Był sobie król… - Poczet królów wybieranych - część 2 ebook

Drodzy Czytelnicy!

To już ostatni odcinek naszej opowieści o polskich władcach. W cyklu Był sobie król… czytaliście poprzednio o królach i książętach z rodzimej dynastii Piastów oraz tych z litewskiego rodu Jagiellonów, a także o pierwszych władcach wybieranych, tudzież o szlacheckiej „złotej wolności”. Teraz nadszedł czas, by się dowiedzieć, jak dalej potoczył się ten niefortunny eksperyment, czyli dojść do kresu dawnej Polski i całej i Rzeczypospolitej.

Koniec wprawdzie był żałosny, lecz po drodze trafiło się jeszcze największe zwycięstwo polskiego oręża, ustanowienie pierwszej w Europie konstytucji, a oprócz momentów tragicznych nie brakowało także komicznych, jak w życiu. Historia to podobno nauczycielka życia, więc warto poznać nie tylko chwalebną, lecz również wstydliwą, czasem przykrą prawdę, bo tylko wtedy w przyszłości być może uda nam się uniknąć kosztownych błędów naszych przodków.

Jednak na razie po prostu bawcie się dobrze podczas lektury, czego życzy Wam

Autor

KSIĘGA DRUGA

(ciąg dalszy)

—

Srebrny Wiek

JAN III SOBIESKI

1629–1696, panował od 1674

O PRAWDZIWYM SARMACIE

W przeciwieństwie do swych poprzedników, Wazów i króla Michała, Jan III hołdował krajowej modzie i zwyczajom, które określa się mianem sarmackich. Za jego panowania niemal wyszły z mody peruki. Nosił się bowiem tylko po polsku – głowa podgolona, wielkie wąsy, strój tradycyjny (to znaczy swego czasu zapożyczony od Włochów, Węgrów i Turków): spodni żupan i wierzchni kontusz przepasany pysznym pasem tureckim, perskim lub słuckim (wyrabiane w „persjarni” w Słucku na Polesiu, miały ponad 4 m długości i szerokość od 30 do 40 cm), u boku ozdobna szabla-karabela. A że był przystojnym, postawnym mężczyzną, stanowił wzór prawdziwego Sarmaty.

Szlachta polska wierzyła (co było wierutną bzdurą), że wywodzi się od tego wymarłego ludu starożytnego, który rzekomo podbił słowiańskich prostaczków-kmiotków. Sarmaci mieli przechować wszystkie cnoty starożytnych Rzymian, zwłaszcza waleczność. Wierzono, że wygnany przez cesarza z Rzymu sławny poeta starożytny Owidiusz przybył do kraju nad Wisłą i nauczył tubylców łaciny. Dlatego szlachta mawiała dumnie: Eques Polonus sum, latine loquor – jestem polskim szlachcicem, mówię po łacinie. Chętnie chwaląc się swym męstwem i uważając za jedynych obrońców ojczyzny, nie chciała płacić podatków na zawodowe wojsko, ale do walki się nie kwapiła, miłując z czasem pokój tak bardzo, że wrogowie bezkarnie pustoszyli Rzeczpospolitą. Siedzenie w domu na wsi, doglądanie gospodarstwa i pędzenie chłopów do niewolniczej pracy uważano za jedyne godne szlachcica zajęcia. W wolnych chwilach ucztowano z zapałem, zrywano sejmy, krytykowano króla i strzeżono „złotej wolności” jak źrenicy oka.

Uważając się za tak wyjątkowych, gardziła szlachta nie tylko mieszczanami i chłopami, ale też wszystkim co obce, ponad wszystko wynosząc własne obyczaje, strój i sposób życia, a także ustrój państwa oparty na wolnych elekcjach i liberum weto, jedyny taki w świecie. A że tak dziwaczny, szkodliwy i wyśmiewany przez wszystkich obcych oraz wykorzystywany przez wrogów, tego już nie chciano widzieć. Uparcie też pokutowało przekonanie, że „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”, choć od dawna (a bodaj nigdy) nie odpowiadało ono prawdzie. Wierzono, że każdy „szlachetnie” urodzony (nawet skończony głupiec i nieudacznik) z tejże racji może i powinien oczekiwać królewskiej łaski. Jednak za króla Sarmaty i takie cuda czasami się zdarzały…

Coraz bardziej zadowolona z siebie szlachta zaczęła lekceważyć rzetelną wiedzę, czemu sprzyjał upadek Akademii Krakowskiej. Zaś szkoły jezuickie wypuszczały fanatyków religijnych i nie uczyły myślenia, zamiast tego – klepanie z pamięci mów na różne okazje. Popsuła się też łacina. Coraz częściej mieszano język polski z łacińskim przekręcając oba, co nosi miano makaronizmu. Magnaci udawali się za granicę już nie aby odbywać poważne studia, jak to bywało w „złotym wieku”, ale raczej pokręcić się trochę po obcych dworach i poduczyć języków.

Obecny w stroju i w piśmiennictwie, występował też sarmatyzm w sztuce barokowej (taki styl, pełen przesadnego przepychu, wciąż obowiązywał w całej Europie), czego najlepszym przykładem są galerie przodków w dworkach szlacheckich, malowane przez podrzędnych artystów na jedno kopyto. A także nieznane gdzie indziej portrety trumienne przedstawiające nieboszczyka (w stroju narodowym), malowane na blasze i umieszczane w szczycie trumny, aby zmarły mógł się przyjrzeć, kto i jak oddaje mu ostatnią posługę, a potem wpasowywane w płyty nagrobkowe lub zawieszane w kościele.

Szerzyła się dewocja i prześladowanie innowierców, a także palenie na stosach heretyków i „czarownic”, co na szczęście nigdy nie osiągnęło w Polsce takich rozmiarów (za to trwało najdłużej) jak na Zachodzie, gdzie całymi dziesiątkami potrafiono palić lub topić nieszczęsne kobiety, z byle powodu oskarżane o konszachty z szatanem.

O NAŚLADOWCY KRÓLA SŁOŃCE I MECENASIE KULTURY

Pielęgnując swojskie zwyczaje, a zwłaszcza modę, był przy tym król prawdziwym światowcem. Chętnie naśladował sławnego króla francuskiego Ludwika XIV, zwanego Królem Słońce, który stał się wzorem dla wszystkich monarchów europejskich. Nie małpował jednak Jan bezmyślnie obcych wzorów, gdyż poza naturalną u władcy ambicją uświetnienia swej osoby i panowania, naprawdę był miłośnikiem nauki, sztuki i w ogóle kultury.

Na wzór Wersalu zbudował sobie pod Warszawą (za którą nie przepadał i sejmy walne wolał zwoływać do Grodna na Litwie) wspaniałą letnią rezydencję – pałacyk myśliwski w Wilanowie (Villa Nova), dzieło spolszczonego Włocha Augustyna Locci. Był to istny „mały Wersal”, najpiękniejszy pałac barokowy w Polsce. Pewien zachwycony Francuz nazwał go miniaturowym „polskim Wersalem”, „pięknym jak małe cacko”. Cieszył się nim jednak Jan zaledwie parę lat i to pod koniec życia, gdyż w stolicy i jej okolicach źle się czuł, o wiele chętniej bawiąc w rodzinnych stronach – Jaworowie i Żółkwi. Ozdobą pałacyku były wspaniałe dywany i opony (zasłony) zakupione po angielskim przywódcy Cromwellu (skazał na śmierć swego króla), ale krótko, bo wnet padły łupem złodziei.

Przebudował też pałac w ulubionym Jaworowie, zamki w rodzinnej Żółkwi i we Lwowie, wnętrza na Zamku Królewskim w Warszawie (głównie salę sejmową) i na Wawelu. Na wzgórzu w podwarszawskim Pólkowie postawił dla żony siedzibę nazwaną Marymontem, a sama Marysieńka zbudowała sobie na dzisiejszym placu Teatralnym pałacyk Marywil, pierwszy polski supermarket z bogatą ofertą towarów. Za sprawą króla powstał w Warszawie przy Miodowej kościół Kapucynów (których sprowadził do Polski po wiktorii wiedeńskiej, zaś krakowskim kapucynom jego syn Jakub podarował piękny ojcowski sekretarzyk, przerobiony na boczny ołtarz w Kaplicy Loretańskiej) oraz kościół sióstr sakramentek, ufundowany przez Marysieńkę jako wotum dziękczynne za wiktorię wiedeńską. Przebudowano katedrę św. Jana. Za panowania króla Jana ksiądz Papczyński założył w Polsce zakon marianów, którzy oprócz oddawania czci Matce Boskiej zajęli się oświatą wśród prostego ludu, czego nie czynili jezuici ani pijarzy.

Wspierał król rozmaitych uczonych i artystów, z których najwybitniejszy był Tylman z Gameren, Holender zadomowiony w Polsce i zwany swojsko Gamerskim, mianowany królewskim architektem jeszcze przez króla Michała. To on zaprojektował wspaniałe budowle barokowe – kościół Bernardynów na warszawskim Czerniakowie, ów kościół Sakramentek na rynku Nowego Miasta czy przepiękny akademicki kościół św. Anny w Krakowie, a także pałac Krasickich w Warszawie oraz pałace w Puławach i Nieborowie.

Popierał Jan zdolnego inżyniera i architekta, Krzysztofa Mieroszewskiego herbu Ślepowron, który chciał przy Akademii Krakowskiej założyć instytut inżynierii wojskowej, ale uniwersyteccy mędrcy nie życzyli sobie żadnych nowinek w omszałych murach. Na dworze królewskim przebywał wybitny matematyk i bibliotekarz, wileński jezuita Adam Kochański, który pierwszy w Polsce znał rachunek różniczkowy i całkowy, projektował łódź podwodną i samolot. Wspierał hojnie Jan astronomiczne prace sławnego gdańszczanina Heweliusza (odwiedzając Gdańsk zawsze zaglądał do pracowni astronoma i prowadził z nim długie dyskusje naukowe, zamówił sobie u niego instrumenty do obserwacji nieba, zwolnił też jego browar z podatków), który z wdzięczności jeden z gwiazdozbiorów nazwał Scutum Sobiescianum (Tarczą Sobieskiego), zadedykował królowi jedno ze swych dzieł, a swój atlas nieba nazwał Firmamentum Sobiescianum. Szeroko czytana na zachodzie The History of Poland O’Connora rozsławiła imię polskiego króla.

O GŁOWIE NIE OD PARADY

Lekarz i biograf króla Irlandczyk Bernard O’Connor w swojej znakomitej historii Polski napisał o Janie, że „jest bardzo przyjemny, wielce dla wszystkich przystępny, wielu świetnymi ozdobiony przymiotami, nie tylko w sztuce wojennej, lecz w naukach, literaturze niepospolicie biegły”. A pewien Francuz dodał: „Jest on bez wątpienia po królu [Ludwiku XIV] najlepiej wykształconym monarchą Europy, ma wiele dzieł literackich, mówi znakomicie po łacinie, francusku i turecku”. A także niemiecku i włosku.

Miał Jan naprawdę otwarty umysł i wyborną pamięć. Posiadał ogromną bibliotekę, liczącą aż 1390 dzieł w 7000 tomach, w tym wiele rzadkich i cennych, kupionych i odziedziczonych po pradziadku Stanisławie Żółkiewskim oraz Karolu Chodkiewiczu. Były tam dzieła z wszystkich dziedzin wiedzy (geografii, astronomii, nawet medycyny) i kultury, ale najwięcej historycznych: 370 ksiąg z dziejów starożytnych i współczesnych, a 70 ksiąg o wojskowości, w tym najnowsze, jakie wtedy wyszły. Co więcej, Jan nie tylko zbierał książki, ale czytał je namiętnie i wszędzie – w domu i podróży, na wojnie i podczas pokoju, w zdrowiu i chorobie. Najczęściej romanse, ale poważniejsze też. Wystarał się nawet o papieskie pozwolenie na czytanie ksiąg zakazanych przez Kościół. Ku podziwowi Francuza Duponta po przekroczeniu pięćdziesiątki zabrał się do nauki hiszpańskiego, żeby móc czytać w tym języku. Miał też zwyczaj podkreślania ołówkiem w książce co bardziej zajmujących fragmentów, co wskazuje, że nie robił tego „po łebkach”.

Interesowały go wszelkie nowinki, odkrycia, wynalazki, zawsze był gotów o czymś nowym się dowiedzieć (np. o pszczelarstwie), z wiekiem coraz bardziej gorączkowo. Pociągały go nowe pomysły, zagadki, osobliwości różnego rodzaju. Znano tę jego pasję i obdarowywano go rozmaitymi dziwami: w Jaworowie po dziedzińcach spacerowały strusie, inne egzotyczne zwierzęta trzymano w klatkach, a pan Pasek musiał królowi podarować swą oswojoną wydrę. Z tą wydrą to była cała historia, z początku wcale ucieszna…

Lubił Jan towarzystwo uczonych mężów (wykorzystywali to różni wygadani pseudouczeni, zwłaszcza Włosi i Francuzi, których sporo pętało się na dworze) i znajdował przyjemność w dysputach z nimi, a i sam często wszczynał takie dyskusje. Na takie posiedzenia naukowe zwykle bywał zapraszany królewski ulubieniec O’Connor, biskupi i pomniejsi duchowni, w tym szara eminencja na dworze królewskim, bystry jezuita, spowiednik i sekretarz króla oraz wychowawca jego młodszych synów, ojciec Vota, tajny agent austriacki.

Jan, zupełnie nie jak Sarmata i prawy Polak, uczył się i kształcił niemal do końca życia. Doskonale znał się także na gospodarowaniu. Mimo że bardzo pochłaniały go obowiązki najpierw hetmańskie, potem monarsze, zawsze znalazł czas, by dopilnować swych licznych dóbr. Bo i był skrzętny nad podziw (Sobek!), żeby nie rzec – wręcz chciwy i pazerny na pieniądze (ale i tak nie bardziej od Marysieńki). Ponoć zdołał zgromadzić niesamowitą sumę 10 czy 11 milionów zł (rocznie oszczędzając, a nie marnotrawiąc jak inni!, po pół miliona), co było wówczas sumą niewyobrażalną i z czego zawistni nie omieszkali mu czynić wyrzutów, gdyż takim bogaczem (zresztą jak na króla przystało) nie dało się pomiatać jak biednym niczym mysz kościelna Michałem Korybutem.

Poza tym hetman, a potem król Jan nigdy nie wahał się sięgnąć do własnej szkatuły, gdy ojczyzna tego potrzebowała i często opłacał wojsko z własnej kieszeni. Jak przystało na prawdziwego patriotę, których nawet wśród magnatów jeszcze się spotykało, choć rzadko.

Podziękowania

Drodzy i Wierni Czytelnicy! Ta książka, podobnie jak Poczet Piastów, Poczet Jagiellonów i Poczet królów wybieranych CZ.1, ma wielu wydawców, którzy wzięli udział w trwającej we wrześniu tego roku na platformie wspieram.to akcji crowdfundingowej, dzięki czemu udało się zebrać środki na wydanie niniejszej pozycji. Na szczególne podziękowania, oprócz wymienionych na początku książki mecenasów i zamieszczonych na okładce sponsorów, zasługują (kolejność losowa):

Cykl popularnonaukowy Był sobie król... to drugie po słynnej trylogii Pawła Jasienicy literackie opowiadanie o dziejach dawnej Polski. Wzorowane na dziele Mistrza, ale skierowane do szerszego grona zainteresowanych historią ojczystą i dlatego jeszcze więcej w nim ciekawostek. Są tu też legendy i szczypta humoru, a przede wszystkim - kapitalne ilustracje. To lektura dla każdego i na całe życie, do czytania i oglądania przez całą rodzinę.

W ostatniej części dochodzimy do końca epoki królów elekcyjnych, a zarazem do kresu istnienia dawnej Rzeczypospolitej. Koniec był wprawdzie żałosny, lecz po drodze trafiło się jeszcze największe zwycięstwo polskiego oręża, ustanowienie pierwszej w Europie konstytucji, a oprócz momentów tragicznych nie brakowało też komicznych, jak w życiu.