Dodatki filmowe Andrzeja Barańskiego ebook

Do­da­tek fil­mowy – dzi­siaj już nie­wielu oso­bom znane jest to okre­śle­nie; można uznać, że to na­zwa hi­sto­ryczna. A było tak, że przed laty, na­wet chyba jesz­cze w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych, se­ans w ki­nie skła­dał się z trzech dań: Pol­ska Kro­nika Fil­mowa, do­da­tek fil­mowy i da­nie za­sad­ni­cze, czyli film fa­bu­larny. Ten do­da­tek to film krót­ko­me­tra­żowy. Czę­sto było tak, że ku­po­wało się bi­let ze względu wła­śnie na niego; my­ślę tu­taj o ki­no­ma­nach. Za­rzą­dza­jący ki­ne­ma­to­gra­fią sta­rali się wy­bie­rać do­da­tek do filmu tak, aby ja­koś pa­so­wał do te­matu fa­buły – róż­nie się to uda­wało. Wy­bór krót­kiego filmu, sta­no­wią­cego do­da­tek do fa­buły, był dla twórcy wielką frajdą: jego mały film miał wielką wi­dow­nię – można po­wie­dzieć, że cała Pol­ska go zo­ba­czyła. Nie­stety była to bar­dzo rzadka przy­jem­ność, za­le­d­wie tylko kilka razy tego do­świad­czy­łem. Moja droga do re­ali­za­cji krót­kich fil­mów była bar­dzo nie­ty­powa: naj­pierw zo­sta­łem re­ży­se­rem fil­mów fa­bu­lar­nych, a do­piero po­tem, w prze­rwach po­mię­dzy ko­lej­nymi fa­bu­łami, re­ali­zo­wa­łem filmy krót­kie. Na przy­go­to­wa­nie no­wego filmu fa­bu­lar­nego trzeba – jak do­brze pój­dzie – trzech lat, w tym cza­sie mo­głem na­krę­cić dwa, a na­wet trzy filmy krót­kie. Jak wi­dać, sporo się ich uzbie­rało. Moje filmy były zu­peł­nie spoza głów­nego nurtu – można po­wie­dzieć, że by­łem cał­ko­wi­cie nie­obecny. Jako że wy­stę­po­wa­łem w tym ga­tunku jako gość, nie mia­łem o to żad­nych pre­ten­sji. Wprost prze­ciw­nie, by­łem za­do­wo­lony z moż­li­wo­ści two­rze­nia w moim ci­chym ką­ciku, któ­rym była – przy­chylna dla mnie i mo­ich fil­mów – Wy­twór­nia Fil­mów Oświa­to­wych w Ło­dzi. Zro­biło mi się nie­zwy­kle miło, kiedy zde­cy­do­wa­łem się wcią­gnąć wszyst­kie moje krót­kie filmy do ro­dziny daw­nych do­dat­ków fil­mo­wych. Mimo wszystko to był do­bry czas dla tego ro­dzaju fil­mów.

An­drzej Ba­rań­ski

Triumf nie­woli

O pię­ciu fil­mach an­ty­fa­szy­stow­skich

PA­WEŁ JA­SKUL­SKI: Po­mówmy o tym, o czym jesz­cze z ni­kim pan nie roz­ma­wiał. Znawcy pań­skiej fil­mo­gra­fii za­zwy­czaj je­dy­nie wspo­mi­nają o jej róż­no­rod­no­ści. Wolą sze­rzej pi­sać i opo­wia­dać o peł­no­me­tra­żo­wych fa­bu­łach, a ja tym­cza­sem przy­po­mi­nam so­bie ze­szło­roczny po­kaz w Ki­nie Do­ku­mentu w Domu Sztuki na Ur­sy­no­wie, gdzie za­pre­zen­to­wano na­stę­pu­jące ty­tuły: Wy­pra­co­wa­nie, Alo­sza shop, czyli kram Aw­die­jewa, Książka skarg i wnio­sków orazWa­rzyw­niak, 360 St. Zu­peł­nie inne ob­li­cze re­ży­sera An­drzeja Ba­rań­skiego.

AN­DRZEJ BA­RAŃ­SKI: Zro­bi­łem dużo fil­mów krót­ko­me­tra­żo­wych. Wśród nich znaj­dują się za­równo do­ku­menty, jak i ani­ma­cje, fa­bułki. Nie za­wsze są to filmy „czy­ste” ga­tun­kowo, przez co pi­szący me­tryczki do wy­twórni mieli kło­pot. Po­nie­waż w fil­mach do­ku­men­tal­nych czę­sto wspie­ra­łem się ani­ma­cją, zda­rza się, że do­ku­menty fi­gu­rują jako filmy ani­mo­wane. We­dług mnie naj­waż­niej­szy jest ma­te­riał, z któ­rego zro­biony jest film, oraz te­mat. To de­cy­duje o ga­tunku. Ani­ma­cja ma swoje te­maty, a film do­ku­men­talny swoje. Oczy­wi­ście, wy­stę­puje prze­kra­cza­nie gra­nic, ale to nie zmie­nia istoty sprawy. Ktoś prze­czy­tał, że będą po­ka­zy­wać filmy ani­mo­wane, więc za­brał swoje dzieci oraz dzieci są­siada i się wy­brał na pro­jek­cję. A tam za­miast ba­jek było zu­peł­nie coś in­nego, na przy­kład moje krót­kie filmy an­ty­fa­szy­stow­skie.

Je­rzy Ar­mata, pi­sząc o pana fil­mach krót­kich, zwró­cił uwagę na to, że w pana do­robku prze­wa­żają wła­śnie filmy an­ty­fa­szy­stow­skie.

Jest ich pięć. Wszyst­kie do­ty­czą tej sa­mej te­ma­tyki, ale w sen­sie naj­ogól­niej­szym. Z dzi­siej­szej per­spek­tywy uwa­żam, że sta­no­wią one je­den cykl – są ca­ło­ścią. Nie pla­no­wa­łem tego, ro­bi­łem je jako po­je­dyn­cze filmy, ale obec­nie nie umiem już my­śleć o nich ina­czej, jak o ca­łej piątce.

Które filmy ma pan na my­śli?

Le­xi­kon 32, Kon­struk­cja, Hi­sto­ria żoł­nie­rza, Ka­ba­ret i Cu­dze dzieci. Na­zy­wa­jąc je an­ty­fa­szy­stow­skimi, mam na my­śli nie tylko te­mat, ale też, je­śli można tak po­wie­dzieć, an­ty­fa­szy­stow­ską formę, tzn. świeżą. Tak się zło­żyło, że jedno wy­szło z dru­giego. Gdy forma wy­nika wprost z tre­ści, w dziele fil­mo­wym wszystko się zga­dza.

Jak to się stało, że za­czął pan krę­cić filmy tego ro­dzaju?

Za­częło się od tego, że przed laty – wła­ści­wie jesz­cze w szkole śred­niej – za­czą­łem zbie­rać ilu­stro­wane książki z prze­łomu XIX i XX wieku. Były to grube „bu­chy”, praw­dziwe to­misz­cza, głów­nie nie­miec­kie, ale mia­łem też tro­chę fran­cu­skich i ro­syj­skich. Prze­waż­nie tomy en­cy­klo­pe­dii, lek­sy­ko­nów, nie­zwy­kle bo­gato ilu­stro­wane ry­sun­kami. Za­le­żało mi wła­śnie na tych ry­sun­kach – ze względu na do­brą dla mnie cenę; ku­po­wane przeze mnie książki były uszko­dzone, po­pla­mione, nad­gry­zione albo miały strony po­ry­so­wane przez dziecko. Zresztą z cza­sem na­wet za­czą­łem zbie­rać też okazy na­zna­czone bar­ba­rzyń­stwem nie­mow­la­ków.

Nie­mow­laki chroni nie­win­ność.

Ro­dzic, chcąc za­jąć czymś dziecko, da­wał mu pięk­nie wy­daną książkę, która zu­peł­nie przy­pad­kowo, jak to po woj­nie, tra­fiła do tego domu. Dziecko z za­pa­łem wzięło się do sma­ro­wa­nia kredką stro­nic książki, a ro­dzic był po­dwój­nie za­do­wo­lony, bo to prze­cież była książka nie­miecka. Po­lu­jąc na in­te­re­su­jące mnie książki z prze­łomu wie­ków, na­tra­fia­łem rów­nież na nie­miec­kie książki z cza­sów hi­sto­rycz­nie mi bliż­szych: z cza­sów Hi­tlera i II wojny świa­to­wej. Były to książki pro­pa­gan­dowe, ilu­stro­wane świet­nymi zdję­ciami – cza­sami na­wet ko­lo­ro­wymi.

Skoń­czył się pana za­chwyt nad ilu­stra­cjami ry­so­wa­nymi i za­czął pan do­ce­niać ilu­stra­cje fo­to­gra­ficzne.

Za­chwyt nad ilu­stra­cjami ry­so­wa­nymi ni­gdy się nie skoń­czył – trwa do dziś. Na­to­miast fo­to­gra­fie uru­cho­miły moje naj­wcze­śniej­sze, oso­bi­ste wspo­mnie­nia zwią­zane z wojną. Prze­cież moje dzie­ciń­stwo upły­nęło w szcze­gól­nym kli­ma­cie lat po­wo­jen­nych. Wojna do­piero co się skoń­czyła, dni oku­pa­cji i wojny były cią­gle żywe. Wojna nie po­zwa­lała o so­bie za­po­mnieć – po­grzeb wujka, który zo­stał gdzieś za­strze­lony, a te­raz ma nor­malny po­grzeb, po­cho­wa­nie mo­ich ko­le­gów z klasy, któ­rzy maj­stro­wali przy nie­wy­pale. W piń­czow­skim ki­nie wy­świe­tlano pra­wie wy­łącz­nie ra­dziec­kie filmy wo­jenne. W ra­diu też czy­tali i śpie­wali o woj­nie i par­ty­zan­tach.

Czy pań­ska ro­dzina ucier­piała pod­czas wojny?

Tak jak i wszyst­kie inne. Okres po­wo­jenny był sza­lony. Ale wkrótce w po­li­tyce na­stała zimna wojna. Ry­sow­nicy – głów­nie sa­ty­rycy – wy­śmie­wali boń­skich re­wi­zjo­ni­stów i po­gro­bow­ców Hi­tlera. Uczy­łem się ry­so­wać, prze­ry­so­wu­jąc ich dzieła. Dla­tego gdy prze­glą­da­łem hi­tle­row­skie al­bumy, po wie­lo­let­niej prze­rwie, do­szło u mnie do głosu uczu­cie tzw. „ra­chunku krzywd” i nadało emo­cji mo­jemu prze­glą­da­niu. Z tego zro­dziły się po­my­sły na filmy, a te­maty od razu wy­ska­ki­wały w cie­ka­wym kształ­cie for­mal­nym. Wy­stę­po­wał tu­taj jesz­cze je­den za­dzi­wia­jący czyn­nik, mia­no­wi­cie zu­peł­nie nie krę­po­wa­łem się, a wła­ści­wie nie oglą­da­łem się zu­peł­nie na to, co inni my­ślą o tym moim za­pale, żeby na­gle za­jąć się tego ro­dzaju twór­czo­ścią.

A czy kie­dy­kol­wiek oglą­dał się pan na in­nych?

Nie mia­łem tego pro­blemu... Filmy te po­wsta­wały na­to­miast w la­tach osiem­dzie­sią­tych, w cza­sie zu­peł­nego wy­ci­sze­nia sprawy nie­miec­kiej jako prze­brzmia­łej; roz­ma­wiano już zu­peł­nie in­nym ję­zy­kiem, jakby wojny ni­gdy nie było. Dla­tego moje filmy bu­dziły zdzi­wie­nie i py­ta­nie o po­wód na­su­wało się samo – zwłasz­cza że je­stem znany jako twórca mało po­li­tyczny z na­tury.

Fak­tycz­nie lata osiem­dzie­siąte są świa­dec­twem od­cię­cia się fil­mow­ców – przy­naj­mniej chwi­lo­wego – od pro­ble­ma­tyki zwią­za­nej z II wojną świa­tową. Spo­śród naj­bar­dziej zna­nych re­ży­se­rów ten te­mat pró­bo­wał od­świe­żyć Ka­zi­mierz Kutz w Na straży swej stać będę. Wciąż chyba do końca nie ro­zu­miem idei, która panu przy­świe­cała.

Naj­więk­szym wy­zwa­niem była sama iko­no­gra­fia, wła­śnie w kształ­cie ta­kich „nie­win­nych” fo­tek, obok któ­rej nie spo­sób przejść obo­jęt­nie; to ona uru­cho­miła we mnie po­my­sły i chęć do pracy. Od razu wie­dzia­łem, że to będą filmy do­ku­men­talne, iko­no­gra­ficzne – iko­no­gra­ficzne, bo zdję­cia po­zo­stają tym, czym są. Zro­bi­łem pięć fil­mów. Dla­czego tylko pięć? Czy dla­czego aż pięć? Dla mnie one ra­zem sta­no­wią zda­nie, które wy­czer­puje ca­łość te­matu – w moim uję­ciu. Jest to uję­cie au­tor­skie. Bez ory­gi­nal­nych po­my­słów for­mal­nych nie brał­bym się za taki te­mat, z któ­rym zma­gały się już setki fil­mów. Kie­dyś były to kon­kretne filmy wal­czące o po­kój, póź­niej bar­dziej ogólne, fi­lo­zo­ficzne. Ta moja piątka to mi­ni­ma­li­styczne filmy do­ku­men­talne. Opo­wia­da­nie sa­mymi ob­raz­kami. Za­miast ani­ma­cji – zdję­cia na stole iko­no­gra­ficz­nym i cię­cia mon­ta­żowe. Do­ku­menty iko­no­gra­ficzne miały kie­dyś swój okres świet­no­ści, szcze­gól­nie jako naj­tań­sze filmy oświa­towe uży­wane w szko­łach. Stół iko­no­gra­ficzny w Wy­twórni Fil­mów Oświa­to­wych w Ło­dzi, na któ­rym re­ali­zo­wa­li­śmy filmy, jest już urzą­dze­niem z in­nej epoki; dzi­siaj nie­zwy­kle rzadko spo­ty­ka­nym.

Pro­szę po­wie­dzieć coś wię­cej o spe­cy­fice pracy na stole iko­no­gra­ficz­nym.

Stół iko­no­gra­ficzny jest urzą­dze­niem ma­syw­nym, cięż­kim. Główny ele­ment sta­nowi ta­blica, na któ­rej umiesz­cza się fil­mo­wane obiekty. Ta­blica może jeź­dzić w po­zio­mie, w pio­nie i po sko­sie. Stół ob­słu­guje asy­stent ope­ra­tora. Pod­czas próby uję­cia na pul­pi­cie za­zna­cza kra­wę­dzie ru­chu, jaki ma wy­ko­nać stół. Ka­mera jest nie­ru­choma, na sta­ty­wie. Żeby unik­nąć szarp­nię­cia, ruch stołu włą­cza się nie przy­ci­skiem, lecz po­krę­tłami. Sprawny prze­bieg zdjęć za­leży od do­brego sce­no­pisu. Trzeba mieć kon­cep­cję, jak wy­ko­rzy­stamy moż­li­wo­ści stołu, jak ma wy­glą­dać mon­taż. Do­brze za­cząć od kon­ceptu ca­ło­ści, na­stęp­nie przejść do se­kwen­cji, a na ko­niec do spo­sobu uka­za­nia po­szcze­gól­nych obiek­tów. Po­nie­waż w wy­padku ta­kiej twór­czo­ści naj­waż­niej­szą rolę od­grywa rytm. Do­brze jest zro­bić so­bie przej­rzy­stą wi­zu­ali­za­cję, czyli par­ty­turę, aby w cza­sie re­ali­za­cji zga­dzać się z nią lub nie. Wszystko to po­strze­gam jako twór­cze – nie­odzowne – po­dej­ście. Po­nadto są­dzę, że oprócz per­fek­cyj­nych ujęć, warto zro­bić pewną liczbę ujęć nie­uda­nych, świa­do­mie nie­uda­nych. One bar­dzo przy­dają się, kiedy chcemy za­bu­rzyć rytm i, jak mó­wiła moja żona, „oży­wić tru­mienkę”.

Przejdźmy do sa­mych fil­mów. Pierw­szy był Le­xi­kon 32?

Ten film zro­bi­łem na pod­sta­wie nie­miec­kiego lek­sy­konu z 1932 roku. Była to książka dla każ­dego domu, dla każ­dego Niemca. Ty­siące ha­seł obej­mu­ją­cych wszyst­kie dzie­dziny wie­dzy; ta­kie ha­sła, jak ryby, ptaki, zęby, płuca. Więk­szość po­jęć jest zi­lu­stro­wana ma­łym ry­su­necz­kiem. Kiedy pierw­szy raz wzią­łem lek­sy­kon do ręki, na­tych­miast spraw­dzi­łem, czy za­wiera już ha­sło Hi­tler. Było, ale bar­dzo krót­kie, do­słow­nie kilka słów. Bio­gram z kilku wy­ra­zów ni­czym się nie wy­róż­niał, ów­cze­śni po­sia­da­cze lek­sy­konu oczy­wi­ście nie zda­wali so­bie sprawy, co z tego ha­sła wy­ro­śnie.

W ha­śle wid­nieje jed­nak in­for­ma­cja o pu­czu mo­na­chij­skim zor­ga­ni­zo­wa­nym przez Hi­tlera.

Gdyby kto­kol­wiek miał ja­kieś prze­czu­cie, to ha­sło Hi­tler mia­łoby dzie­sięć stron. Na ra­zie jest tylko jed­nym z naj­krót­szych ha­seł, ta­kich jak na przy­kład mi­moza, nar­cyz, be­go­nia, ana­nas, śli­mak, flausz, ibis. Gdyby lek­sy­kon był wor­kiem z ha­słami i gdyby wy­sy­pać je wszyst­kie na pod­łogę, ha­sło Hi­tler ni­czym by się nie wy­róż­niało. Świat lek­sy­konu nie zdaje so­bie sprawy z tego, co w nim jest, jaką bombę skrywa. Jak na ra­zie wszystko znaj­duje się na swoim miej­scu, ale po­śród tego po­rządku tkwi ha­sło, które wszystko zu­peł­nie zmieni. Ja już wiem, ale chcę się przyj­rzeć światu, który tego nie wie. Przy­glą­dam się ro­śli­nom, zwie­rzę­tom, sprzę­tom, wszyst­kie one wkrótce staną się czę­ścią in­nej rze­czy­wi­sto­ści.

Po­ja­wiają się też syl­wetki Jo­hanna Wol­fganga Go­ethego, To­ma­sza Manna. Wy­mowa utworu staje się co­raz ja­śniej­sza – na­ród, który zro­dził tak wy­bit­nych ar­ty­stów, pa­ra­dok­sal­nie spre­zen­to­wał światu naj­więk­szego zbrod­nia­rza XX wieku. Czy mimo wszystko cał­ko­wite za­wie­rze­nie so­bie sprzyja w tym wy­padku sku­tecz­nej ko­mu­ni­ka­cji z od­biorcą?

Tu­taj kie­ruję się lek­sy­ko­nem, jego za­war­to­ścią; to jest cała ów­cze­sna rze­czy­wi­stość za­klęta w sło­wach. In­ter­pre­ta­cję po­zo­sta­wiam każ­demu wi­dzowi, w tym także uwagi do­ty­czące filmu – po co, na co, czy nie za dużo. Na­to­miast, moim zda­niem, łą­cze­nie na­zwisk wiel­kich ar­ty­stów i fi­lo­zo­fów nie­miec­kich z fa­szy­zmem to nad­uży­cie. We­dług mnie fa­szyzm zro­dził się w ta­kich cia­snych umy­słach, jak Hi­tlera; i nie w aka­de­mii, a w wa­rzyw­nia­kach i skle­pach z ta­nim mię­sem. Cza­sami po pro­jek­cji ko­le­dzy wy­ty­kali mi, że za dużo tego wszyst­kiego po­ka­zuję, tych ha­seł z lek­sy­konu, że krót­szy film byłby lep­szy. Tak, mieli ra­cję, film byłby bar­dziej po­to­czy­sty, ale nie cho­dziło mi o po­to­czy­stość, tylko o oglą­da­nie tych ob­raz­ków. Wi­dzo­wie mieli nie być po­pę­dzani i nie li­czyć się z cza­sem, a oglą­dać so­bie ten lek­sy­kon. Tylko w ta­kich kom­for­to­wych wa­run­kach ha­sełko Hi­tler wy­strzeli jak ka­pi­szon na kier­ma­szu. Mógł­bym za­ape­lo­wać do wi­dzów: „Usiądź­cie wy­god­nie, wy­cią­gnij­cie nogi”. To jest moja sła­bość – lu­bię oglą­dać ob­razki w ilu­stro­wa­nych lek­sy­ko­nach. Ale tym ra­zem cho­dzi o coś wię­cej: nie dążę je­dy­nie do za­zna­cze­nia tego świata, do jego sy­gna­li­za­cji, za­leży mi na przed­sta­wie­niu go w jak naj­szer­szej wer­sji; żeby po­ja­wiło się ta­kie umowne „wszystko”.

Ha­sło Hi­tler jest ostat­nim, ja­kie po­ja­wia się w fil­mie. Kilka se­kund wcze­śniej prze­staje grać mu­zyka, która do mo­mentu kul­mi­na­cyj­nego to­wa­rzy­szyła ob­ra­zowi bez prze­rwy. Czy kon­sul­to­wał pan oprawę mu­zyczną ze swoim sta­łym kom­po­zy­to­rem Hen­ry­kiem Kuź­nia­kiem? Oso­bi­ście przy­po­mina mi ona ko­ły­sankę, co sta­nowi mocny kon­tra­punkt w sto­sunku do pań­skiej idei.

W kwe­stiach związku mu­zyki z ob­ra­zem po­le­gam na Hen­ryku. Jest on fe­no­me­nal­nym fa­chow­cem. Wszystko wie i ma ol­brzy­mie wy­czu­cie, smak mu­zyczny.

Zde­cy­do­wa­nie trud­niej­sza w od­bio­rze jestKon­struk­cja. Ka­ko­fo­nia psy­cho­de­licz­nych dźwię­ków kreuje zło­wrogi kli­mat w eks­po­zy­cji. Jaka hi­sto­ria wiąże się z tym fil­mem?

Przy­pad­kiem na­tkną­łem się na nie­miec­kie ry­sunki tech­niczne z lat trzy­dzie­stych. Były to szcze­gó­łowe ry­sunki kon­struk­cyjne wol­no­sto­ją­cej ko­lumny sta­no­wią­cej część wiel­kiej kom­po­zy­cji prze­strzen­nej w stylu wy­bit­nie neo­ger­mań­skim i hi­tle­row­skim. Dwa rzędy ta­kich ko­lumn miały mó­wić o po­tę­dze ty­siąc­let­niej Rze­szy. Już taka po­je­dyn­cza ko­lumna ro­biła wra­że­nie i wiele mó­wiła o idei przy­świe­ca­ją­cej pro­jek­tan­towi. Pod wzglę­dem ar­chi­tek­to­nicz­nym zo­stała skon­stru­owana w stylu ko­lumn sta­ro­żyt­nej Gre­cji, Rzymu; ale to tylko obu­dowa. We­wnątrz na­to­miast ko­lumna kryje per­fek­cyjną kon­struk­cję sta­lową. Nie­zwy­kła uroda my­śli tech­nicz­nej, funk­cjo­nal­ność każ­dego ele­mentu. Czuje się, że te ka­wałki me­talu, każdy z nich, pra­cują ni­czym na­pięte mię­śnie atlety. Ko­lumnę wień­czy wielka swa­styka. An­tyczna obu­dowa i no­wo­cze­sna myśl tech­niczna sta­lo­wej kon­struk­cji gó­rują nad war­stwą dźwię­kową, którą two­rzy roz­pacz, jęki, za­wo­dze­nia, szcze­ka­nie hi­tle­row­skich owczar­ków. Dźwięki te uno­szą się ni­sko nad zie­mią ni­czym ciężka mgła. Z cza­sem za­ni­kają. A kiedy koń­czy się czas swa­styki – ona znika, a ko­lumna czeka na coś no­wego; jest tak skon­stru­owana, że bez prze­ró­bek może słu­żyć każ­demu in­nemu sym­bo­lowi.

Czyżby cho­dziło o nie­bez­pie­czeń­stwo od­ra­dza­nia się fa­szy­zmu? Czy służba złym mo­com wciąż sta­nowi ak­tu­alne za­gro­że­nie dla sztuki?

Oczy­wi­ście. Pań­stwo musi stać na straży. Te ko­lumny na­leżą do pań­stwa i pań­stwo od­po­wiada za to, co się na nich znaj­duje. Trzeba wy­cią­gać wnio­ski z prze­szło­ści, sły­szeć te owczarki.

Pora na hi­sto­rię o żoł­nie­rzu. W pierw­szej chwili po­my­śla­łem o związku z ba­le­tem Stra­wiń­skiego.

Nie, to po­cho­dzi z dużo niż­szej półki: pod­stawą są ko­lek­cjo­ner­skie, ko­lo­rowe ob­razki wy­da­wane przez nie­miecki mo­no­pol ty­to­niowy w la­tach trzy­dzie­stych. Hi­sto­ria żoł­nie­rza obej­muje całą drogę od cy­wila do wy­szko­lo­nego żoł­nie­rza, świa­do­mego swo­jej war­to­ści, zdol­nego pod­bić świat. Za­czyna od szo­ro­wa­nia pod­łogi w ko­sza­rach. Musz­tra. Tor prze­szkód, na­uka strze­la­nia. Wy­jazd na ma­newry. Mnó­stwo za­jęć, ćwi­czeń, ale zna­lazł się też czas, żeby po­grać na klar­ne­cie. Film jest dy­na­miczny, ob­raz pro­wa­dzi dziar­ski marsz woj­skowy. Im wię­cej ćwi­czeń, tym wię­cej bo­jo­wego du­cha. Film jest dro­bia­zgowy, ilu­struje, jak wiele trzeba zro­bić, żeby stać się praw­dzi­wym żoł­nie­rzem i na pew­niaka ru­szyć na zwy­cię­ską wojnę. Hi­sto­ria urywa się w mo­men­cie naj­więk­szego en­tu­zja­zmu. Po dłuż­szym ściem­nie­niu wi­dzimy nie­miec­kiego żoł­nie­rza sie­dzą­cego na ru­inach Ber­lina.

Czy uważa pan, że mon­taż za­sto­so­wany w tym fil­mie od­daje skrzy­wioną psy­chikę żoł­nie­rzy We­hr­machtu? Ostat­nie zdję­cie osa­mot­nio­nego żoł­nie­rza uwiecz­niło czło­wieka, któ­rego spo­tkało naj­więk­sze roz­cza­ro­wa­nie w ży­ciu?

To, co się stało, można by uznać za nor­malną ko­lej rze­czy, gdyby nie na­sza wie­dza o tym, czemu słu­żyło to wzo­rowe wy­szko­le­nie i en­tu­zjazm. Ko­lo­rowe ob­razki kreują sie­lankę. Po­dob­nie jest z al­bu­mami mun­du­rów na prze­strzeni stu­leci – fe­eria po­my­słów, ko­lo­rów, py­chy. Ale w pa­mięci mamy ob­razy bi­tew­nych rzezi w tych sa­mych mun­du­rach. Czar­no­białe zdję­cie na końcu, to jest wła­śnie zdję­cie „ko­loru” z woj­ska. Dzi­siaj czę­sto o tym za­po­mi­namy, po­dzi­wia­jąc „ko­lo­rowe” zdo­by­cze tech­niki woj­sko­wej.

Za­ty­tu­ło­wa­nie filmuKa­ba­ret nie­wąt­pli­wie przy­kuwa uwagę ki­no­ma­nów, ale jest za­ra­zem ry­zy­kowne dla twórcy. Swo­ista próba zmie­rze­nia się z le­gendą?

Nie zmie­rze­nia się, a ra­czej po­łą­cze­nia sił, bo wy­stę­pu­jemy w jed­nej spra­wie. Zna­ko­mita fa­buła tak dużo po­wie­działa i dała wi­dzom, że ja mogę po­zwo­lić so­bie na wię­cej, niż gdy­bym mu­siał te­mat cią­gnąć od po­czątku. Mogę na­wet w pew­nych par­tiach filmu być mało zro­zu­miały, tak jak w po­ezji: tro­chę ro­zu­miemy, tro­chę się do­my­ślamy, co twórca miał na my­śli. Na film skła­dają się cztery se­kwen­cje. Pierw­sza jest po­dobna do filmu Fossa. U mnie rów­nież jest dużo ka­ba­re­to­wych tan­ce­rek i też, jak w tam­tym fil­mie, wi­dzimy pro­ces wy­pły­nię­cia fa­szy­stów na wierzch spo­łe­czeń­stwa. Naj­pierw skry­cie na­ma­lo­wana swa­styka na przę­śle mo­sto­wym, aż do jaw­nych, tłum­nych po­cho­dów. Na­wet w pew­nej chwili fa­szy­stow­scy bo­jów­ka­rze, w sa­mych ko­szu­lach noc­nych z ba­gne­tami u pasa, ba­wią się w ka­ba­ret.

Jak pan in­ter­pre­tuje pło­mień, który na­ło­żono na wiele zdjęć? Wszystko osta­tecz­nie znik­nie w ogniu wojny, ale czy tylko o to cho­dzi? Pa­mięta pan, co do­kład­nie my­ślał w chwili, kiedy de­cy­do­wał się na ten za­bieg?

To nie jest ogień, tylko dym. Do­kład­nie dy­mek z pa­pie­rosa, mocno zwią­zany z wy­obra­że­niem o ka­ba­re­cie: na pla­ka­tach ar­tystki, dłu­gie cy­gar­niczki, ob­łoczki dymu. Tu­taj ten dy­mek przy­biera zło­wro­gie ob­li­cze. Pana od­czy­ta­nie – bar­dziej ka­te­go­ryczne – też jest do przy­ję­cia. Kiedy pa­trzymy na te piękne, młode, nie­zwy­kle sprawne dziew­czyny, na­cho­dzi nas myśl, że ogień czasu rów­nież je spo­pie­lił, a da­lej film sta­wia py­ta­nie, co zo­stało: tylko wy­mier­ność?

Czym cha­rak­te­ry­zują się ko­lejne se­kwen­cje?

Se­kwen­cja druga – fa­szyzm jest już czymś nor­mal­nym, a na­wet es­te­tycz­nym. Nie­mieccy lu­dowi ar­ty­ści swa­stykę trak­tują jako oczy­wi­sty ele­ment de­ko­ra­cyjny. Ha­ftują, ro­bią wy­ci­nanki. Ha­fto­wany, siel­ski kra­jo­braz: domki, drzewa, małe syl­wetki lu­dzi, a tu i ów­dzie – ni­czym kwiatki – swa­styki. Pa­stu­szek pę­dzi na pa­stwi­sko krowy, które mają na ro­gach śliczne swa­styki. Nie bra­kuje ich na po­cho­dzie do­żyn­ko­wym. Sym­bo­liczny słup – jakby trzpień, na któ­rym jedne nad dru­gimi plat­formy, a na nich różne pro­fe­sje, prze­krój ca­łego spo­łe­czeń­stwa: ko­wal, bed­narz, pie­karz, ogrod­nik, rzeź­nik, ko­mi­niarz, fry­zjer, ar­ty­sta ma­larz, rol­nik; a słup zwień­cza, oczy­wi­ście, swa­styka. Se­kwen­cja trze­cia uzy­skana jest po­przez ze­skro­ba­nie czę­ści ob­razu w ka­drze. To, co usu­nięto, i to, co po­zo­stało, two­rzy py­ta­nie. W efek­cie mamy do czy­nie­nia z se­kwen­cją py­tań na te­mat Hi­tlera i Niem­ców. Cza­sami on jest usu­nięty, a cza­sami tłum, cza­sem ktoś, kto mu to­wa­rzy­szy. Syl­wetka na brzegu mo­rza, pa­trzy w dal. Wy­dra­pany ho­ry­zont. O czym my­śli? Coś czyta, co to jest? Nie­stety, książka jest wy­dra­pana. Prze­ma­wia z wy­so­kiego okna, ale tłum zo­stał usu­nięty. Dla­czego? Wita się z kimś, kto zo­stał wy­dra­pany. Może nie chce dzi­siaj być roz­po­znany? Inni pchają się, żeby zo­ba­czyć wo­dza, może do­tknąć. Po­dobno ko­cha dzieci. Ota­czają go z wią­zan­kami kwia­tów, które we­soło mi­go­czą. Każdy chce mieć jego zdję­cie, naj­le­piej z au­to­gra­fem, ale zdję­cia zo­stały wy­dra­pane i za­mie­niły się w czy­ste kartki. Kto to zro­bił i po co? Kiedy wódz do­tyka dzieci, sy­pią się iskry. Cza­ro­dziej? Zimne ognie?

Hi­tler na nie­któ­rych zdję­ciach przy­po­mina sa­mot­nego wę­drowca z ob­razu Ca­spara Da­vida Frie­dri­cha.

Tak. Hi­tler i jego fo­to­graf pró­bo­wali wmon­to­wać się w wy­obra­że­nie ro­man­tyczne. Tak się utarło: jak mu­zyka, to Wa­gner, jak ma­lar­stwo, to Frie­drich. Pozy przyj­mo­wane na zdję­ciach były za­pewne wy­bo­rem Hi­tlera – ma­la­rza.

I naj­bar­dziej ta­jem­ni­cza w wy­mo­wie – se­kwen­cja czwarta.

Se­kwen­cja czwarta – re­pre­zen­ta­cyjne bu­dowle nie­miec­kich fa­szy­stów ce­cho­wała gi­gan­to­ma­nia. Tymi bu­dow­lami chcieli po­wie­dzieć ca­łemu światu, jacy są po­tężni i pewni sie­bie. Ta ar­chi­tek­tura mówi wszystko o ide­olo­gii i o wo­dzu, który przyj­mo­wał go­ści w gi­gan­tycz­nej prze­strzeni kan­ce­la­rii. Ulu­bione przez Hi­tlera bez­kre­sne ko­lum­nady sta­no­wiły do­brą sce­ne­rię dla jego my­śli o pod­boju świata. Ko­lumny stoją wy­prę­żone ni­czym żoł­nie­rze i nie cofną się ni­gdy. W tej ar­chi­tek­tu­rze wy­czuwa się in­spi­ra­cję rzym­skimi bu­dow­lami, ale efekt jest cięż­kawy. Bra­kuje fi­ne­zji. Po od­rzu­ce­niu fa­szy­zmu już nie za­uwa­żymy in­nego du­cha tych bu­dowli. Po­zo­staje wra­że­nie bez­li­to­snego ka­mie­nio­łomu, gdzie ty­siące ro­bot­ni­ków – więź­niów, stra­ciło ży­cie. Wnę­trza bu­dowli są przy­tła­cza­jące, a ko­ry­ta­rze przy­po­mi­nają te z egip­skich pi­ra­mid; można się w nich po­gu­bić i wy­stra­szyć. Za­równo we wnę­trzach, jak i w ple­ne­rze po­sągi ra­so­wych mło­dzień­ców niby przy­po­mi­nają kla­syczne rzeźby, ale w tym wy­da­niu mają piętno fa­szy­zmu. Nie­które z po­staci utkwiły wzrok w da­le­ko­ści nie­zmie­rzo­nej, która zresztą oka­zała się bar­dzo krótka. Mój po­mysł na nie­miecki fa­szyzm był taki, żeby zwy­mia­ro­wać bu­dowle. Przy­ło­żyć ba­nalną miarkę do tej nie­ludz­kiej, zbrod­ni­czej wi­zji i ode­grać ko­me­die uda­wa­nego mie­rze­nia, czyli w tym wy­padku spo­spo­li­ty­zo­wa­nia. Wy­mia­ro­wa­nie w od­nie­sie­niu do ide­olo­gii jest pro­stac­kie. I o to cho­dzi, żeby przy po­mocy ta­kiej uda­wa­nej in­wen­ta­ry­za­cji spro­wa­dzić ide­olo­gię, która stała za tymi bu­dow­lami, do ba­nal­nych me­trów i cen­ty­me­trów. To wszystko miało być bez­kre­sne, po­nad­cza­sowe, a tu ktoś mie­rzy so­bie wszystko me­trem. Bez­czelne mie­rze­nie cze­goś, co miało być poza wszel­kim kre­sem.

Czy uważa pan, że widz po­trze­buje tej eks­pli­ka­cji, żeby do­strzec to, co w Ka­ba­re­cie naj­istot­niej­sze?

Nie wszystko musi być zro­zu­miałe tak, jak ja to so­bie po­ukła­da­łem. Można to so­bie róż­nie tłu­ma­czyć. My­ślę na­wet, że wie­lo­znacz­ność jest po mo­jej my­śli. To, co za­pro­po­no­wa­łem, jest sen­sowne. Od­czy­ta­nie tego, choć różne, może być sen­sowne. Na­stępny, piąty film, jest zu­peł­nie jed­no­znaczny, bo nie mógł być inny. Pewne rze­czy można czy­tać, po­pusz­cza­jąc wo­dze wy­obraźni, a inne nie – mają ostro za­kre­ślone gra­nice.

Czy w pana fil­mach fa­bu­lar­nych dzieci po­ja­wiają się je­dy­nie w epi­zo­dach?

W Cu­dzych dzie­ciach wy­stę­pują w roli głów­nej. Świat dzie­cięcy jest ła­twiej­szy do ogar­nię­cia niż świat do­ro­słego, jest mniej wszyst­kiego, ale me­ta­fora dużo bar­dziej bo­le­sna... Z jed­nej strony wielki asor­ty­ment sprzę­tów prze­zna­czo­nych dla dzieci nie­miec­kich: kojce, szafki, me­belki; z dru­giej zbom­bar­do­wany, spa­lony pol­ski dom, po­wy­rzu­cane przez okna nad­pa­lone me­ble, bo tyle udało się ura­to­wać. Sze­roki asor­ty­ment po­traw dla dzieci nie­miec­kich, kon­tra­stu­jący z ży­wymi ko­ścio­tru­pami gło­du­ją­cych pol­skich dzieci. Dla nie­miec­kich dzieci pie­lę­gna­cja – my­dełka, za­sypki, pu­dry... Uj­mu­jąca na­uka grzecz­no­ści, a obok pej­cze, kije, pałki i dzieci sto­jące na bacz­ność przed es­es­ma­nem. Z jed­nej strony zdję­cia szczę­śli­wego nie­miec­kiego dziecka w al­bu­mie pa­miąt­ko­wym, a z dru­giej zdję­cia dzieci w obo­zo­wych pa­sia­kach. Roz­kła­dówki z nie­miec­kiej ga­zety dla ma­tek, czyli re­klamy ar­ty­ku­łów dla dzieci, które pro­mują pulchne, uśmiech­nięte bo­basy. A po dru­giej stro­nie dziecko z wy­ta­tu­owa­nym na rączce nu­me­rem obo­zo­wym.

Po­prze­stał pan na pię­ciu fil­mach, z czego to wy­ni­kało?

Mia­łem ma­te­riał na na­stępny film, i za­pewne jesz­cze kilka ko­lej­nych, ale po­czu­łem, że w ja­kimś stop­niu i tak bym się po­wta­rzał. Ta piątka sta­nowi dziwną ca­łość, po­nie­waż nie su­ge­ruje ja­kiejś fi­gury za­mknię­tej ani nie ma roz­woju li­nio­wego czy na­ra­sta­nia, a jed­nak w ka­te­go­riach mo­jej po­etyki wy­czer­puje za­gad­nie­nie. Póź­niej zro­bi­łem jesz­cze kilka fil­mów iko­no­gra­ficz­nych, ale już nie o te­ma­tyce an­ty­fa­szy­stow­skiej. Lu­bię warsz­tat tych fil­mów, two­rze­nie ich naj­mniej­szymi środ­kami – i to pod każ­dym wzglę­dem. Roz­wój tech­no­lo­gii uczy­nił film iko­no­gra­ficzny jakby prze­sta­rza­łym, ale to błędny osąd: film ten jest naj­czyst­szą formą my­śle­nia fil­mo­wego, ob­raz­ko­wego. To coś jak pła­skie hie­ro­glify egip­skie; film iko­no­gra­ficzny też jest pła­ski, ale przez swoje ogra­ni­cze­nia jest pa­ra­dok­sal­nie bar­dzo sil­nym środ­kiem wy­razu. Daw­niej na eg­za­mi­nie do Szkoły Fil­mo­wej w Ło­dzi trzeba było utwo­rzyć ja­kiś spójny ciąg z przy­pad­ko­wych fo­to­gra­fii. To było ta­kie na­wią­za­nie do ar­cy­mi­strzów po­kroju Eisen­ste­ina, Pu­dow­kina. Two­rząc taki ciąg, już czu­li­śmy się twór­cami fil­mo­wymi, bo rze­czy­wi­ście póź­niej, w praw­dzi­wym fil­mie nie jest ani wię­cej, ani mniej.

Jedną nogą w Piń­czo­wie

Na wy­jeź­dzie

PA­WEŁ JA­SKUL­SKI: Kon­ty­nu­ujemy roz­mowy na te­mat krót­kich me­traży. Pora na wy­jąt­kowo oso­bi­ste dzieło. Są­dzę, że Na wy­jeź­dzie jest czymś wię­cej niż fil­mem. Czy można po­wie­dzieć, że ty­tu­łowe sfor­mu­ło­wa­nie de­fi­niuje całe pań­skie ży­cie?

AN­DRZEJ BA­RAŃ­SKI: „Na wy­jeź­dzie” je­stem od czasu ukoń­cze­nia szkoły pod­sta­wo­wej w Piń­czo­wie. Naj­pierw szkoła, po­tem praca, wszystko w kilku du­żych mia­stach, ale po­cho­dze­nie i przy­na­leż­ność nie zmie­niły się, a ja cią­gle czuję się „na wy­jeź­dzie”. Z upły­wem lat ob­jawy tego były różne i o zmien­nym na­si­le­niu, ale istota sprawy po­zo­sta­wała. Re­ak­cja na jedno słowo usły­szane w ra­diu albo na wieść o ko­niu z po­bli­skiej stad­niny, który po­szedł za pół mi­liona do­la­rów, albo za­uwa­żone na ety­kie­cie dżemu słowo – za­wsze dreszcz, po­tem uśmiech: „Moje strony”. Pierw­sza rzecz do od­szu­ka­nia na ma­pie sprzed stu­leci: czy już jest na niej to moje mia­steczko? Je­śli jest, to ucie­cha, że ten kar­to­graf o nie­zwy­kle skom­pli­ko­wa­nym imie­niu i na­zwi­sku – czyli nie­tu­tej­szy – już trzy­sta lat temu wie­dział, że nad rzeką Nidą jest Piń­czów; że jest ry­nek; że są miesz­kańcy; że jest ko­ściół; że mo­dlą się, klę­cząc. To są te piękne strony za­ko­rze­nie­nia.

Ale w Na wy­jeź­dzie nie ma miej­sca na ide­ali­za­cję.

W tym fil­mie chcia­łem po­ka­zać tę drugą, „mę­czeń­ską” stronę ży­cia „na wy­jeź­dzie”. Szcze­gól­nie było to do­tkliwe w okre­sie po­cząt­ko­wym – czy to w tech­ni­kum, czy na stu­diach. Trudno było so­bie po­ra­dzić z tym ży­ciem wśród ob­cych na ob­cym te­ry­to­rium. Zwłasz­cza że to­wa­rzy­szyła temu świa­do­mość, że prze­cież mogę to wszystko rzu­cić i wró­cić tam, skąd przy­by­łem. Nikt i nic mnie tu­taj nie trzyma. Ale nie jest to ta­kie pro­ste, gdyż już po­wstało prze­świad­cze­nie, że ja będę żył gdzie in­dziej. Ci, co mieli zo­stać, to już zo­stali, i to w spo­sób tak na­tu­ralny jak drzewa na skwe­rze. Nikt o nic mnie nie py­tał, a wy­brano mi inną drogę, którą kro­czy­łem bez buntu. Ból w sercu po­ja­wił się do­piero póź­niej, kiedy słowo się rze­kło. Po­wrót moż­liwy był tylko w cha­rak­te­rze po­ko­na­nego, tego, który w świe­cie nie dał so­bie rady albo nie mógł żyć gdzie in­dziej, bo tak ko­cha te swoje kąty. To też duża sła­bość.

Czy to ozna­cza, że wsty­dziłby się pan ewen­tu­al­nego po­wrotu na stałe?

Ra­czej nie­po­trzebna mi była po­rażka. A z dru­giej strony ży­cie na wy­jeź­dzie miało też swoje za­lety dla ko­goś o ta­kiej men­tal­no­ści jak moja – by­cie poza za­się­giem wzroku mia­steczka. To jest tro­chę tak jak z tymi, któ­rzy na przy­kład sie­dzą ca­łymi la­tami w Ame­ryce, mimo że zde­gra­do­wani, ko­czują, ale są wolni. Dla nich żadna praca nie hańbi, ubie­rają się, jak chcą; żyją, jak się im po­doba, nie oglą­dają się na opi­nie in­nych. Gdy od­bywa się to w skali kra­jo­wej, to jest trud­niej, gdyż cią­gle jedną nogą po­zo­staje się wśród swo­ich. Na­wet jak nie ma już ży­wych zna­jo­mych, to jed­nak są groby i wspo­mnie­nia, choćby sprzed wielu lat, ale są jak żywe i cią­gle świeże. Spa­ce­ru­jąc cmen­tar­nymi alej­kami, co chwila na­po­ty­kamy ko­goś zna­jo­mego i coś so­bie przy­po­mi­namy, w ten spo­sób ten mi­niony czas cią­gle trwa i cią­gle je­ste­śmy w tam­tym polu wi­dze­nia. Na­gle czu­jemy się mniejsi, niż by­li­śmy przed chwilą, za­nim tu przy­szli­śmy. Zmarli ema­nują taką siłą, jaką mieli za ży­cia.

FilmNa wy­jeź­dzie po­wstał w Wy­twórni Fil­mów Oświa­to­wych w Ło­dzi jako film do­ku­men­talny, tzw. do­ku­ment in­sce­ni­zo­wany. Chyba nikt nie spo­dzie­wał się, że WFO bę­dzie sy­gno­wało tak eks­pe­ry­men­talne formy.

Szczę­śli­wie tra­fi­łem na czas od­waż­nych dy­rek­to­rów wy­twórni, któ­rzy po­zwa­lali mi na wię­cej. Na­wet je­śli cza­sem byli za­sko­czeni tym, co zro­bi­łem, to i tak mo­głem li­czyć na ich wspar­cie pod­czas ko­lau­da­cji filmu w War­sza­wie. Mimo to za­wsze wy­da­wało mi się, że to już ostatni raz, kiedy mogę zro­bić film na mo­ich za­sa­dach, że nie­ba­wem skoń­czy się moja pry­wata. Za­równo te­mat, jak i forma mo­ich fil­mów były poza wszel­kimi po­dzia­łami i po­trze­bami. Na na­grody też nie mo­głem li­czyć, bo by­łem poza ak­tu­al­nymi tren­dami. Moje filmy za­wsze były bar­dzo oso­bi­ste – bez spe­cjal­nego pla­no­wa­nia czy ja­kiejś stra­te­gii. Samo się to sta­wało. Na­wet je­śli to była tylko wy­ci­nanka ze sta­rej ga­zety, można zna­leźć w tym fil­mie dzie­sięć śla­dów wska­zu­ją­cych, że to ja je­stem sprawcą. Cza­sami bun­to­wa­łem się prze­ciw so­bie, że już wy­star­czy; że czas pójść ze wszyst­kimi. W końcu jed­nak za­wsze wpa­da­łem w swoje ko­le­iny, gdyż żal mi było oka­zji, żeby nie zro­bić w pełni swo­jego filmu. To była po­li­tyka ostat­niego filmu; na­stęp­nego ni­komu nie­po­trzeb­nego filmu już nie będę mógł zro­bić, ku­rek zo­sta­nie za­krę­cony. Chyba wtedy ży­łem poza cza­sem, sku­piony wy­łącz­nie na so­bie. Dzi­siaj nie mam do sie­bie pre­ten­sji. Dla mnie za­letą filmu Na wy­jeź­dzie jest to, że opo­wiada ka­wa­łek mo­jej hi­sto­rii – jak się mę­czy­łem sa­mot­no­ścią i wolą tkwie­nia w sa­mot­no­ści; jak by­łem z dala od domu, w sen­sie do­słow­nym, ale też szer­szym, czyli spo­łecz­nym. Ale czy tak było? Może jest to tylko forma, mój styl my­śle­nia o so­bie.

No wła­śnie. Może de­cy­denci uznali, że Na wy­jeź­dzie jest fil­mem za trud­nym jak na film oświa­towy?

Nie ro­bi­łem fil­mów ob­ra­zo­bur­czych, nie o to mi cho­dziło. A jed­nak nie speł­nia­łem ocze­ki­wań. Mó­wiono mi, że psuję swoje filmy pry­wat­nym po­dej­ściem, ba­wię się starą iko­no­gra­fią, do­ga­dzam so­bie, ro­biąc filmy dla sie­bie. I tak było, tylko że z tej za­bawy za­wsze po­wsta­wało ważne dla mnie zda­nie.

Roz­łóżmy Na wy­jeź­dzie na czyn­niki pierw­sze. Treść tego filmu przy­po­mina w pew­nym sen­sie sche­mat po­wie­ści roz­wo­jo­wej. Bo­ha­ter praw­do­po­dob­nie jest stu­den­tem pierw­szego roku. Widz szybko orien­tuje się, że pro­ta­go­ni­sta to osoba głę­boko re­flek­syjna, nie­ustan­nie ana­li­zu­jąca sy­tu­ację, w któ­rej się zna­la­zła. Po raz pierw­szy w ży­ciu jest zdana tylko na sie­bie, musi sa­mot­nie spę­dzić wolny week­end, co – pew­nie wbrew pier­wot­nym ocze­ki­wa­niom tego mło­dego czło­wieka – staje się praw­dziwą udręką. Bo­ha­ter za­miast się do­brze ba­wić, cie­szyć wol­no­ścią, mie­rzy się z do­tych­czas nie­zna­nym so­bie prze­ciw­ni­kiem – nudą. Na do­da­tek okre­śla się mia­nem naj­star­szego czło­wieka świata.

W miesz­ka­niu jest mu źle, bo to ta­kie by­to­wa­nie w pu­stce i nie­waż­ko­ści. Ska­zany jest na le­że­nie na le­żance, a to też go de­ner­wuje. Kiedy cho­dzi po mie­ście, jest mu le­piej, ale nie chce być przez ko­goś za­uwa­żony jako ten, który no­to­rycz­nie prze­mie­rza główną ulicę mia­sta. Cho­dząc, mę­czy się, bo dla nie­po­znaki udaje ko­goś, komu się śpie­szy. Bar­dzo mu się śpie­szy, a na­gle przy­staje i stoi so­bie. Do­brze, gdy jest to miej­sce, które uspra­wie­dli­wia ta­kie za­cho­wa­nie. Zerka na ze­ga­rek, jakby był z kimś umó­wiony. Do­brym pre­tek­stem do za­trzy­ma­nia się są wy­stawy skle­powe – naj­le­piej księ­gar­nie. Ale nie wolno tego nad­uży­wać, żeby nie zo­stać uzna­nym za ko­goś, kim wła­śnie się jest, czyli za czło­wieka, który nie wie, co ze sobą zro­bić. Wpraw­dzie sprze­daw­czy­nie z księ­garni nie­spe­cjal­nie dużo czy­tają, ale i tak sporo wie­dzą o ta­kich ty­pach jakby żyw­cem prze­nie­sio­nych z kart pew­nych kul­to­wych ksią­żek. Do środka nie wcho­dzi z po­wo­dów fi­nan­so­wych, a za­pał za­kupu ksią­żek ma, jak na ra­zie, za sobą. W Piń­czo­wie naj­pierw ze­brał całą se­rię Bi­blio­teki Żoł­nie­rza, a nieco póź­niej kla­syczne dzieła li­te­ra­tury świa­to­wej, któ­rych cena była przy­stępna dla każ­dego; miały tra­fić pod strze­chy i tak się stało. Te­raz z czy­ta­niem jest u niego nie naj­le­piej. Może dla­tego, że bra­kuje mu ko­le­gów z pod­sta­wówki, z któ­rymi ry­wa­li­zo­wał o to, kto prze­czyta wię­cej ksią­żek jed­nego dnia. Z tego po­wodu pra­cow­nica miej­skiej bi­blio­teki miała masę pracy – mó­wiąc wprost, drzwi się nie za­my­kały. Pod­czas wy­mu­szo­nych prze­cha­dzek po głów­nej ulicy wy­stawa księ­garni to na­tu­ralne miej­sce, gdzie można się za­trzy­mać i po raz któ­ryś przyj­rzeć się książ­kom, prze­czy­tać ty­tuły, a na­wet za­my­ślić się. Ale trzeba mieć wy­czu­cie, żeby nie prze­sa­dzić z tymi po­sto­jami. Jesz­cze można było od­wró­cić się ple­cami do księ­garni i chwilę po­stać, jak ktoś, kto się tu­taj umó­wił.

A wy­stawy in­nych skle­pów nie wcho­dziły w grę?

W tam­tym cza­sie wy­stawy skle­powe były bar­dzo pro­za­iczne i prze­waż­nie ubo­gie. Mimo to też stwa­rzały oka­zję, żeby przy­sta­nąć. Cza­sem była to tak nie­cie­kawa wy­stawa, przy­sta­ną­łem przy niej i wo­dzi­łem wzro­kiem po zu­peł­nie nie­cie­ka­wych eks­po­na­tach, wi­dzia­łem, że per­so­nel po­czuł się za­nie­po­ko­jony – ja­kieś spoj­rze­nia przez wy­stawę albo otwar­cie drzwi z my­ślą „Co też on kom­bi­nuje?”. Cza­sem cała eks­po­zy­cja była roz­ło­żona, na przy­kład po­żół­kła od słońca ga­zeta, a na niej ja­kiś przed­miot i wy­su­szone trupy much. De­ko­ro­wa­nie w ten spo­sób wy­stawy wią­zało się z tym, że sklep nic się po niej nie spo­dzie­wał, tzn. nie przy­cią­gnie ona klien­teli. Na tym tle do­syć bo­gato wy­glą­dały wy­stawy za­kła­dów fry­zjer­skich, czę­sto był tam bu­kie­cik sztucz­nych kwia­tów w ja­kimś sło­iczku – cza­sem za­gra­nicz­nym, czyli bez­cen­nej pa­miątce po dże­mie z paczki UNRRA. Ale były też inne, na­prawdę wspa­niałe. Za­pa­mię­ta­łem wy­stawę sklepu firmy Ga­lux. To był wielki świat, ma­ne­kiny pięk­nych pań i pa­nów, a na nich ele­ganc­kie stroje, je­dwabna chustka, piękny sza­lik. A do tego jesz­cze wy­ło­żone ele­gancko skar­petki i rę­ka­wiczki. Taką wy­stawę trak­to­wa­łem jak za­pro­sze­nie do domu przez ele­ganc­kich lu­dzi – ta­kich jak te ma­ne­kiny. Ich miesz­ka­nia, do któ­rych nie mia­łem wstępu, wy­glą­dały jak ta wy­stawa. Czu­łem się tro­chę skrę­po­wany przed ta­kim świa­tem. Chęt­nie bym stał dłu­żej, ale nie chcia­łem, żeby ob­sługa sklepu wzięła mnie za na­tręta. Dla­tego do­zo­wa­łem so­bie dni, w od­po­wied­nich od­stę­pach, jak i czas po­dzi­wia­nia wy­stawy. O wej­ściu do sklepu na­wet nie my­śla­łem. Dzi­siaj są­dzę, że może po pro­stu nie by­łem od­ważny. Ale roz­ma­wiać o wy­sta­wach też nie mia­łem z kim. Może po­przez roz­mowę, choćby nie do końca szczerą, ośmie­lił­bym się i za­cho­wy­wał ina­czej. Ale z dru­giej strony do­brze, że by­łem sam, bo to były dla mnie sprawy wsty­dliwe. Był jesz­cze wspa­niały sklep spo­żyw­czy, wtedy no­wość – De­li­ka­tesy. Te­raz co drugi mieni się tą na­zwą, wtedy w mie­ście wo­je­wódz­kim był je­den sklep De­li­ka­tesy. Z wy­stawy szcze­gól­nie za­pa­mię­ta­łem ka­ba­nosy. Pla­no­wa­łem, że jak za­cznę pra­co­wać i będę miał pie­nią­dze, to ku­pię ki­lo­gram i od razu cały zjem. Wtedy moja siła na­byw­cza była żadna – a na­wet gdy­bym miał pie­nią­dze, to bym się wsty­dził w ta­kim skle­pie ku­po­wać tylko dzie­sięć deko. Cho­ciaż my­śla­łem, że tacy pa­no­wie jak te ma­ne­kiny mają od­wagę ku­pić na przy­kład osiem deko ka­ba­no­sów, je­de­na­ście deko pasz­te­to­wej; oni są upraw­nieni do ta­kich gry­ma­sów. Pa­mię­tam, że skromny lo­kal ga­stro­no­miczny na wy­sta­wie miał tylko małą bu­telkę po wódce po­ma­rań­czówce. Tak mi się wryła w pa­mięć, że jak póź­niej hucz­nie świę­to­wa­łem ukoń­cze­nie tech­ni­kum, za­pro­si­łem dwóch ko­le­gów na ban­kiet do tej knajpki i za­rzą­dzi­łem po­ma­rań­czówkę.

Wy­daje mi się, że nie można po­mi­nąć w tym wszyst­kim jed­nej istot­nej kwe­stii. Pań­ski bo­ha­ter w du­żej mie­rze sam ska­zuje się na sa­mot­ność; mó­wiąc ko­lo­kwial­nie – wkręca się w ten me­cha­nizm. Dzi­wić może brak nowo po­zna­nych ko­le­gów, zna­jo­mych, z któ­rych część za­pewne rów­nież czuła się wy­ob­co­wana w du­żym mie­ście.

To nie jest film oby­cza­jowy, ra­czej wi­dzę go jako po­emat fil­mowy, a bo­ha­ter to czło­wiek we­wnętrzny. In­spi­ra­cją jest ży­cie – to wszystko jest z mo­jego ży­cia, rów­nież z wy­obra­żeń o so­bie, o mo­jej sy­tu­acji, w fil­mie na­to­miast przy­biera zu­peł­nie inną formę. Każda ko­lejna se­kwen­cja to kre­acja ja­kiejś mo­jej przy­gody. Po skoń­cze­niu tech­ni­kum bo­ha­ter wy­je­chał dużo da­lej, bo na­wet z prze­siadką. Tech­ni­kum było bli­sko domu – czter­dzie­ści ki­lo­me­trów i pe­kaes co kilka go­dzin. Te­raz w zu­peł­nie ob­cym tłu­mie wy­raź­nie zmi­zer­niał. Tu­taj nikt nie wie, że na świa­dec­twie siód­mej klasy miał tylko jedną czwórkę, a reszta to same piątki. Nowi ko­le­dzy mo­gli być, ale nie za­wsze byli. A je­śli już ja­kichś miał, to nie mo­gli się rów­nać z tym po­zna­nymi w dzie­ciń­stwie lub w pod­sta­wówce. To była zu­peł­nie inna ja­kość. Czę­sto na­wet smutna myśl, że ko­le­gami to byli tylko ci sta­rzy, a w dal­szej wę­drówce ży­cia już nie bę­dzie ta­kich. Jest to też czas by­cia poza to­wa­rzy­stwem. A można też prze­by­wać w to­wa­rzy­stwie i wtedy jesz­cze bar­dziej czuć się osa­mot­nio­nym. Mó­wię o tym sze­rzej, niż po­ka­zane jest w fil­mie, ale to są ku­lisy jego za­cho­wań. Cza­sami opi­suję oko­licz­no­ści, ale one mają zna­cze­nie dla tego, co jest sfil­mo­wane. Bo­ha­ter idzie z ko­le­gami ulicą – jest ich kilku – i na­gle ko­le­dzy zni­kają, a on kro­czy sam, bo ich obec­ność (czy nie­obec­ność) nie ma wpływu na stan fak­tyczny. Jak są, to jest we­soło; le­dwo za­mkną drzwi za sobą, już jest, jak było wcze­śniej. Prze­chod­nie też znik­nęli, sły­chać tylko jego kroki. Spe­cjal­nie wy­bra­łem chwilę, kiedy ich nie ma, żeby rów­nież po­wie­dzieć, że jest tak samo, gdy oni są i gdy ich nie ma. To sy­tu­acja głę­boka, gdzie nie są w sta­nie prze­nik­nąć nowi.

Zgoda, ale z au­to­ana­lizy bo­ha­tera Na wy­jeź­dzie wy­nika, że ma on o so­bie wy­so­kie mnie­ma­nie. Do­cho­dzi prze­cież do po­zy­tyw­nych wnio­sków, że jest „ma­te­ria­łem na faj­nego fa­ceta”. Czy pa­ra­dok­sal­nie ta nie­jako cier­pięt­ni­cza poza nie po­maga mu za­do­mo­wić się w no­wym śro­do­wi­sku, po­czuć się le­piej od in­nych?

Nie o to mu cho­dzi. On nie szuka wy­gód. Na­to­miast oba­wia się, że zo­sta­nie myl­nie ode­brany, błęd­nie za­pa­mię­tany. Może nie jako żoł­nierz nie­znany, tylko cy­wil nie­znany. Oba­wia się, że nikt nie bę­dzie wie­dział, jaki na­prawdę był. Gdyby tu­taj ktoś chciał go po­znać ta­kim, jaki te­raz jest, i ob­ser­wo­wał go z ukry­cia, to mógłby na­pi­sać, że jest ma­ło­mówny – a prze­cież to nie­prawda. W jego gło­wie kłę­bią się dia­logi. Nie ma do kogo ga­dać, ale gdyby chciał, byłby może du­szą to­wa­rzy­stwa. A więc kon­flikt – nie ma z kim roz­ma­wiać i nie chce do ni­kogo ga­dać. A jed­nak uważa, że się mar­nuje, a na­wet, że jest ma­ry­no­wany. Za­ma­ry­no­wany jak ogó­rek, i to przez sie­bie, ale zdaje się mó­wić: „To nie jest cała prawda o mnie”.

A czy cała prawda może zo­stać ujaw­niona? Może Adam uważa, że to świat ofe­ruje mu zbyt mało, dla­tego przyj­muje po­stawę re­zy­gna­cji?

Jesz­cze nie­dawno pla­no­wał być strzel­cem wy­bo­ro­wym, lot­ni­kiem, ma­ry­na­rzem, po­dróż­ni­kiem. Te­raz zo­stał za­sto­po­wany, więc może zre­ali­zuje ja­kiś pro­gram mi­ni­mum. Ale wiele z tego, co mówi, to jego po­czu­cie hu­moru; wiele w tym szcze­ro­ści oraz wy­siłku, żeby ją ukryć.

Co mówi o bo­ha­te­rze prze­strzeń, którą zaj­muje?

Mimo że zdję­cia do filmu krę­cone były w ty­po­wym, PRL-owskim bloku miesz­kal­nym, to jego po­kój jest kre­acją. Oszczęd­ność ele­men­tów wska­zuje na swego ro­dzaju celę świec­kiego za­kon­nika. Oprócz go­łej le­żanki, na któ­rej po­le­guje i mę­czy się bo­ha­ter, jest jesz­cze pu­sta szafa i pu­sta wa­lizka. Jest jesz­cze jedno krze­sło; stare, ze śla­dami dłu­giego użyt­ko­wa­nia. Żad­nych in­nych rze­czy, nic na ścia­nach. Tylko na krze­śle jest ina­czej, jest kilka przed­mio­tów: po­piel­niczka, paczka pa­pie­ro­sów, za­pałki. Spode­czek, a na nim szklanka z nie­do­pitą her­batą i ły­żeczka. I jesz­cze to­rebka z cu­krem; i cia­sno zło­żona ga­zeta. O tym zgro­ma­dze­niu rze­czy na krze­śle Adam mówi „mój Te­atr Wielki”. Te po­spo­lite przed­mioty grają swoje role zgod­nie z ich prze­zna­cze­niem, może z ko­smicz­nym, po­spo­li­tym prze­zna­cze­niem. Ta zwy­czaj­ność na krze­śle to też kre­acja. Zwy­czaj­ność pod­nie­siona do rangi sa­kral­no­ści. Może dla­tego w fil­mie nie wi­dzimy Adama idą­cego do ko­ścioła. On w domu od­pra­wia bar­dzo pro­ste ce­re­mo­nie, na przy­kład ły­żeczka służy do sło­dze­nia i mie­sza­nia. Jego Te­atr Wielki i jego wielki re­per­tuar. Na swoją sa­mot­ność nie ma pie­ska ani kotka, tylko Te­atr Wielki na swoim krze­śle. Nie musi do­glą­dać ak­to­rów, przed­mioty za­wsze grają swoje role. Jest też duch, taki z ro­man­ty­zmu – szklanka ze spodkiem usta­wione na kra­wę­dzi krze­sła, bez żad­nej po­mocy, same bar­dzo wolno zjeż­dżają do środka wklę­słego sie­dzi­ska. Ma­jąc taki ze­spół, można wy­sta­wić wszystko, czego w jego sy­tu­acji du­sza za­pra­gnie. Ale on woli roz­my­śla­nia.

Roz­my­śla­nie to stan na­tu­ralny dla Adama. Dzięki temu udaje mu się po­zo­stać kre­atyw­nym mimo „skrze­czą­cej po­spo­li­to­ści”.

Je­śli żyje się w ta­kim za­wie­sze­niu, to na­wet dni ty­go­dnia tracą zna­cze­nie. Nowy dzień nie przy­nosi nic no­wego, a mi­nio­nego nie ma po­wodu ża­ło­wać. Za­miast sied­miu róż­nych dni mógłby być je­den po­wta­rza­jący się. Na­zwy dni ty­go­dnia stra­ciły swoje barwy – co in­nego niósł po­nie­dzia­łek, a co in­nego pią­tek. Ko­lejne dni wią­zały się z miej­scami, zda­rze­niami, z oso­bami – tu­taj nic z tego. W mia­steczku za no­wymi dniami, za ju­trem, kro­czyły ob­razy, tu­taj nie­za­ma­lo­wane płótno – naj­wy­żej może on rzu­cić na nie swój ni­kły cień. Uczu­cie, że dni ty­go­dnia, ta pod­stawa ży­cia w cza­sie i prze­strzeni, zo­stały po­psute. Tę re­flek­sję za­mknął w szy­der­czym wier­szyku: środa ze­śro­działa, czwar­tek sczwart­czał, pią­tek spiąt­czał...

Ten wiersz od­bie­ram jako cios wy­mie­rzony w nową rze­czy­wi­stość, chwilę in­dy­wi­du­al­nej wol­no­ści, która musi być oku­piona na­tych­mia­stową stratą. Tuż po niej na­stę­puje bo­wiem wi­zu­alno-dźwię­kowy kon­tra­punkt: zna­ko­mita se­kwen­cja z to­wa­rzy­sze­niem zło­wiesz­czej mu­zyki Ja­nu­sza Haj­duna.

W fil­mie ta se­kwen­cja jest zbu­do­wana z ujęć, w któ­rych wi­dzimy tram­waje w ru­chu. Szcze­gólne jest to, że są usze­re­go­wane we­dług ko­lej­nych nu­me­rów li­nii tram­wa­jo­wych, po któ­rych kur­sują, czyli pierw­szy jest tram­waj li­nii 1, po­tem jest tram­waj li­nii 2 i tak da­lej. Jest to taki zbzi­ko­wany po­mysł, ale jest to też po­wie­dze­nie gło­śno, że mogę po­ka­zać wa­sze tram­waje tak, jak mi się po­doba, nikt mi tego nie za­broni. Na­bro­iłem, na­mie­sza­łem zło­śli­wie, po­prze­sta­wia­łem – tak jak się za­cho­wują lu­dzie na wy­jeź­dzie. I jesz­cze te szcze­gól­nie dla mnie ważne tram­waje. Tram­waj w mie­ście to jest coś ta­kiego jak słoń wśród zwie­rząt – wielki, ciężki i taki bar­dzo obecny. W Ło­dzi na­wet w nocy sły­szymy, że aku­rat po­ko­nuje za­kręt przed ho­te­lem Po­lo­nia – jest tak do­no­śny jak ryk sło­nia na sa­wan­nie. Od dziecka to­wa­rzy­szył mi wielki kult tram­wa­jów; do tego stop­nia, że już jako uczeń, bę­dąc na wsi w Po­znań­skiem, okła­ma­łem ró­wie­śni­ków, wma­wia­jąc im, że w Piń­czo­wie są tram­waje – dla mnie to był szczyt wszyst­kiego. Dzie­ciń­stwo mi­nęło, ale ta sprawa we mnie da­lej sie­działa. Jest taka mała miej­sco­wość pod­łódzka – Lu­to­miersk. Kilka razy wy­bie­ra­łem tę miej­sco­wość na obiekt zdję­ciowy mo­ich fil­mów fa­bu­lar­nych. Z Ło­dzi do Lu­to­mier­ska można było do­je­chać tram­wa­jem. To była długa po­dróż, bo od­le­głość jest nie­mała. I chyba było na­wet prze­kra­cza­nie ja­kichś ad­mi­ni­stra­cyj­nych gra­nic. Za­wsze dzia­łał na mnie wi­dok tram­waju ja­dą­cego wśród pól. A na końcu było to, o czym ma­rzy­łem w Piń­czo­wie – na środku mia­steczka była pę­tla tram­wa­jowa, a do­okoła domki, skle­piki. Ten tram­waj i po­stój po­mię­dzy dwoma kur­sami. Mo­tor­ni­czy i kon­duk­tor wy­cią­gali ka­napki i bu­telki po oran­ża­dzie z do­mową her­batą. Zwra­cali uwagę ci, któ­rzy mieli więk­sze za­ufa­nie do zwy­kłego korka owi­nię­tego szmatką; przy ta­kim roz­wią­za­niu bu­telka mo­gła być bar­dzo duża, na­wet za­sta­na­wia­jąco duża – że też w ciągu dnia można wy­pić tyle kawy Tu­rek z mle­kiem i po po­wro­cie do domu od­dać żo­nie pu­stą bu­telkę. Za­łoga ta­kiego tram­waju, ja­dą­cego da­leko poza wiel­ko­miej­skie ulice i dzwo­nią­cego w zbożu, miała coś z po­cią­gów w we­ster­nach. Cho­ciaż skala była inna, to już czuło się jed­nak po­wiew przy­gody. Cie­kawe, ja­kim mia­stecz­kiem byłby Piń­czów z tram­wa­jem; jakby wy­glą­dało moje dzie­ciń­stwo i moja wy­prawa w sze­roki świat. Tro­chę to wszystko osła­biała myśl, że za­pewne Bu­sko ry­wa­li­zu­jące z Piń­czo­wem też po­sta­ra­łoby się o tram­waj.

Czyli w grun­cie rze­czy se­kwen­cja z tram­wa­jami jest opty­mi­styczna. Usta­wił je pan w ko­lej­no­ści chro­no­lo­gicz­nej, ale gdy cho­dzi o po­czu­cie czasu, już nie jest tak pro­sto. Mamy do czy­nie­nia wręcz z schul­zow­skim roz­pa­dem czasu.

Kiedy tak mocno prze­żywa się róż­nie mi­ja­jący czas, moż­liwe są przy­wi­dze­nia i omamy. Psują się nie­za­wodne me­cha­ni­zmy, na­wet nie­za­wod­nych ze­gar­ków, ta­kich jak na przy­kład po wujku księ­dzu – ze­ga­rek, który miał kilka ka­mieni (na które dy­bią nie­uczciwi ze­gar­mi­strze). Nerwy spra­wiają, że traci się do nich za­ufa­nie. Już sły­szysz z ja­kie­goś gło­śno na­sta­wio­nego ra­dia hej­nał z wieży ma­riac­kiej, ja­kiś czas po­tem pa­trzysz na ze­ga­rek, a tu jest do­piero pięć po je­de­na­stej. Coś się dzieje z go­dzi­nami. Już była sie­dem­na­sta, a przed chwilą pa­trzę – jest do­piero szes­na­sta trzy­dzie­ści. A po chwili jesz­cze go­rzej. Bo­ha­ter przy­sta­nął i spoj­rzał na ze­ga­rek – była pięt­na­sta dwa­na­ście. Usiadł, tylko usiadł, spoj­rzał na ze­ga­rek i była już osiem­na­sta dwa. Trudno się w tym wszyst­kim po­ła­pać. Czas pły­nie w spo­sób nie­ła­twy do zro­zu­mie­nia. Można zwa­rio­wać. Już prze­cier­piał go­dzinę czter­na­stą oraz czter­na­stą dwa­dzie­ścia pięć, a tu nie­spo­dzie­wa­nie po chwili jest trzy­na­sta trzy­dzie­ści pięć. Lu­dzie, li­to­ści. To jest okropna nie­spra­wie­dli­wość i znę­ca­nie się. Dla­tego wy­my­ślił kilka in­nych spo­so­bów po­miaru czasu, żeby tylko uciec od obo­wią­zu­ją­cego. Na jed­nej tar­czy go­dziny ozna­czone są ułam­kami, na dru­giej po­ja­wiły się wzory al­ge­bra­iczne, na in­nych różne roz­miesz­cze­nie go­dzin, jesz­cze na in­nej go­dziny są ze zna­kami za­py­ta­nia – i to jest jego naj­do­kład­niej­szy ze­ga­rek.

Od­no­śnie czasu... W ży­ciu każ­dego chło­paka przy­cho­dzi mo­ment na upra­nie skar­pe­tek. W Na wy­jeź­dzie ta czyn­ność ura­sta do rangi pierw­szej ką­pieli dziecka.

Pra­nie skar­pe­tek to jest cały ry­tuał. Zna­cze­nie pra­nia wy­kra­cza poza zwy­kłą ko­niecz­ność. Tro­chę jest to za­bi­cie czasu, wy­peł­nie­nie go, no i coś dla psy­chicz­nego pod­bu­do­wa­nia, bo zro­biło się coś po­ży­tecz­nego. Dla­tego pra­nie skar­pe­tek jest czyn­no­ścią miłą i sta­no­wiącą stały ele­ment by­to­wa­nia. To czyn­ność pro­sta, nie­wy­ma­ga­jąca żad­nych umie­jęt­no­ści, jak na przy­kład pra­so­wa­nie ko­szuli. Ale jest tech­no­lo­gia i pro­ce­dura. Po upra­niu skar­petki wie­sza się na krze­śle. Ze skar­pe­tek, mimo że były wy­krę­cone, ka­pie woda na krze­sło, a po­tem na pod­łogę, dla­tego trzeba ją wy­cie­rać ręcz­ni­kiem. Kiedy skar­petki tro­chę po­de­schną, się­gamy po su­szarkę do wło­sów. Mi­strzo­stwo ca­łej ope­ra­cji tkwi w szcze­gó­łach, bar­dzo po­mocne jest do­świad­cze­nie, a wła­ści­wie ru­tyna. Bo­ha­ter filmu tak się wcią­gnął, że po­my­ślał, czy nie na­pi­sać trak­tatu na ten te­mat. Na­wet ucie­szył się z tego po­my­słu, bo w ten spo­sób ma jesz­cze coś do zro­bie­nia w przy­szło­ści. Wzo­rem mogą być ksią­żeczki po­świę­cone pro­stym ry­tu­ałom Ja­poń­czy­ków. Kiedy spoj­rzał na to krze­sło sto­jące w pu­stym po­koju i na wi­szące na nim mo­kre skar­petki, od­wo­ła­nie się do es­te­tyki ja­poń­skiej mo­głoby być za­sadne.

Co ze spra­wami dam­sko-mę­skimi?

Ogląda pi­smo z ład­nymi dziew­czy­nami, które pre­zen­tują stroje – mo­delki. Po­my­ślał jed­nak o zu­peł­nie in­nym zdję­ciu – tym z ko­mu­nii; oprócz tego o tym, na któ­rym jest sam ze świecą w ręku. Jest jesz­cze zdję­cie gru­powe, na któ­rym stoją pa­rami, dziew­czynka i chło­piec. Ze­sta­wie­nie było przy­pad­kowe, ale starsi trak­to­wali je jako oka­zję do spe­ku­la­cji, że może kie­dyś dzieci będą mał­żeń­stwem. „Ni­gdy nic nie wia­domo”. Kilka lat póź­niej zdję­cie tej dziew­czynki, wtedy już ma­tu­rzystki, zna­la­zło się w ga­blotce re­kla­mo­wej miej­sco­wego fo­to­grafa. Mó­wiono: „Piękna, jak ar­tystka fil­mowa”. Ktoś jesz­cze pa­mię­tał, że przed laty bra­łem z nią ko­mu­nię świętą. Wpraw­dzie zło­śliwcy mó­wili, że fo­to­graf jest prze­kupny i za pie­nią­dze każdy może tra­fić do ga­blotki. Na­wet po­da­wano przy­kłady. Jesz­cze star­sze zdję­cie, tym ra­zem z przed­szkola. Dzieci ubrane w stroje kra­kow­skie stoją w po­zach ta­necz­nych. Two­rzę parę z inną dziew­czynką. Tu­taj też były spe­ku­la­cje, ale też się nie spraw­dziły. Można by dużo wię­cej po­wie­dzieć o tych dwóch zdję­ciach, a o zdję­ciach mo­de­lek – nic.

Są mo­delki, nie ma dziew­czyn. Uogól­nia­jąc, są mo­dele, są widma, nie ma lu­dzi. Świat przed­sta­wiony ce­chuje nie­obec­ność, brak praw­dzi­wych re­la­cji.

Adam sta­rał się prze­rwać swoje my­śle­nie o ja­kichś piń­czo­wia­nach. Nie my­śleć o tym, żad­nych kom­bi­na­cji my­ślo­wych, szczę­śli­wych tra­fów. Tak samo sta­rał się być za­mknięty na wszel­kie zwidy. Dzwo­nek do drzwi. Ale czy na pewno? Jesz­cze raz dzwo­nek, czyli nie zda­wało mu się. Ze­rwał się z le­żanki, po­pę­dził do drzwi. Otwo­rzył. Nie ma ni­kogo. Wy­biegł na klatkę scho­dową, prze­chy­lił się przez po­ręcz – nikt nie scho­dzi po scho­dach, by­łoby przy­naj­mniej sły­chać. Czyli dał się na­brać, sam przez sie­bie. Nie przy­pusz­czał, że tak pra­gnie tego, żeby ktoś za­dzwo­nił. Wró­cił na le­żankę. Za­sta­na­wiał się, jak to się stało, że ten dzwo­nek jed­nak prze­bił się przez jego za­porę, przez jego chce­nie i nie­chce­nie. Te roz­my­śla­nia prze­rwały mu ha­łasy przy skrzynce na li­sty, na par­te­rze. Sły­szał otwie­ra­nie, wrzu­ca­nie li­stów, za­trza­śnię­cie i za­mknię­cie. Zbiegł kilka pię­ter po scho­dach. W jego skrzynce nic nie ma – pu­sta. Czyżby znowu mu się zda­wało? Tym ra­zem, je­śli mu się zda­wało, to nie jest tak źle. To zna­czy, że li­sto­noszki jesz­cze nie było, czyli jest ja­kaś szansa, że jak przyj­dzie, to coś bę­dzie do niego. Te dwie ostat­nie przy­gody typu „zda­wało mi się” prze­pro­wa­dziły do­kładny re­set w jego gło­wie – tak, że oczy same mu się za­mknęły. Śniło mu się, że sły­szy, jak ktoś go woła; sły­szy swoje imię. Wy­biegł na bal­kon. Na dole małe fi­gurki – ro­bot­nicy za­jęci swoją pracą. Obu­dził się, otwo­rzył oczy, le­żał nie­ru­chomo. Wy­szedł na bal­kon. Pa­no­rama mia­sta. Sły­szał swoje imię, które wiel­kim po­gło­sem od­bi­jało się od ścian bu­dyn­ków. Głos biegł uli­cami, uno­sił się nad mia­stem. Nie był za­sko­czony ani zdzi­wiony. Tu­taj, w wiel­kim mie­ście, miał pro­blem ze swoim imie­niem. Wczo­raj ktoś na ulicy gło­śno krzyk­nął jego imię – zu­peł­nie nie za­re­ago­wał. Gdyby to było w mia­steczku, na­tych­miast od­wró­ciłby się i szu­kał wzro­kiem wo­ła­ją­cego. Praw­do­po­do­bień­stwo, że to nie było do niego, tylko do in­nego Adama, było bar­dzo małe. Zwłasz­cza, że już po gło­sie dużo wie­dział. A tu­taj praw­do­po­do­bień­stwo jak w totka, pra­wie żadne. Tu­taj stra­cił imię, ktoś je wy­krzy­kuje, a on ani drgnie. Tu­taj jest bez swo­jego imie­nia, sły­szy je, ale głu­chy na to idzie przed sie­bie, bez imie­nia. W ta­kim ra­zie kim tu­taj jest?

Naj­gor­sze, że chyba sam nie zna od­po­wie­dzi na to py­ta­nie. Po­zo­staje mu re­kon­struk­cja. Nie od­bywa się ona jed­nak na pro­stej za­sa­dzie wspo­mi­na­nia ko­le­gów ze szkol­nej ławy, ze­garka z pierw­szej ko­mu­nii czy wy­pi­tego po kry­jomu piwa. Adam – jak na ory­gi­nała przy­stało – my­śli o ar­chi­tek­tu­rze pro­win­cji. W niej znaj­duje piękno, naj­wyż­szą do­sko­na­łość.

Miesz­ka­jąc w mia­steczku, zu­peł­nie nie do­ce­nił planu urba­ni­stycz­nego, który sam się zro­dził przez lata. Po­dzi­wiał kon­cep­cje urba­ni­styczną no­wej sto­licy Bra­zy­lii, za­dzi­wia­jące plany miast śre­dnio­wiecz­nych i tych z XIX i XX wieku, różne uto­pie miej­skie. Do­piero z od­da­le­nia do­ce­nił ge­nialną pro­stotę nad­ni­dziań­skich mia­ste­czek. Kon­cep­cja jest ja­sna: ulica, przy któ­rej jest szpi­tal, na­zywa się Szpi­talna. Tak samo jest z ulicą Klasz­torną, bo przy niej jest klasz­tor. I po­dob­nie – ulica Pocz­towa, ulica Szkolna, ulica Cmen­tarna... Ulica Gę­sia, po­nie­waż dwa razy dzien­nie ma­sze­ro­wały nią gęsi – rano do rzeki, a po­po­łu­dniem do domu. Na tym tle współ­cze­sna, wiel­ko­miej­ska plą­ta­nina ulic, które nie wia­domo dla­czego na­zy­wają się tak, a nie ina­czej, i nie wia­domo, jak ich szu­kać (je­śli ich na­zwa nic nie mówi), jest jed­nym cha­osem. Stary Piń­czów jest tak samo po­my­ślany jak słynne sta­rówki naj­pięk­niej­szych miast, w któ­rych są ta­kie ulice, jak na przy­kład Szew­ska, Rzeź­ni­cza. Jego mia­steczko ma kom­plet za­let kra­jo­bra­zo­wych – są wzgó­rza, a u ich stóp rzeka, da­lej, na dru­gim brzegu ogromna łąka, którą rzą­dziły krowy. Na ho­ry­zon­cie las, a wła­ści­wie po­czą­tek kilku la­sów, każdy ma swoją na­zwę. Wą­wozy na wzgó­rzach też mają swoje na­zwy: Ptasi dół, Sie­dem źró­deł, Ser­pen­tyny; po­dob­nie miej­sca na rzece: Krza­czek, Koń­ski dół, Bab­ska, Ci­cha. W tej chwili chciałby do­łą­czyć do ką­pią­cych się chło­pa­ków; roz­pę­dzić się i z wy­so­kiego brzegu sko­czyć na nogi, i po chwili od­bić się od piasz­czy­stego dna. Po­że­gna­nia – przed wy­jaz­dem do szkół, do woj­ska czy do pracy, od­by­wały się o zmierz­chu i ko­niecz­nie przy ogni­sku na wzgó­rzach. Kiedy oglą­dał ame­ry­kań­skie filmy roz­gry­wa­jące się w „dziu­rach” na Środ­ko­wym Za­cho­dzie, to wszystko do­kład­nie było jak tu­taj, tylko tam roz­bi­jali się sa­mo­cho­dami, a u nas luk­su­sem był już ro­wer z sil­nicz­kiem na przed­nie koło.

Ciąg tych geo­gra­ficz­nych wspo­mnień wy­wiera pre­sję na bo­ha­te­rze. Co­raz usil­niej my­śli o ro­dzin­nym domu, matce. W efek­cie wy­biera się w bar­dzo spe­cy­ficzną po­dróż...

Kiedy po­my­ślał o domu w mia­steczku, dla za­bawy za­czął li­czyć kroki. Prze­ska­kuje ko­lejne liczby o ty­siące, w ten spo­sób do­szedł do za­wrot­nej liczby niby-wy­ko­na­nych kro­ków. Pod­czas tej za­bawy zro­biło mu się lżej na du­szy. Pa­mię­tał daw­nych miesz­kań­ców mia­steczka – cza­sami od­mie­rza­ją­cych dłu­gość kro­kami. Była to wy­star­cza­jąca do­kład­ność. Było w tym coś sym­bo­licz­nego, gdy się mie­rzyło matkę zie­mię ludz­kimi kro­kami. Na bo­isku do gry, szcze­gól­nie na po­dwórku, też była po­trzeba ze­gar­mi­strzow­skiej do­kład­no­ści; i tę koń­cówkę już nie­peł­nego kroku mie­rzyło się liczbą stóp. Pa­mię­tam wy­ty­cza­nie gruntu pod ja­kąś szopę; maj­ster za jed­nym za­ma­chem wy­zna­czył wszyst­kie cztery na­roż­niki. Nie trzeba było szu­kać miarki, a tym bar­dziej ta­śmy mier­ni­czej, kro­kami szybko za­ła­twiali sprawę i nikt nie miał pre­ten­sji. Je­dy­nie kiedy sę­dzia pił­kar­ski od­li­czał kro­kami „je­de­nastkę”, były gło­śne wąt­pli­wo­ści co do dłu­go­ści kro­ków w za­leż­no­ści, do któ­rej bramki był karny – czy do go­ści, czy do go­spo­da­rzy. Te­raz też było w tym coś ma­gicz­nego, na skróty od­li­czył gi­gan­tyczną liczbę kro­ków i zna­lazł się w domu ro­dzin­nym, gdzie za­raz mógł dro­czyć się z matką. Matka prosi, żeby za­mknął okno, on otwiera drzwi. On chce coś zjeść – ma na my­śli coś kon­kret­nego – matka daje mu szklankę mleka. Te­raz bar­dzo po­waż­nie do tego pod­szedł – nie­mal z na­masz­cze­niem, bo bar­dzo chciałby być nie tu­taj, tylko w domu.

Adam tę­skni na­wet za czymś, czego pew­nie daw­niej nie cier­piał. Mowa o ze­sta­wie za­dań obo­wiąz­ko­wych, które każdy do­bry syn wy­ko­nuje w mgnie­niu oka.

Wszel­kie star­cia z matką koń­czyły się wska­za­niem, co zro­bić – i to w try­bie na­tych­mia­sto­wym. Na przy­kład: „Za­nieś szar­lotkę do pie­ka­rza” albo „Urwij dwa duże po­mi­dory z ogródka”, „Kup cu­kier”, „Jak nie masz co ro­bić, to wy­trzep na­rzutę na ka­napę”, „Wkręć ża­rówkę w sieni”, „Zbierz pra­nie ze stry­chu”. Z dzi­siej­szego punktu wi­dze­nia, już z więk­szej od­le­gło­ści, to te prace były „miód, ma­lina” – tak się w mia­steczku mó­wiło o czymś bar­dzo przy­jem­nym. Jesz­cze było też okre­śle­nie „dzika roz­kosz”. Te­raz by do­pła­cił, żeby mieć przed sobą ta­kie ro­boty. Pa­mięta, jak za­zdro­ścił urzęd­ni­kom, któ­rym przy­glą­dał się w mia­steczku w la­tach pięć­dzie­sią­tych. Nie było ich wielu, sta­no­wili od­dzielną grupę. Wy­kształ­ce­nie mieli skromne – co naj­wy­żej tzw. mała ma­tura – ale to w zu­peł­no­ści wy­star­czało. To była po­ezja. We­dług jego ob­ser­wa­cji by­cie urzęd­ni­kiem spro­wa­dzało się do czy­tel­nego pi­sa­nia oraz odej­mo­wa­nia i do­da­wa­nia. Cza­sami trzeba było coś pod­kre­ślić. Uży­wano też kalki, przy jej po­mocy za jed­nym za­ma­chem pi­sało się w dwóch, trzech eg­zem­pla­rzach i naj­czę­ściej były to kwity. Ten trzeci był zu­peł­nie nie­czy­telny. Kalka bar­dzo bru­dziła ręce i urzęd­nicy mu­sieli bar­dzo uwa­żać. A jesz­cze do tego rów­nie nie­bez­pieczne były ołówki ko­piowe, szcze­gól­nie nie­opatrz­nie zo­sta­wione w kie­szeni. Pracę koń­czyli punk­tu­al­nie o trze­ciej. W domu cze­kała żona ze smacz­nym, do­mo­wym obia­dem. Ale mimo to wielu urzęd­ni­ków cho­ro­wało na żo­łą­dek, mieli wrzody, całe mia­sto o tym wie­działo. Mó­wiło się, że to od ner­wo­wej pracy. Te­raz zdro­wie na­szego bo­ha­tera też jest za­gro­żone przez sa­mot­ność, stres, ży­cie w ob­cym śro­do­wi­sku, co grozi za­wa­łem, uda­rem i nie­peł­no­spraw­no­ścią. Boi się też, że nie zwa­riuje. Wszystko to w do­my­śle dla tych, któ­rzy znają ta­kie sy­tu­acje; swoją oso­bi­stą przy­godą ży­ciową po­głę­biają ten film. Źle im było, ale nie ma co ich ża­ło­wać, po­nie­kąd sami tego chcieli. Szkoła ofi­cer­ska, mimo wszystko, była lep­szym kie­run­kiem.

Po­tem na­stę­puje punkt kul­mi­na­cyjny...

To jest taki sen na ja­wie. Nie­dzielna wy­cieczka z mia­steczka. Przy­je­chali zo­ba­czyć, co się z nim dzieje, jak so­bie daje radę. A wła­ści­wie wie­dzą, że nie ma się czym chwa­lić. Otwo­rzyli drzwi do jego miesz­ka­nia i pa­trzą, jak leży na le­żance. I po­ja­wia się naj­bar­dziej de­ma­ska­tor­skie stwier­dze­nie: „Przy­krzy mu się”. To zna­czy, że wiel­kie mia­sto nie za­stą­piło mu jego mia­steczka. Im się nie przy­krzy; przy­je­chali, po­pa­trzyli i so­bie po­szli. Kiedy bo­ha­ter spo­tyka cza­sem taką wy­cieczkę na uli­cach mia­sta, mówi so­bie: „To do mnie przy­je­chali, chcą zo­ba­czyć, co ro­bię, jak mi się po­wo­dzi”. Cza­sem wcho­dzi na obiad do knajpy, a tam rzą­dzi wy­cieczka. On szybko ucieka, ale i szybko wraca. Zaj­muje ja­kieś miej­sce, gdy się skur­czy, jest mało wi­doczny. Pa­trzy na nich i nie wi­dzi ich twa­rzy, tylko frag­menty – raz nos, raz ucho, oko, pa­lec. W al­bu­mach z ma­lar­stwem są wy­ci­nane małe frag­menty (po­więk­sze­nia). On wła­śnie tak ich ogląda – nie plan ogólny, tylko dro­bia­zgi. (Tej frag­men­ta­ry­za­cji nie umie­ści­łem w fil­mie, ale to byłby do­bry ko­men­tarz for­malny do sy­tu­acji). Bra­kuje tylko tego, żeby przy­je­chali dwoma au­to­bu­sami, bo na pewno by­łoby sporo chęt­nych. Co to dla nich prze­je­chać się w nie­dzielę i zjeść big maca. Bez py­ta­nia otwo­rzyli drzwi, tak jakby to ich było. I to za­bój­cze „Przy­krzy mu się”. Po czymś ta­kim już się ma od­ciętą drogę po­wrotu. Gdyby wró­cił do mia­steczka, już byłby do końca ży­cia tym, któ­remu się w du­żym mie­ście przy­krzyło, a za­po­wia­dał (cho­ciaż tego nie ro­bił), że bę­dzie kró­lem ży­cia. A tu masz ci króla – leży wy­cią­gnięty jak śledź na le­żance i do­go­rywa. Tylko płacz mu zo­stał. Szumu na­ro­bili, są­sie­dzi źli, po­za­my­kali się. Jesz­cze tylko bra­kuje mu­zyki i śpiewu, jakby już tego było mało, że przy­je­chali. Każdy za­gląda do niego, prze­py­cha się w drzwiach. Po­ka­zał im ję­zyk, ale oni byli za­do­wo­leni, a jego to wku­rzyło. Do­piero kiedy padł na ko­lana przed pu­stą ścianą i – nie ba­cząc na nich – za­czął się mo­dlić, prze­stali się śmiać. Zwró­cił się do Pana Boga o po­moc i o ra­tu­nek. Mo­dlił się swo­imi bo­le­snymi sło­wami: „Boże, weź nie­dzielę. Boże, weź nie­dzielę. Boże...”.

W skali pań­skiego bo­ha­tera to już czarna roz­pacz – cier­pie­nia mło­dego pro­win­cju­sza.

Ręce ma zło­żone jak do pa­cie­rza i mo­dli się: „Boże, weź nie­dzielę. Boże, weź nie­dzielę...”. Wy­gląda to na akt de­spe­racki. Kiedy on po­wta­rza w kółko „Boże, weź nie­dzielę. Boże, weź nie­dzielę”, na nie­bie po­ja­wiają się chmurki, ale do­syć po­ważne. Nie­dziela jest naj­cięż­szym dniem dla bo­ha­tera filmu. W miesz­ka­niu pustka aż zio­nie. Na ulicy zwraca się uwagę, a w zwy­kły dzień ła­twiej to przy­cho­dzi; lu­dzie są za­afe­ro­wani, każdy gdzieś pę­dzi. A w nie­dzielę jest ina­czej – „ob­cego” wi­dać jak na dłoni. Nie może od­pra­wiać swo­ich sta­łych ry­tu­ałów, bo za­raz zwróci uwagę. Na­wet są­sie­dzi na­gle mają wy­ostrzony słuch, wzrok i cie­ka­wość. W ty­go­dniu nie in­te­re­sują się nim, nie mają po­wodu ani czasu. Cza­sami od­nosi wra­że­nie, że w nie­dziele wszy­scy miesz­kańcy mia­sta do­ra­biają w Mi­li­cji Oby­wa­tel­skiej. Musi bar­dzo uwa­żać, żeby przez je­den dzień nie zo­stać na­mie­rzo­nym, roz­szy­fro­wa­nym. Chce, żeby go nie było dla tych lu­dzi, żeby nic nie dało się o nim po­wie­dzieć. Ale bun­tuje się też: „Dla­czego mam sie­dzieć w domu, co oni mają do mnie?”. Ale wie, że za­wsze bę­dzie prze­grany, bo już taki jest. Trudno utrzy­mać nerwy na wo­dzy. W nie­dzielę do­brze wi­dać ta­kich jak on. Nie­dziela jest dla niego nie­szczę­ściem. Inni chwalą się, że wy­poczną, a on po nie­dzieli jest wy­koń­czony. Po­zo­stała mo­dli­twa, może Pan Bóg się zli­tuje i za­bie­rze nie­dzielę. Czyli po so­bo­cie bę­dzie po­nie­dzia­łek, naj­le­piej już w po­ło­wie so­boty, żeby też nie było so­bot­niej pustki. Cho­ciaż w so­botę nie jest naj­go­rzej... Może po­wi­nien pójść do ko­ścioła, ale on sam od­pra­wia swoje na­bo­żeń­stwo cier­pięt­ni­cze w domu i na uli­cach. Pa­sja. Gol­gota so­bot­nio-nie­dzielna.

Czy obec­nie na­dal od­czuwa pan cię­żar by­cia „na wy­jeź­dzie”? To uczu­cie nie­zmienne?

Moje „na wy­jeź­dzie” te­raz przy­brało ra­czej wy­miar me­ta­fi­zyczny. Nie ma już lu­dzi, nie ma już miejsc, któ­rych było mi brak po wy­jeź­dzie; nie ma ży­cia, za któ­rym tę­sk­ni­łem. Te­raz, przy­jeż­dża­jąc na miej­sce, wi­dzę przede wszyst­kim to, czego nie ma, to, co już nie ist­nieje. To, co jest, to wszystko nowe, in­te­re­suje mnie tylko jako cie­ka­wostka; mój praw­dziwy świat od­je­chał, on jest „na wy­jeź­dzie”. Lu­bię usiąść nad brze­giem Nidy i za­pa­trzeć się w prze­pły­wa­jącą rzekę. Kiedy by­łem mały, po­dobno bar­dzo się zło­ści­łem, dla­tego że nie mo­głem za­trzy­mać rzeki, okrop­nie pła­ka­łem z tego po­wodu. Ale przez resztę ży­cia z Nidą mia­łem jak naj­lep­sze sto­sunki, za­wsze była dla mnie sym­bo­lem tej ziemi i mo­jej mło­do­ści – wszystko działo się pod jej we­zwa­niem. Te­raz do­strze­gam w jej wo­dach jakby nad­pły­wa­jące pod prąd ob­razy z co­raz od­le­glej­szej prze­szło­ści mo­jego mia­steczka i mo­jego ży­cia. Na końcu mój nie­bez­pieczny chrzest. Oj­ciec stał w ka­jaku, a matka po­da­wała mnie, nie­mow­laka. Ka­jak po­ru­szył się, a ja wpa­dłem do wody. Było to pod mo­stem, głę­bia i wiry. Była nie­dziela, na brzegu i na mo­ście było dużo lu­dzi. Wielu rzu­ciło się na ra­tu­nek, ale nie mo­gli mnie zna­leźć. Wir wcią­gnął mnie na dno. Chyba mu­siało tam być cie­ka­wie, bo ni­gdy nie ob­ra­zi­łem się na Nidę.