubie­rać tylko w mę­skie ciu­chy, ro­dzice mi na to po­zwa­lali. Uży­wa­łem mę­skich za­im­ków, więk­szość lu­dzi na­zy­wała mnie Wojt­kiem. Nikt się temu spe­cjal­nie nie dzi­wił. Po pro­stu: Woj­tek tak ma. Nie wie­dzia­łem, że mogę być osobą nie­bi­narną, więc po pro­stu stwier­dzi­łem, że tak, je­stem Woj­tek.

KTOŚ MNIE KO­CHA

Kiedy mia­łem 16 lat, na­wró­ci­łem się. Za­czą­łem cho­dzić na spo­tka­nia wspól­noty chrze­ści­jań­skiej w moim ro­dzin­nym Go­rzo­wie Wiel­ko­pol­skim. Po­cho­dzę z ro­dziny ka­to­lic­kiej, ale moi ro­dzice nie są szcze­gól­nie wie­rzący. Po pro­stu tak jak więk­szość Po­la­ków: chrzest, ko­mu­nia, ślub ko­ścielny, bierz­mo­wa­nie też wy­pada mieć, ale nic wię­cej.

Kiedy tra­fi­łem do Ko­ścioła, by­łem w złym sta­nie psy­chicz­nym. Zda­rzyła się w moim ży­ciu straszna krzywda, a ja się za nią ob­wi­nia­łem. A w tej wspól­no­cie usły­sza­łem, że je­stem godny mi­ło­ści mimo tego, co się stało. I że ktoś mnie ko­cha, ktoś mnie chce. Po­trze­bo­wa­łem ta­kiego roz­grze­sze­nia.

Przy­sze­dłem tam jako Woj­tek i wszy­scy tak do mnie mó­wili, sza­no­wali moje za­imki. To się działo mniej wię­cej w 2012 roku, a nikt w tej ka­to­lic­kiej wspól­no­cie nie miał z tym pro­blemu. Nie było żad­nej trud­no­ści czy sztucz­no­ści. Na­wet dziś wy­daje mi się to nie­sa­mo­wite. Mam wra­że­nie, że ak­cep­to­wali tę sy­tu­ację, cho­ciaż zu­peł­nie bez zro­zu­mie­nia. Oni się nad tym po pro­stu nie za­sta­na­wiali, było im wszystko jedno, jak się do mnie zwra­cają. OK, skoro tak so­bie ży­czę, mogą tak mó­wić. Nie czuli po­trzeby, by to roz­k­mi­niać, na­zy­wać, ka­te­go­ry­zo­wać. Sza­no­wali to, że chcę być Wojt­kiem. To było o wiele wię­cej niż można by ocze­ki­wać od ka­to­li­ków w dzi­siej­szej Pol­sce.

W tej wspól­no­cie cią­gle sły­sze­li­śmy, że Bóg wie naj­le­piej, kim je­ste­śmy. Obo­wią­zy­wała nar­ra­cja, że wszy­scy je­ste­śmy piękni ta­kimi, ja­kimi nas stwo­rzył. Wiele osób miało kom­pleksy zwią­zane z cia­łem, więc uczy­li­śmy się, jak je prze­pra­co­wy­wać, jak ak­cep­to­wać i ko­chać w so­bie te wszyst­kie nie­do­sko­na­ło­ści.

W końcu stwier­dzi­łem: do­bra, skoro Bóg mnie stwo­rzył ko­bietą, to zna­czy, że nią je­stem. Po­wi­nie­nem się po­sta­rać, żeby nią być na­prawdę. I wtedy zro­bi­łem wielki krok wstecz w mo­jej tran­zy­cji. Żeby za­do­wo­lić Boga, za­czą­łem za­prze­czać temu, co już od­kry­łem i co zo­stało prze­cież za­ak­cep­to­wane przez tę samą wspól­notę, tych sa­mych lu­dzi. Nie kwe­stio­no­wa­łem tego, mia­łem wtedy 16 lat, czy mo­głem wie­dzieć le­piej niż Bóg?

PO PRO­STU BY­ŁEM

Pró­bo­wa­łem wpi­sy­wać się w ka­non ko­bie­cego piękna: ubie­ra­łem się jak dziew­czyna, ma­lo­wa­łem się, żeby ład­niej wy­glą­dać. Za­wsze lu­bi­łem ma­ki­jaż, ale taki bar­dziej ar­ty­styczny, sce­niczny, ten de­li­katny i co­dzienny nie wy­cho­dził mi ni­gdy zbyt do­brze.

Cza­sem oglą­dam zdję­cia z tam­tego okresu i się uśmie­cham, bo moje sty­li­za­cje wo­łają o po­mstę do nieba. Nie mia­łem po­ję­cia, jak ubie­rają się ko­biety, mia­łem tylko ja­kieś dziwne wy­obra­że­nie na ten te­mat. Więc no­si­łem się tak, jak po­pkul­tura mó­wiła mi, że po­winna wy­glą­dać ko­bieta, ale nie­zdar­nie: wszystko prze­gięte, prze­ry­so­wane i nie­do­pa­so­wane, ciu­chy jak zdjęte wprost z ma­ne­kina skle­po­wego. Ku­po­wa­łem je i pró­bo­wa­łem uda­wać, że je­stem ko­bietą. I że pa­suję, wpi­suję się w sche­mat.

Sek­su­ali­zo­wa­łem swoje ciało. No­si­łem spód­niczki tak krót­kie, że było mi wi­dać wą­trobę, do tego za­ko­la­nówki, bar­dzo wy­so­kie ob­casy, głę­bo­kie de­kolty i sta­niki z push-upem. Uwaga, jaką do­sta­wa­łem od męż­czyzn, da­wała mi po­czu­cie, że ro­bię to do­brze. Oni na mnie pa­trzą po­żą­dli­wie, a tak się prze­cież pa­trzy na ko­biety. Je­śli ktoś na ulicy coś za mną krzyk­nął albo kie­rowca na mnie za­trą­bił, trak­to­wa­łem to jako kom­ple­ment. By­łem z tego bar­dzo dumny, za­chwy­cało mnie, że je­stem obiek­tem sek­su­al­nym.

Wiem, że to brzmi roz­pacz­li­wie, ale ja na­prawdę nie mia­łem żad­nego wy­obra­że­nia, czym jest ko­bie­cość. Po­do­bają mi się przede wszyst­kim męż­czyźni, choć nie tylko, więc sta­ra­łem się być atrak­cyjny dla męż­czyzn.

Moja mama była za­do­wo­lona, że w końcu „wy­glą­dam jak dziew­czyna”. Dla taty też ra­czej było to w po­rządku. Mam wra­że­nie, że mało ich ob­cho­dziło, jak wy­glą­dam. Li­czyło się to, ja­kie oceny przy­no­szę ze szkoły, a nie jaka jest moja toż­sa­mość. Po pro­stu so­bie by­łem.

W tym cza­sie zmie­ni­łem śro­do­wi­sko: skoń­czy­łem gim­na­zjum i po­sze­dłem do li­ceum. Dawni ko­le­dzy na­dal mó­wili do mnie: Woj­tek. Cza­sem pro­si­łem, żeby jed­nak uży­wali mo­jego dead name, ale zwy­kle ma­cha­łem na to ręką. Czu­łem pe­wien wstyd za ten „epi­zod”, który, jak te­raz wiem, był bar­dzo ważną wska­zówką, co sta­nie się póź­niej.

Ale wtedy by­łem tylko za­że­no­wany: co ja wy­my­śli­łem z tym Wojt­kiem? Prze­cież je­stem la­ską.

JA JE­STEM BO­GIEM

Kiedy za­czą­łem stu­dia na Uni­wer­sy­te­cie Wro­cław­skim, od­sze­dłem od Ko­ścioła. Bar­dzo lu­bię tę hi­sto­rię opo­wia­dać tak: lu­dziom o wiele ła­twiej jest uwie­rzyć, że ist­nieje ja­kaś istota wyż­sza, ja­kiś Pan Bóg, który nas ko­cha i ak­cep­tuje, który zna nas jak nikt inny i za­wsze przy nas bę­dzie, na­wet je­śli wszy­scy inni nas zo­sta­wią, i który wie, co jest dla nas do­bre, niż uwie­rzyć, że my sami je­ste­śmy tym wszyst­kim dla sie­bie.

Do­zna­łem ob­ja­wie­nia, bo już sta­łem się na nie go­towy w dro­dze do sa­mo­ak­cep­ta­cji. Zro­zu­mia­łem, że tym Bo­giem cały czas by­łem ja. To nie jest tak, że Pan Je­zus mnie ko­cha, a ja się na­uczy­łem przyj­mo­wać jego mi­łość. To ja sie­bie ko­cham i sie­bie ak­cep­tuję. I wiem, co jest dla mnie do­bre.

Stu­dio­wa­łem na bar­dzo ak­cep­tu­ją­cym kie­runku, ko­mu­ni­ka­cji wi­ze­run­ko­wej. Te­raz zresztą pro­wa­dzę tam za­ję­cia. Zwią­za­łem się wtedy ze zna­jo­mym jesz­cze z cza­sów gim­na­zjum i on mi za­czął po­ka­zy­wać, że ko­bie­cość nie musi być jak u skle­po­wego ma­ne­kina, na do­da­tek prze­sek­su­ali­zo­wa­nego. Można wy­ra­żać sie­bie, ubie­ra­jąc się jak­kol­wiek, i na­dal być ko­bietą.

Za­czą­łem eks­pe­ry­men­to­wać, żeby wy­glą­dać bar­dziej tak, jak się czuję. I żeby mój wy­gląd bar­dziej pa­so­wał do tego, kim je­stem. I po­woli sze­dłem z po­wro­tem w stronę Wojtka.

Kiedy pięć lat póź­niej sam przed sobą zro­bi­łem co­ming out, wró­ci­łem już do sie­bie, do tego trzy­na­sto­let­niego mnie. To było do­bre uczu­cie, bez­pieczne. Mam wra­że­nie, że cał­kiem traf­nie wtedy ro­zu­mia­łem, co mi się po­doba i w czym się do­brze czuję. Od czasu co­ming outu mi­nęły już po­nad trzy lata i na­dal nie mam lep­szego po­my­słu na au­to­pre­zen­cję. Moje ciu­chy to ko­lek­cja czar­nych T-shir­tów, bo­jówki i cięż­kie buty.

Za­raz po ma­gi­sterce, to było w cza­sie pan­de­mii, za­częły się wa­ka­cje. I ja­koś tak się stało, że w ciągu kilku ty­go­dni do­szło do na­gro­ma­dze­nia po­je­dyn­czych sy­tu­acji, które dały mi do my­śle­nia. Bar­dzo wiele osób, nie­za­leż­nie od sie­bie, za­częło na­wią­zy­wać do mo­jej płci. A ja mam dużo przy­ja­ciół z bar­dzo róż­nych grup, więc tych sy­gna­łów nie­zwią­za­nych ze sobą było na­prawdę sporo. Wtedy jesz­cze my­śla­łem, że je­stem ko­bietą, tylko taką nie­kon­wen­cjo­nalną. Po pro­stu ina­czej się ubie­ram, ina­czej za­cho­wuję i nie do końca umiem się od­na­leźć, kiedy się mnie umiesz­cza w tej ka­te­go­rii. Ale na­gle roz­ma­ite osoby z mo­jego oto­cze­nia za­częły żar­to­wać, że ta ko­bie­cość ja­koś mi nie wy­cho­dzi.

JE­DYNY NA ŚWIE­CIE

Aku­rat wtedy za­czą­łem oglą­dać fil­miki youtu­bera Ja­miego Ra­inesa, zna­nego jako Jam­mi­dod­ger. To jest trans­pł­ciowy chło­pak z Wiel­kiej Bry­ta­nii, który opo­wiada o swo­jej tran­zy­cji, o związku z dziew­czyną i różne ta­kie edu­ka­cyjne rze­czy.

Któ­re­goś dnia wie­czo­rem oglą­da­łem od­ci­nek, w któ­rym Ja­mie tłu­ma­czył, jak wy­gląda ope­ra­cja two­rze­nia pe­nisa. Pa­mię­tam, że ten fil­mik trwał dwa­dzie­ścia mi­nut, a ja po dzie­się­ciu mi­nu­tach mu­sia­łem go wy­łą­czyć, bo czu­łem się tak roz­ża­lony i zły. Jak to? Ktoś, kto nie uro­dził się z pe­ni­sem, może mieć pe­nisa, a ja nie? To uczu­cie było tak nie­zno­śne, że nie mo­głem obej­rzeć głu­piego fil­miku na YouTu­bie do końca. By­łem wtedy sam w domu, po­sze­dłem do swo­jego po­koju, za­mkną­łem drzwi. Wie­czór, ciemno, a ja po pro­stu sie­dzia­łem i pła­ka­łem. Py­ta­łem sie­bie, czy je­stem męż­czy­zną. Je­śli tak, to OK. Ja tylko po­trze­buję to wie­dzieć, to prze­cież nic strasz­nego. Ale coś we mnie gło­śno krzy­czało, że nie. Nie je­stem męż­czy­zną.

I wtedy przy­szło mi do głowy ko­lejne py­ta­nie: ale czy je­stem ko­bietą? Czy czuję się ko­bietą? I wy­krzy­cza­łem so­bie w gło­wie: nie. A po­tem znów się roz­pła­ka­łem, strasz­nie ry­cza­łem, bo to był naj­bar­dziej sa­motny mo­ment w moim ży­ciu. Po­my­śla­łem, że je­stem je­dyny na świe­cie, że nikt ni­gdy wcze­śniej ani póź­niej w ten spo­sób się nie czuł, po pro­stu nie ma ta­kich lu­dzi. Prze­cież nie może być tak, że nie czu­jesz się ani jed­nym, ani dru­gim. To jest ja­kiś błąd w ma­trik­sie, coś so­bie wy­my­śli­łem. I to w naj­gor­szym sen­sie: coś we mnie bar­dzo dra­ma­tycz­nie nie działa.