Korea Północna. Dziennik podróży ebook

Tytuł oryginału North Korea Journal

Korea Północna. Dziennik podróży Copyright © Michael Palin, 2019

Rekonesans Copyright © Neil Ferguson, 2019

First published by Hutchinson in 2019

penguin.co.uk

Wydanie oryginalneRedaktor prowadzący: Nigel WilcocksonZastępca redaktora: Callum CruteProjektant: Tim Barnes, herechickychicky.comAutor mapki: Darren Bennett, dkbcreative.com

Wydanie polskiePrzekład: Dorota MalinaRedakcja: Dominika Rychel, Anna Hadała-ŻołnikKorekta: Elżbieta KrokSkład: Tomasz BrzozowskiKonwersja do wersji elektronicznej: Aleksandra Pieńkosz

OkładkaIlustracja: The Red DressProjekt oryginału: Henry PetridesZdjęcie autora: John Swannell

Na ostatniej stronie książki zamieszczono źródła zdjęć

Copyright © for this editionInsignis Media, Kraków 2020Wszelkie prawa zastrzeżone

ISBN 978-83-66575-08-0

Insignis Media ul. Lubicz 17D/21–22, 31-503 Kraków tel. +48 (12) 636 01 [email protected], www.insignis.pl

facebook.com/Wydawnictwo.Insignis

twitter.com/insignis_media (@insignis_media)

instagram.com/insignis_media (@insignis_media)

Przez większą część roku czekałem na zielone światło dla projektu, który – jeśli doczekałby się realizacji – pozwoliłby mi zagrać najbardziej wymagającą, wyczerpującą, ale i ekscytującą rolę w karierze. Brałem lekcje jazdy konnej, przez wiele godzin wkuwałem hiszpański metodą Michela Thomasa, zapuściłem odpowiedni zarost, zaopatrzyłem się nawet w specjalny sztuczny nos. A wszystko po to, żeby wcielić się w przemyślnego szlachcica w opus magnum Terry’ego Gilliama – Człowieku, który zabił Don Kichota . Z różnych przyczyn realizacja filmu życia Terry’ego ciągle się opóźniała. Najpierw zdjęcia miały się zacząć w lipcu, potem w październiku, aż wreszcie odroczono je bezterminowo. W miarę jak kolejne problemy prawne przedłużały impas, coraz mniej przekonujące stawały się wyjaśnienia, dlaczego jestem taki zarośnięty i czemu odrzucam kolejne propozycje.

W końcu przyszedł czas złapać byka za rogi. Pewnego jesiennego poranka z żalem usiadłem do komputera, napisałem do Terry’ego e-maila z rezygnacją, wziąłem głęboki oddech i kliknąłem „wyślij”.

Niemal natychmiast sam odebrałem wiadomość. Nadawcą był Dan Grabiner z ITN Productions, a nagłówek brzmiał: „Dziś mam dla ciebie nietypową propozycję”. Nietypowe propozycje są moim chlebem powszednim, ale ta była naprawdę niezwykła. Dan pytał, czy chciałbym zaprezentować dla ITN i Channel 5 serię filmów o Korei Północnej.

Według mojej filozofii podróżowania im trudniej gdzieś dotrzeć, tym bardziej warto tam pojechać. W przypadku wyprawy do Korei Północnej okazało się jednak, że poglądu tego nie podzielają ani moja żona, ani gros moich przyjaciół. Dla nich był to krok za daleko. Znane zagrożenia to jedno, ale kompletny brak informacji – całkiem co innego.

Nie żeby Korea Północna stanowiła absolutną białą plamę. Napisano o niej kilka książek, radio i telewizja nadawały świadectwa uciekinierów. Niestety w niemal wszystkich mowa o okrutnym, bezbożnym, tajemniczym państwie, w którym zniewoleni i pogrążeni w ubóstwie ludzie żyją pod jarzmem bezwzględnej, samonapędzającej się dyktatury. Niełatwo zareklamować ten kraj sceptykom.

Kiedy ekipa ITN nawiązała ze mną kontakt, u władzy od pięciu lat był Kim Dzong Un. Młody przywódca z ekscentryczną tonsurą objął najwyższy urząd po śmierci swojego ojca Kim Dzong Ila, który sam przejął stery od swojego ojca Kim Il Sunga, założyciela Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej.

Za granicą Korea Północna ma niewielu sprzymierzeńców. Od czasu do czasu dofinansowywali ją Rosjanie, ale po upadku ZSRR w 1991 roku przestali, zostawiając na sponsorskim posterunku niezbyt skore do pomocy Chiny. Inne kraje zaczęły traktować Koreę Północną coraz bardziej nieufnie, kiedy mimo ograniczonych środków jej mieszkańcy zawzięcie realizowali songun, politykę nadawania absolutnego priorytetu armii. Przejawiała się ona w testowaniu urządzeń jądrowych i budowaniu coraz większych międzykontynentalnych pocisków balistycznych. Próby pojednania się z Zachodem nieodmiennie kończyły się fiaskiem, tak że Korea Północna zyskała stałe miejsce na osi zła według George’a W. Busha.

Niezniechęcony fatalnym PR Korei i zaintrygowany pomysłem, odpowiedziałem ITN twierdząco. Owszem, jestem zainteresowany, i tak, chciałbym dowiedzieć się więcej.

Po kilku wstępnych spotkaniach projekt stracił jednak impet. Sytuacja międzynarodowa zna­cznie się pogorszyła i idea nakręcenia dziennika podróży do Korei Północnej stawała się coraz mniej prawdopodobna. Ponadto moją żonę czekało wszczepienie endoprotezy kolana, więc musiałem być w domu, żeby pomóc jej podczas rehabilitacji. Postanowiłem zatem zaangażować się w inne przedsięwzięcie, które nie wymagało dalekich wyjazdów – zabrałem się do pisania książki o okręcie HMS Erebus, którego niesamowita historia bardzo mnie zaciekawiła.

Decyzja wydawała się słuszna. Z Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej dochodziły coraz gorsze wieści. Kim Dzong Un groził całemu światu, chwaląc się, że zgromadził arsenał pocisków i sześćdziesiąt sztuk broni jądrowej. Natychmiastowa reakcja nowo wybranego prezydenta Stanów Zjednoczonych też nie była zachęcająca. Donald Trump nazwał Kima wariatem i zapowiedział, że Koreę Północną czekają „ogień i furia, jakich świat jeszcze nie widział”. „Rakietowiec rozpoczął samobójczą misję” – podżegał Trump. W odwecie Kim Dzong Un określił Trumpa mianem „obłąkanego, zdziecinniałego starca”.

Wraz z każdą obelgą szanse, że kiedykolwiek będę mógł nakręcić film w Korei Północnej, drastycznie malały. Mojej żonie ulżyło, a ja pogodziłem się z myślą, że nie dopiszę do swojej listy osiemdziesiątego dziewiątego państwa. ITN i Channel 5 jeszcze się jednak nie poddały. Podczas wielomiesięcznej wymiany inwektyw na szczeblu państwowym stacje utrzymywały kontakt ze swoim tamtejszym współpracownikiem, szefem agencji turystycznej Nickiem Bonnerem. Pochodzący z Anglii Nick od prawie ćwierć wieku organizował wycieczki do KRLD i doskonale znał lokalne realia.

Na początku 2018 roku Nick odnotował pomyślniejsze wieści napływające z Korei Północnej. W orędziu noworocznym Kim Dzong Un ostrzegał co prawda, że „całe Stany Zjednoczone są w zasięgu północnokoreańskiej broni jądrowej”, po raz pierwszy wyciągnął jednak gałązkę oliwną do prezydenta Korei Południowej, a co za tym idzie – do reszty świata. Podczas gdy ja badałem okoliczności zatonię­cia Erebusa w arktycznej otchłani, w zupełnie innej części świata zapowiadało się na odwilż.

KRLD, od dawna przedstawiana jako skryta kontestatorka polityki międzynarodowej, rozpoczynała tak zwaną ofensywę uroku. Władze nie tylko wysłały ekipę zawodników na zimowe igrzyska olimpijskie w Korei Południowej, ale – bardzo sprytnie – postanowiły oddelegować na nie Kim Jo Dzong, fotogeniczną siostrę Kim Dzong Una. To ona miała stać za przypominającym robota wiceprezydentem USA Mikiem Pence’em, by pokazać, że zrzędy pochodzą z Waszyngtonu, nie z Pjongjangu.

Miesiąc po olimpiadzie Biały Dom wydał niebywałe oświadczenie: niewykluczone, że dojdzie do spotkania wielkiego wodza z prezydentem Stanów Zjednoczonych. Kilka tygodni później Kim Dzong Un, po raz pierwszy odkąd w 2011 roku objął władzę, opuścił kraj i udał się pociągiem do Pekinu na spotkanie z prezydentem Chin.

Nasze podsycone ociepleniem stosunków na­dzieje odżyły. Powstało biuro produkcji. W mojej skrzynce zaczęły pojawiać się książki o Korei Północnej. Chociaż nadal pilnie pracowałem nad Erebusem, postanowiłem spotkać się z reżyserem Neilem Fergusonem, którego wybór rozważałem (jego opis przygotowań do zdjęć znajduje się w epilogu tej książki). Musieliśmy zachować ostrożność. Projekt był tak niepewny, że wszelki przedwczesny rozgłos mógł zaprzepaścić nasze szanse. Niczym szpiedzy z powieści Johna le Carrégo umawialiśmy się więc w ciemnych kątach pubów i kawiarni, a zamiast o Korei Północnej rozmawialiśmy o „Północnym Croydon”.

Łut szczęścia sprawił, że miałem trzytygodniową przerwę w pracy nad Erebusem – tyle czasu mój redaktor miał sprawdzać gotowy manuskrypt. Niespodziewanie i w niemal nieprzyzwoitym pośpiechu pakowałem się na lot do Pekinu. Równocześnie przekonywałem żonę, że Kim Dzong Un jest niebezpieczny tak samo jak Święty Mikołaj i że wszystko będzie dobrze, bo teraz Korea Północna szuka sprzymierzeńców, a nie wrogów. W czasie kilku spokojniejszych chwil tuż przed wylotem zdałem sobie sprawę, że sam w to nie wierzę, a historia uczy nas tylko tyle, iż stosunki między Koreą Północną a resztą świata mogą zmienić się w mgnieniu oka. Wiedziałem, że ta podróż będzie wyjątkowa.

Jak się dowiedziałem, władze Korei Północnej pani­cznie boją się napływu wszelkich informacji z zewnątrz, więc nie będę mógł zabrać ze sobą podstawowego pakietu podróżnika: map, przewodników, informacji wydrukowanych z internetu. Ponieważ mieliśmy nadzieję filmować w różnych miejscach, w miastach, miasteczkach i na wsiach, obostrzenia mocno nas zirytowały. Żeby zarejestrować wrażenia z tej bezprecedensowej podróży, miałem zatem do dyspozycji wyłącznie mały niebieski kołonotes, najbardziej niepozorny, jaki udało mi się znaleźć. Wiedziałem bowiem, że używanie kamery i dyktafonu też będzie problematyczne.

Okazało się, że nie odebrano mi iPhone’a, więc w zaciszu różnych hotelowych pokojów (choć do dziś nie mam pewności, czy rzeczywiście szanowano tam moją prywatność), mogłem nagrywać dodatkowy materiał. Mimo że potem nieco uporządkowałem swoje notatki i uzupełniłem je o wspomnienia, których nie miałem szansy zapisać, większość treści tej książki pochodzi z niebieskiego notesu – skrobałem w nim w każdej wolnej chwili.

Po przyjeździe dostałem ważną lekcję: sami Koreańczycy nie nazywają swojego państwa Koreą Północną. Dla nich ojczyzną jest Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna.

Lot British Airways numer 39 do Pekinu, miejsce przy oknie. Jest siódma rano i właśnie podnoszę zasłonę po kiepsko przespanej nocy. Kiedy wyglądam przez szybę, pod nami widzę brązową, poszarzałą i przerażająco martwą połać mongolskiej ziemi. To musi być pustynia Gobi. Wszyscy pozostali pasażerowie mają zasłonięte okna, ale ja za nic w świecie nie przegapiłbym Gobi. To tu zaczęła się inwazja. To z tych spieczonych słońcem górzystych ziem Czyngis-chan wyruszył na podbój Azji Południowej. Nie ulega wątp­liwości, że zostawił po sobie ślad. Czytałem gdzieś, że mongolski wódz miał rozbuchane libido – podobno jedna na dwieście żyjących dziś osób jest z nim spokrewniona. Rozglądam się po współpasażerach, ale trudno mi cokolwiek stwierdzić, bo wszyscy śpią.

W miarę jak zbliżamy się do Pekinu, magiczną i tajemniczą pustynię zaczynają mi zasłaniać gęste chmury. Długie podchodzenie do lądowania, choć jest dzień, odbywa się w ciemności, która rozpływa się dopiero przy samej ziemi. Ledwo się obejrzałem, a koła samolotu uderzają o asfalt.

Na lotnisku wita nas Nick Bonner, pionier północnokoreańskiej turystyki i właściciel agencji Koryo Tours, która przygotowała nam plan wyprawy. Mamy nie wspominać ani o Independent Television Network, znanej z dziennikarstwa śledczego, ani o Channel 5. Obie stacje postrzegane są jako organy brytyjskiego rządu, a zatem – sługusy Ameryki. Chociaż, jak się później okaże, w tych skomplikowanych czasach służalczość wobec Stanów Zjednoczonych wcale aż tak bardzo nie szarga reputacji.

Umyty i przebrany wychodzę z hotelu i idę wzdłuż drogi, która biegnie ze wschodu na zachód, przecinając miasto na pół. Nick Bonner nazywa ją pekińską Tamizą, tyle że to rzeka samochodów zatruwających miejskie powietrze. Kiedy zbliżam się do placu Tiananmen i Zakazanego Miasta, tłum stopniowo gęstnieje, a wszędzie widać patrolujących ten teren policjantów. Czuję się osaczony, więc zawracam. Nieopodal głównego traktu turystycznego, między wieżowcami, znajduję niewielki park. Są w nim powykręcane wierzby płaczące i misternie pomalowane altanki ze szklanymi dachami.

Jak wszędzie na świecie, w Pekinie oprócz masowo obleganych tras można trafić na mniej wydeptane ścieżki. Ta maleńka oaza zieleni skłania mnie do zboczenia z najprostszej drogi i w rezultacie do hotelu wracam labiryntem wąskich uliczek. Czeka mnie w nich nagroda: stragany z lokalnym jedzeniem, przy których miejscowi głośno się targują, oraz sklepiki z herbatą i dziwacznymi bibelotami.

Dzięki dwóm tabletkom melatoniny i ogólnemu wyczerpaniu spałem dobrze.

Dziś muszę opuścić komfortowy hotel Hyatt. Większość turystów dociera do Korei Północnej samolotem, my jednak wybraliśmy wolniejszy środek lokomocji – jedziemy nocnym pociągiem do granicznego miasta Dandong, a stamtąd północno­koreańską koleją na południe, do Pjongjangu. Chociaż uwielbiam pociągi, wiem, że czekająca nas podróż, a zwłaszcza przeprawa przez granicę, będzie próbą wytrzymałości. Reżyser Neil, kamerzysta Jaimie, jego asystent Jake, dźwiękowiec Doug i ja spotykamy się przed południem na odprawę w siedzibie Koryo Tours. Pierwszą sceną, którą kręcimy, jest moje przybycie. Zarzucam torbę podróżną na ramię, czekam na sygnał, a potem podchodzę do drzwi agencji tak, jakbym robił to po raz pierwszy. Jaimie śledzi każdy mój krok, a ja znów wcielam się w podwójną rolę podróżnika i prezentera, jeszcze raz wkraczając na ziemię niczyją, na teren między prawdą a opowieścią – ostatni raz odwiedziłem taki siedem lat temu, kiedy kręciliśmy dokument w Brazylii.

Wśród mnóstwa socrealistycznych plakatów i dzieł sztuki, które zgromadził podczas dwudziestu lat podróży do Korei Północnej, Nick daje nam przedsmak wyprawy, przyprawiając przestrogi solidną dawką humoru. Nie sposób wszystkiego przewidzieć, ale jego przesłanie jest jasne: wyprawa będzie przyjemna i ekscytująca. W broszurach z poradami, które nam rozdaje, mocno podkreśla się odmienność tego kraju. „Koreańska Republika Ludowo-Demokratyczna to państwo konserwatywne. Strój i zachowanie Koreańczyków cechuje skromność”. „Zdecydowanie odradza się samodzielne wycieczki i spacery bez przewodnika, gdyż mogą one przysporzyć poważnych kłopotów zarówno turystom, jak i naszej agencji”. „Jakiekolwiek przejawy braku szacunku dla koreańskiego reżimu i władz czy żarty na ten temat są bardzo źle widziane”. I wreszcie coś bardziej krzepiącego: „Koreańczycy jadają psie mięso, ale turystom z reguły się go nie podaje”.

Jest tylko jedna przestroga, która naprawdę mnie martwi, bo według mnie podważa cały sens podróżowania: „Pamiętaj, że wszelkie próby nawiązania kontaktu ze zwykłymi obywatelami mogą postawić ich i ich rodziny w trudnej sytuacji”.

Nick