Filozofia. Przewodnik dla lubiących rozkminiać bez bólu ebook

WSTĘP

Co to w ogóle jest filozofia?

Już to pytanie brzmi filozoficznie... ale tak serio, to co to tak naprawdę jest ta cała filozofia?

Słowo „filosofia (φιλοσοφία)” po grecku oznacza umiłowanie mądrości. To właśnie umiłowanie mądrości wiedzie filozofów na poszukiwanie odpowiedzi na fundamentalne pytania – kim jesteśmy i po co tu jesteśmy. Wydawać by się mogło, że filozofia jest nauką społeczną, ale kiedy przeczytacie tę książkę okaże się, że jest czymś o wiele większym. Filozofia zajmuje się dosłownie każdą kwestią, o której w ogóle możecie pomyśleć. Filozofia to coś więcej niż grupa starych, brodatych Greków, zadających sobie trudne pytania (choć i tacy się tu znajdą). Filozofia ma bardzo namacalne zastosowania, od kwestii etycznych podnoszonych przy okazji formułowania strategii rządowych, po bramki logiczne w programach komputerowych – wszystko to wywodzi się od filozofii.

Poprzez filozofię jesteśmy w stanie badać takie pojęcia jak sens życia, wiedza, moralność, rzeczywistość, istnienie Boga, świadomość, polityka, religia, ekonomia, sztuka, lingwistyka – filozofia nie ma granic!

W bardzo szerokim sensie można wyróżnić sześć głównych tematów, które filozofia porusza:

1. Metafizyka: Nauka o wszechświecie i rzeczywistości

2. Logika: Jak stworzyć ważny argument

3. Epistemologia: Nauka o wiedzy i o tym, jak ją zdobywamy

4. Estetyka: Nauka o sztuce i pięknie

5. Polityka: Nauka o prawach politycznych, rządzie i roli obywateli

6. Etyka: Nauka o moralności i o tym, jak powinno się żyć

Jeśli kiedykolwiek pomyślałeś: „No dobra, filozofia. To to, czego nigdy nie będę w stanie zrozumieć”, to nie obawiaj się. To jest kurs podstaw filozofii, na który zawsze chciałeś się zapisać.

Witaj w Filozofii.

FILOZOFIA PRZEDSOKRATEJSKA

Początki zachodniej filozofii

Korzenie filozofii zachodniej można znaleźć w pracach greckich filozofów w V i VI wieku przed naszą erą. Filozofowie ci, nazwani później przedsokratejskimi zaczęli zastanawiać się nad światem, który istniał wokół nich. Zamiast przypisywać swoje otoczenie greckim bogom, filozofowie ci szukali bardziej racjonalnych wyjaśnień, które mogłyby wyjaśnić świat, wszechświat i ich istnienie.

Była to filozofia przyrody. Przedsokratejscy filozofowie pytali, skąd się to wszystko wzięło, z czego to wszystko zostało stworzone, jak można matematycznie opisać naturę i jak można wyjaśnić istnienie wielości w przyrodzie. Szukali oni pierwotnej prazasady, znanej jako archê (ἀρχή) która była podstawowym tworzywem wszechświata, praprzyczyną wszystkich bytów. Ze względu na fakt, że nie wszystko we wszechświecie wygląda tak samo lub pozostaje dokładnie w tym samym stanie, filozofowie przedsokratejscy uznali, że muszą istnieć jakieś zasady zmiany, które zawierała archê.

CO OZNACZA „PRZEDSOKRATEJSKI”?

Termin przedsokratejski, oznaczający ni mniej, nie więcej, tylko „przed Sokratesem”, został spopularyzowany w 1903 r. przez niemieckiego uczonego Hermanna Dielsa. Tak naprawdę Sokrates żył mniej więcej w tym samym czasie, co wielu filozofów przedsokratejskich, a zatem termin ten nie implikuje, że filozofie te istniały wcześniej niż filozofia Sokratesa. Termin przedsokratejski odnosi się raczej do różnicy ideologii i zasad. Podczas gdy wielu przedsokratejskich filozofów formułowało wstępne tezy, żaden z ich tekstów nie zachował się w całości do naszych czasów, a większość tego, co wiemy o filozofach przedsokratejskich opiera się na fragmentach ich pism, które się zachowały, oraz na cytatach późniejszych historyków i filozofów, które zazwyczaj były stronnicze.

WAŻNE SZKOŁY PRZEDSOKRATEJSKIE

Szkoła Milezyjska

Pierwsi filozofowie przedsokratejscy żyli w mieście Milet, na zachodnim wybrzeżu Anatolii (współczesna Turcja). Z Miletu pochodziło trzech ważnych filozofów przedsokratejskich: Tales, Anaksymander i Anaksymenes.

Tales

Jeden z najważniejszych filozofów przedsokratejskich, Tales (624–546 p.n.e.), twierdził, że archê, czyli prazasadą, jest woda. Tales ustalił, że woda może przechodzić przez zmiany w rodzaju parowania czy kondensacji, co pozwala jej być gazem lub ciałem stałym. Wiedział też, że woda jest odpowiedzialna za wilgoć (z której powstaje ciepło) i odżywianie. Tales wierzył nawet, że ziemia unosi się na wodzie.

Anaksymander

Po Talesie kolejnym ważnym filozofem który wyszedł z Miletu był Anaksymander (610–546 p.n.e.). W przeciwieństwie do Talesa, Anaksymander twierdził, że prazasada jest w rzeczywistości nieokreśloną i nieograniczoną substancją, znaną jako apeiron, czyli bezkres. Z tej substancji oddzielały się od siebie przeciwieństwa, takie jak wilgotne i suche czy zimne i gorące. Anaksymander jest również znany z tego, że był pierwszym filozofem, o którym wiemy, że pozostawił po sobie pisma.

Anaksymenes

Ostatnim ważnym filozofem przedsokratejskim ze szkoły milezyjskiej był Anaksymenes (585–528 p.n.e.), który uważał, że prazasadą i pierwotnym żywiołem jest powietrze. Według Anaksymenesa powietrze jest wszędzie i ma zdolność do ulegania procesom i przekształcania się w inne rzeczy, takie jak woda, chmury, wiatr, ogień, a nawet ziemia.

Szkoła pitagorejska

Filozof i matematyk Pitagoras (570–497 p.n.e.) chyba najbardziej znany z twierdzenia Pitagorasa (tego od trójkąta), wierzył, że podstawą całej rzeczywistości są stosunki matematyczne, i że to matematyka rządzi wszystkim. Dla Pitagorasa liczby były święte, a dzięki matematyce wszystko można zmierzyć i przewidzieć. Wpływ i wizerunek Pitagorasa był zdumiewający. Jego szkoła przypominała nieco kult, w którym zwolennicy spijali słowa mądrości płynące z ust mistrza, ...i stosowali się do zasad, które opisywały prawie wszystko – od tego, co należy, a czego nie należy jeść, jak się ubierać, aż po cenne porady jak oddawać mocz. Pitagoras filozofował na wielu polach, a jego uczniowie wierzyli, że jego nauki są przepowiedniami bogów.

Szkoła efeska

Szkoła efeska powstała w oparciu o dzieło jednego człowieka, Heraklita z Efezu (535–475 p.n.e.). Heraklit uważał, że wszystko w przyrodzie podlega ciągłym zmianom, czyli jest w stanie przepływu. Chyba najbardziej znany jest on z twierdzenia, że nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki... Heraklit wierzył, że jedynym żywiołem jest ogień, i że wszystko w świecie jest jego przejawem.

Szkoła elejska

Szkoła eleacka miała siedzibę w Kolofonie, starożytnym mieście położonym niedaleko Miletu. Z tego regionu pochodziło czterech ważnych przedsokratejskich filozofów: Ksenofanes[1], Parmenides, Zenon i Melissos.

Ksenofanes z Kolofonu

Ksenofanes (570–475 p.n.e.) znany jest ze swojej krytyki religii i mitologii. W szczególności krytykował pogląd, że bogowie są antropomorficzni (czyli mają postać ludzi). Ksenofanes wierzył, że istnieje jeden bóg który, choć nie porusza się fizycznie, ma zdolność słyszenia, widzenia i myślenia, i kontroluje świat za pomocą myśli.

Parmenides z Elei

Parmenides (510–440 p.n.e.) uważał, że rzeczywistość nie ma związku ze światem, którego się doświadcza, i że tylko dzięki rozumowi, a nie zmysłom, można dojść do prawdy. Parmenides doszedł do wniosku, że prace wcześniejszych filozofów milezyjskich były nie tylko niezrozumiałe, ale w ogóle zadawali oni niewłaściwe pytania. Dla Parmenidesa nie było sensu dyskutować o tym, co jest, a czego nie ma, gdyż jedyną zrozumiałą rzeczą, o której można dyskutować, i jedyną rzeczą, która jest prawdziwa, jest to, co jest (to, co istnieje). Innymi słowy, byt istnieje, a niebyt nie istnieje. Parmenides wywarł niesłychany wpływ na Platona i całą zachodnią filozofię. Jego prace doprowadziły do tego, że szkoła w Elei stała się pierwszym ruchem posługującym się czystym rozumem jako jedynym kryterium poszukiwania prawdy.

Zenon z Elei

Zenon z Elei (490–430 p.n.e.) był najsłynniejszym uczniem (i być może kochankiem) Parmenidesa. Zenon poświęcił się tworzeniu argumentów (zwanych paradoksami) broniących idei Parmenidesa.

W najsłynniejszych paradoksach Zenona, paradoksach ruchu, próbował on pokazać, że pluralizm ontologiczny, koncepcja, że istnieje wiele rzeczy w przeciwieństwie do jednej, prowadzi do wniosków, które są absurdalne. Parmenides i Zenon wierzyli, że rzeczywistość istnieje jako jedna rzecz (teza o jedności i niezmienności bytu), a rzeczy takie jak wielość i ruch są niczym więcej niż tylko złudzeniami. Choć prace Zenona zostały później obalone, jego paradoksy wciąż stawiają ważne pytania i stanowią wyzwania i inspiracje dla filozofów, fizyków i matematyków.

Melissos z Samos

Melissos z Samos, który żył około 440 roku p.n.e., był ostatnim filozofem szkoły eleackiej. Kontynuując idee Parmenidesa i Zenona z Elei, Melissos z Samos rozróżniał jest i wydaje się. Gdy rzecz jest X, według Melissosa z Samos, musi być zawsze X (a nigdy nie X). Dlatego, zgodnie z tą ideą, kiedy coś jest zimne, nigdy nie może przestać być zimne. Ale ponieważ tak nie jest, a właściwości nie są zachowywane w nieskończoność, nic (z wyjątkiem Parmenidejskiej Rzeczywistości, rzeczywistości istniejącej jako jedna ciągła, niezmienna rzecz) właściwie nigdy nie jest; raczej wydaje się.

Atomizm

Szkoła atomistyczna, zapoczątkowana przez Leucypa w V w. p.n.e., a rozwinięta przez jego ucznia Demokryta (460–370 p.n.e.), zakładała, że każdy obiekt fizyczny składa się z atomów i pustki (pustej przestrzeni, w której poruszają się atomy), które są ułożone w różny sposób. Ta idea nie jest zbyt odległa od dzisiejszego rozumienia atomów. Szkoła ta wierzyła, że atomy są niewiarygodnie małymi cząsteczkami (tak małymi, że nie można ich przeciąć na pół), które różnią się wielkością, kształtem, ruchem, ułożeniem i położeniem, i że po złożeniu razem atomy te stworzyły to, co można zaobserwować w świecie widzialnym.

SOKRATES (469–399 p.n.e.)

Poukładał filozofię od nowa

Sokrates urodził się w Atenach około 469 roku p.n.e., a zmarł w 399 roku p.n.e. Podczas gdy filozofowie przedsokratejscy badali świat naturalny, Sokrates kładł nacisk na ludzkie doświadczenie. Skupiał się na indywidualnej moralności, pytał o to, co czyni życie dobrym, dyskutował o kwestiach społecznych i politycznych. Jego dzieło i jego idee stały się podwalinami filozofii zachodniej. Chociaż Sokrates jest powszechnie uważany za jednego z najmądrzejszych ludzi, jacy kiedykolwiek żyli, nigdy nie zapisał żadnych swoich myśli, a wszystko, co o nim wiemy, opiera się na zapiskach czynionych przez jego uczniów i ludzi mu współczesnych (głównie dziełach Platona, Ksenofonta i Arystofanesa).

Ponieważ wszystko, co wiemy o Sokratesie, opiera się na relacjach innych (które często były fabularyzowane), a relacje te trochę się od siebie różnią, tak naprawdę nie wiemy zbyt wiele ani o nim samym, ani o jego naukach. Jest nawet na to specjalne określenie – „kwestia sokratejska”. Z tekstów innych osób jesteśmy w stanie dowiedzieć się, że był synem kamieniarza i akuszerki; najprawdopodobniej miał podstawowe wykształcenie greckie; nie był jakiś za bardzo przystojny (i to w czasach, gdy piękno zewnętrzne było bardzo ważne); służył w wojsku podczas wojny peloponeskiej; miał trzech synów z dużo młodszą kobietą; żył w ubóstwie. Być może zanim zajął się filozofią, pracował jako kamieniarz.

W sumie najwięcej wiemy o tym, jak umarł. Za życia Sokratesa państwo-miasto Ateny zaczęło podupadać. Po kompromitującej przegranej ze Spartą w wojnie peloponeskiej Ateny przeżywały kryzys tożsamości, fiksując się na pięknie fizycznym, idei bogactwa i romantyzowaniu przeszłości. Sokrates był jawnym krytykiem tego sposobu życia, toteż nic dziwnego, że wrogów mu nie brakowało. W 399 roku p.n.e. Sokrates został aresztowany i postawiony przed sądem pod zarzutem braku religijności i deprawowania młodzieży ateńskiej. Uznano go za winnego i skazano na śmierć poprzez wypicie trucizny. Zamiast uciekać na wygnanie (co miał szansę zrobić), Sokrates wypił truciznę bez wahania.

WKŁAD SOKRATESA DO FILOZOFII

Cytat często przypisywany Sokratesowi brzmi: „Życie niezbadane nie jest warte życia”. Sokrates wierzył, że aby człowiek był mądry, musi być w stanie zrozumieć siebie. Dla Sokratesa działania jednostki były bezpośrednio związane z jej mądrością i głupotą. Uważał, że ludzie powinni rozwijać swoje ja, a nie koncentrować się na przedmiotach materialnych, i starał się zrozumieć różnicę między udawaniem dobrego a byciem dobrym. To właśnie taki nowatorski i unikalny sposób podejścia do wiedzy, świadomości i moralności sprawił, że Sokrates na zawsze zmienił filozofię.

Metoda sokratyczna

Sokrates jest chyba najbardziej znany z czegoś określanego mianem metody sokratycznej. Po raz pierwszy opisana została w Platońskich Dialogach sokratycznych: oto Sokrates i uczeń prowadzili dyskusję na określony temat, a poprzez serię pytań Sokrates starał się odkryć czynniki kształtujące przekonania i uczucia tej osoby, i w ten sposób zbliżyć się do prawdy. Poprzez ciągłe zadawanie pytań Sokrates był w stanie ujawnić sprzeczności w sposobie myślenia danej osoby, co pozwalało mu dojść do rzetelnych wniosków. Sokrates stosował na przykład metodę elenktyczną, czyli metodę, w której obalał twierdzenia drugiej osoby. Oto jej poszczególne etapy:

1. Dana osoba wygłasza pod adresem Sokratesa jakieś twierdzenie, a Sokrates je zbijał. Względnie zadawał tej osobie pytanie w rodzaju „czym jest odwaga?”.

2. Gdy druga osoba poda swoją odpowiedź, Sokrates wymyśla scenariusz, w którym taka odpowiedź nie jest prawdziwa, prosząc ją, aby założyła, że jej pierwotne stwierdzenie było fałszywe. Na przykład, jeśli druga osoba opisuje odwagę jako „wytrwałość duszy”, Sokrates może zbić to twierdzenie, mówiąc, że „odwaga to piękna rzecz”, podczas gdy „ignorancka wytrwałość nie jest piękną rzeczą”.

3. Druga osoba zgadza się z tym twierdzeniem, a Sokrates modyfikuje wtedy twierdzenie tak, aby zawierało ono ten wyjątek od reguły.

4. Sokrates dowodzi, że wypowiedź jednostki jest fałszywa, i że prawdziwe jest w istocie jej zaprzeczenie. W miarę jak druga osoba zmienia swoją odpowiedź, Sokrates kontynuuje refutację, a przez to odpowiedź jednostki zbliża się do faktycznej prawdy.

Metoda sokratyczna dzisiaj

Metoda sokratyczna jest do dziś szeroko stosowana, przede wszystkim w szkołach prawniczych w całych Stanach Zjednoczonych. Po pierwsze, student zostaje poproszony o streszczenie argumentacji sędziego. Następnie pyta się go, czy zgadza się z nią. Nauczyciel obejmuje wówczas funkcje adwokata diabła, zadając serię pytań, aby zmusić studenta do obrony swojej decyzji.

Dzięki zastosowaniu metody sokratycznej uczniowie są w stanie zacząć myśleć krytycznie oraz używać logiki i rozumowania do tworzenia argumentów, jednocześnie znajdując i łatając dziury w swoich stanowiskach.

PLATON (429–347 p.n.e.)

Jeden z twórców zachodniej filozofii

Platon urodził się w Atenach około 429 roku p.n.e., w rodzinie, która należała do greckiej arystokracji. Ze względu na klasę społeczną rodzice Platona mogli sobie pozwolić na zatrudnienia do jego nauczania najlepszych pedagogów. Jednak żaden z nich nie wywarł na niego tak wielkiego wpływu jak Sokrates i jego zdolność do debaty i dialogu. To właśnie z prac Platona pochodzi większość informacji, jakie mamy o Sokratesie.

Chociaż rodzina oczekiwała od niego kariery w polityce, dwa wydarzenia odwiodły Platona od tego pomysłu na życie: wojna peloponeska (w której, po zwycięstwie Sparty, kilku krewnych Platona weszło do aparatu dyktatury, ale zostali usunięci pod zarzutami korupcji) oraz wyrok śmierci wydany na Sokratesa w 399 r. p.n.e. przez nowy rząd ateński.

Platon zwrócił się wtedy w stronę filozofii, zaczął pisać i podróżować. Studiował u Pitagorasa na Sycylii, a po powrocie do Aten założył Akademię, szkołę, w której wraz z innymi podobnie myślącymi osobami nauczał i dyskutował o filozofii i matematyce. Jednym z uczniów Platona był Arystoteles.

FILOZOFIA PLATONA JEST ZAPISEM ROZMÓW

Podobnie jak Sokrates, Platon uważał, że filozofia jest procesem ciągłych pytań i dialogów, a jego pisma ukazywały się w tym właśnie formacie. Dwie z najbardziej interesujących rzeczy w tych dialogach to to, że własne opinie Platona na tematy, o których pisał, nigdy nie były wyrażone wprost (choć przy dogłębnych badaniach, można być w stanie wywnioskować co o danej sprawie myślał), i że nigdy nie był on postacią w swoich pismach. Platon chciał, by czytelnicy mieli możliwość formułowania własnych opinii na tematy, a nie by mówiono im, jak mają myśleć (to również dowodzi, jak zręcznym był pisarzem). Z tego powodu wiele z jego dialogów nie dochodzi do zwięzłej konkluzji. Te, które to czynią, dopuszczają jednak możliwe kontrargumenty i wątpliwości.

Dialogi Platona dotyczyły różnych tematów, w tym takich spraw jak sztuka, teatr, etyka, nieśmiertelność, umysł i metafizyka.

Istnieje co najmniej trzydzieści pięć dialogów napisanych przez Platona, a także trzynaście listów (choć historycy kwestionują ich autentyczność).

TEORIA IDEI

Jedną z najważniejszych koncepcji, które rozwinął Platon, była jego teoria idei. Platon stwierdza, że rzeczywistość istnieje na dwóch określonych poziomach:

1. Świat widzialny, na który składają się widoki i dźwięki.

2. Świat poznawalny rozumowo (świat form/widoków/idei [ejdosów]), który nadaje światu widzialnemu jego istotę.

Na przykład, kiedy człowiek widzi piękny obraz, to ten człowiek ma zdolność rozpoznawania jego piękna, ponieważ posiada abstrakcyjne pojęcie tego, czym jest piękno. Piękne rzeczy dlatego są postrzegane jako piękne, ponieważ są częścią idei piękna. Podczas gdy rzeczy w świecie widzialnym mogą się zmieniać i tracić swoje piękno, idea piękna jest wieczna, nigdy się nie zmienia i nie można jej zobaczyć.

Platon wierzył, że pojęcia takie jak piękno, odwaga, dobroć, wstrzemięźliwość i sprawiedliwość istnieją w całym świecie idei poza przestrzenią i czasem, i nic, co dzieje się w świecie widzialnym, nie może na nie wpływać.

Chociaż idea pojawia się w wielu dialogach Platona, jego koncepcja idei różni się w poszczególnych tekstach, a różnice te nigdy nie są do końca wyjaśnione. Poprzez swoją teorię idei Platon włącza abstrakcyjną myśl jako środek do osiągnięcia większej wiedzy.

TRÓJDZIELNA TEORIA DUSZY

W Państwie i innym znanym dialogu, Fajdrosie, Platon omawia swoje rozumienie racjonalności i duszy. Dusza, według Platona, może być podzielona na trzy części: rozum (dusza rozumna), ducha (dusza popędliwa) i apetyt (dusza pożądliwa).

1. Rozum: Jest to część duszy odpowiedzialna za myślenie i rozumienie, kiedy coś jest prawdziwe, a kiedy fałszywe, kiedy rzeczywiste, a kiedy pozorne, oraz za podejmowanie racjonalnych decyzji.

2. Duch: Jest to część duszy odpowiedzialna za wszystkie pragnienia, które pragną zwycięstwa i honoru. Jeśli jednostka ma sprawiedliwą duszę, to duch powinien wzmacniać rozum tak, aby to rozum przewodził. Frustracja ducha doprowadzi do uczucia gniewu i poczucia bycia źle traktowanym.

3. Apetyt: Jest to część duszy, z której pochodzą bardzo podstawowe pragnienia i pożądania. Na przykład, rzeczy takie jak pragnienie i głód mogą być znalezione w tej części duszy. Jednak w apetycie występują również popędy niepotrzebne i niskie, jak obżarstwo czy ekscesy seksualne.

Aby wyjaśnić te różne części duszy, Platon przyjrzał się najpierw trzem różnym klasom w sprawiedliwym społeczeństwie: Strażnikom, Pomocnikom i Robotnikom. Według Platona, rozum powinien rządzić decyzjami jednostki, duch powinien wspomagać rozum, a apetyt powinien być posłuszny. Poprzez utrzymywanie relacji pomiędzy tymi trzema elementami we właściwy sposób, jednostka osiągnie sprawiedliwość indywidualną.

Podobnie Platon uważał, że w idealnym społeczeństwie rozum byłby reprezentowany przez klasę Strażników (władców kierujących się filozofią, za którymi społeczeństwo podążałoby całym sercem); duch byłby reprezentowany przez klasę Pomocników (żołnierzy, którzy zmuszaliby resztę społeczeństwa do posłuszeństwa wobec klasy Strażników); a apetyt byłby reprezentowany przez Robotników, pracowników i kupców.

ZNACZENIE WYKSZTAŁCENIA

Platon kładł duży nacisk na rolę wykształcenia, uważając go za jeden z najważniejszych elementów w tworzeniu zdrowego państwa. Platon dostrzegał podatność dziecięcego umysłu i rozumiał, jak łatwo można go uformować. Uważał, że dzieci powinny być uczone wcześnie, aby zawsze szukały mądrości i prowadziły cnotliwe życie. Platon posunął się nawet tak daleko, że stworzył szczegółowe wskazówki, jakie ćwiczenia powinna wykonywać kobieta w ciąży, aby miała zdrowy płód oraz jakie rodzaje sztuki i ćwiczeń powinny być przepisywane dla dzieci. Zdaniem Platona, który uważał Ateńczyków za ludzi zepsutych, łatwo dających się omamić zwłaszcza popisami oratorskimi, edukacja jest niezbędna do stworzenia sprawiedliwego społeczeństwa.

PRZYPISY