Broniewski. Miłość, wódka, polityka audiobook

Spis treści

Bo to tak, jakbym orłowi polskiemu urwał głowę…

Nie miał żadnej ambicji ubiegania się o czwórki…

Omal kamieniami za nami nie ciskano…

Idiotyczne życie! Ciągle kokoty, wódka, karty i nuda…

Mam już cywilne ubranie, miło mi w nim chodzić…

Wiem jedno: chcę być z Tobą…

Siedzę z Janem w trzynastej celi na Ratuszu, pośrodku miasta…

Zgnieść gadzinę nacjonalistyczną!

Okropna smutność i dodupizm.

…bo ja cię kocham

A druga bomba – w grób smoleński!

Czas dom budować, czas wracać…

Maria umiera dwukrotnie…

Uskrzydleni jego obecnością, ze skurczem w krtani…

Ważniejsza od Tuwimowej i Gałczyńskiej…

Słowo o Stalinie

Córka-bzdurka…

Poeta i psychołotrzy

Człowiek w przepoconej koszuli, w skarpetkach ciężkich od zmęczenia…

Nawet ze śmiercią prowadzę czystą grę…

Sprawy, które nie ulegają przeterminowaniu: wojna, miłość, polityka, alkohol…

Kalendarium Władysława Broniewskiego

Władek, ojciec, poeta…

Wszystkie rozdziały dostępne w pełnej wersji książki.

Opra­co­wa­nie gra­ficz­ne: An­drzej Ba­rec­ki

Ko­rek­ta: Do­bro­sła­wa Pan­kow­ska

Na ob­wo­lu­cie wy­ko­rzy­sta­no zdję­cie Wła­dy­sła­wa Bro­niew­skie­go na Ba­ra­niej Gó­rze z roku 1955 au­tor­stwa H. Her­ma­no­wi­cza

Ebook nie zawiera zdjęć zamieszczonych w wydaniu papierowym książki.

Co­py­ri­ght © by Ma­riusz Urba­nek, War­sza­wa 2011

Co­py­ri­ght © by Wy­daw­nic­two Iskry, War­sza­wa 2011

ISBN 978-83-244-0184-0

Wy­daw­nic­two Iskry

ul. Smol­na 11

00-375 War­sza­wa

tel/faks: (22) 827-94-15

e-mail: [email protected]

www.iskry.com.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Bo to tak, jakbym orłowi polskiemu urwał głowę…

Ta aneg­do­ta ma wie­le wer­sji. Ci sami są tyl­ko za każ­dym ra­zem bo­ha­te­ro­wie. So­wiec­ki na­miest­nik Bo­le­sław Bie­rut i po­eta Wła­dy­sław Bro­niew­ski. Agent NKWD, osa­dzo­ny na sta­no­wi­sku pre­zy­den­ta w po­wo­jen­nej Pol­sce, i były le­gio­ni­sta Pił­sud­skie­go, au­tor po­ema­tu Sło­wo o Sta­li­nie, któ­re­go ta­lent za­przę­gnię­to w służ­bę ko­mu­ni­zmu.

Ta sama jest też za każ­dym ra­zem proś­ba, z jaką Bie­rut zwra­ca się do Bro­niew­skie­go.

– To­wa­rzy­szu Wła­dy­sła­wie, naj­wyż­szy czas, że­by­ście na­pi­sa­li nowy hymn Pol­ski.

To miał być hymn le­piej pa­su­ją­cy do pań­stwa ro­bot­ni­ków i chło­pów niż osiem­na­sto­wiecz­na pieśń od­wo­łu­ją­ca się do fran­cu­skie­go ce­sa­rza, het­ma­nów z cza­sów szla­chec­kiej Pol­ski i sza­bel sta­wia­nych prze­ciw ob­cej prze­mo­cy. Te­raz prze­cież przy­szłość wy­ku­wa­ło się sier­pem i mło­tem.

– Na­pi­sze­cie go wy, nasz wiel­ki pro­le­ta­riac­ki po­eta – prze­ko­ny­wał Bie­rut.

An­drzej Braun wspo­mi­nał, że było to pod­czas jed­ne­go z przy­jęć, na ja­kie Bie­rut za­pra­szał do Bel­we­de­ru pi­sa­rzy. Miał po­wie­dzieć, że ma już dość Ma­zur­ka Dą­brow­skie­go. Pora na nowy hymn. Bro­niew­ski przy­cho­dził na te przy­ję­cia prze­waż­nie już pi­ja­ny, ale kie­dy pod­su­nię­to mu po­mysł na­pi­sa­nia no­we­go hym­nu, od­mó­wił. Wy­buch­nął:

– Orła bez ko­ro­ny jesz­cze mogę znieść, ale no­we­go hym­nu nig­dy.

Trze­cia żona Bro­niew­skie­go, Wan­da, nie sły­sza­ła tej roz­mo­wy.

Sta­ła kil­ka kro­ków da­lej. „Wi­dzia­łam tyl­ko, jak mąż bar­dzo zmie­nił się na twa­rzy. Od­mó­wił” – wspo­mi­na­ła.

Ma­rek Hła­sko, przez kil­ka mie­się­cy se­kre­tarz Wła­dy­sła­wa Bro­niew­skie­go, na­pi­sał, że po­eta po­słał Bie­ru­ta do wszyst­kich dia­błów. „Po czym na­pi­sał wiersz, że kła­nia się re­wo­lu­cji ra­dziec­kiej po pol­sku, czap­ką do zie­mi”. Jak zwy­kle w aneg­do­tach nie wszyst­ko jest praw­dą. Wiersz Po­kłon Re­wo­lu­cji Paź­dzier­ni­ko­wej po­wstał kil­ka lat przed roz­mo­wą z Bie­ru­tem. We­dług jesz­cze in­nej wer­sji Bro­niew­ski miał wrę­czyć Bie­ru­to­wi kart­kę z na­gry­zmo­lo­nym nie­rów­nym pi­smem zda­niem: Jesz­cze Pol­ska nie zgi­nę­ła…

Ma­ria Dą­brow­ska też za­pa­mię­ta­ła przy­ję­cie w Bel­we­de­rze. Od­by­ło się z oka­zji zjaz­du Związ­ku Li­te­ra­tów Pol­skich w czerw­cu 1954 roku. Za­no­to­wa­ła je w Dzien­ni­kach po­nad rok póź­niej, 23 lip­ca 1955.

Sie­dzia­ła przy sto­le z Bie­ru­tem, gdy na salę wszedł pi­ja­ny Bro­niew­ski. Za­ta­czał się dłuż­szą chwi­lę, a po­tem za­czął krzy­czeć tak, że mu­sie­li usły­szeć go wszy­scy.

– Wy chce­cie, to­wa­rzysz Bo­le­sław, że­bym ja na­pi­sał nowy tekst do hym­nu na­ro­do­we­go. Ja to po­tra­fię. Ja je­den! Ale ja hym­nu na­ro­do­we­go nie będę zmie­niał. Nie będę, bo nie mogę! Bo nie chcę!

A po chwi­li, jesz­cze raz, ci­szej:

– Bo to tak, jak­bym or­ło­wi pol­skie­mu urwał gło­wę.

Być może tyl­ko inny po­eta mógł zro­zu­mieć ogrom po­ku­sy, przed któ­rą sta­nął Bro­niew­ski. Sta­ni­sław Gro­cho­wiak na­pi­sał, że był­by to prze­cież laur naj­wyż­szy, o ja­kim po­eta mógł ma­rzyć. Ar­gu­men­tów, by przy­jąć ofer­tę, też nie bra­ko­wa­ło. Wie­rzył prze­cież w siłę swe­go po­etyc­kie­go ta­len­tu. Wie­rzył w so­cja­lizm i nie byli w sta­nie tego zmie­nić lu­dzie, któ­rzy rzą­dzi­li Pol­ską.

A jed­nak od­mó­wił, i to sta­now­czo, jak za­pa­mię­ta­li świad­ko­wie. Po­tem się upił. I dłu­go nie trzeź­wiał.

„Było coś z do­sto­jewsz­czy­zny w gro­żą­cym skan­da­lu z po­wo­du pi­jań­stwa Bro­niew­skie­go” – no­to­wa­ła w paź­dzier­ni­ku 1954 roku śro­do­wi­sko­we re­ak­cje na in­cy­dent w Bel­we­de­rze to­wa­rzysz­ka ży­cia Dą­brow­skiej, Anna Ko­wal­ska.

I było w tym coś z sa­mo­bój­czej de­spe­ra­cji czło­wie­ka, któ­ry świa­do­mie wy­da­je na sie­bie wy­rok.

Nie miał żadnej ambicji ubiegania się o czwórki…

Był przy­wią­za­ny do swo­ich szla­chec­kich ko­rze­ni. Mó­wił o nich przy róż­nych oka­zjach, chwa­lił się przod­ka­mi, do­cho­dził po­kre­wień­stwa. Wik­to­ro­wi We­in­trau­bo­wi, hi­sto­ry­ko­wi li­te­ra­tu­ry, z wy­raź­ną sa­tys­fak­cją opo­wia­dał, że do­szu­kał się pa­ran­te­li z Wi­tol­dem Grab­kow­skim, mi­ni­strem spra­wie­dli­wo­ści w rzą­dzie Fe­li­cja­na Sła­wo­ja Skład­kow­skie­go. Wy­py­ty­wał (We­in­traub zaj­mo­wał się li­te­ra­tu­rą re­ne­san­su i ba­ro­ku) o Mar­ci­na Bro­niew­skie­go, szes­na­sto­wiecz­ne­go po­sła, aria­ni­na i pu­bli­cy­stę, któ­ry spie­rał się z sa­mym Pio­trem Skar­gą. „Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że ów aria­nin, a więc w owo­cze­snych ka­te­go­riach skraj­ny le­wi­co­wiec i po­le­mi­sta świet­nie wła­da­ją­cy pió­rem, nada­wał­by się na jego an­te­na­ta jak ulał” – wspo­mi­nał We­in­traub.

Po­cho­dził z ro­dzi­ny urzęd­ni­czej. Dzia­dek ze stro­ny mat­ki, An­to­ni Lu­bo­widz­ki, był no­ta­riu­szem w płoc­kim są­dzie, oj­ciec, tak­że An­to­ni, pra­co­wał w ban­ku. Obaj zmar­li szyb­ko. Oj­ciec w roku 1902, gdy uro­dzo­ny 17 grud­nia 1897 roku Wła­dek („wszy­scy się ucie­szy­li, że na­resz­cie sy­nek” – wspo­mi­nał) miał nie­speł­na pięć lat, dzia­dek w 1907. Mat­ka, Zo­fia z Lu­bo­widz­kich Bro­niew­ska, nie wy­szła po­wtór­nie za mąż. Ra­zem z Ja­dwi­gą Lu­bo­widz­ką (z domu Ostrow­ską), dru­gą żoną An­to­nie­go, za­ję­ły się wy­cho­wy­wa­niem ma­łe­go Wład­ka i jego dwóch star­szych sióstr: Ja­ni­ny i Zo­fii. Mat­ka pro­wa­dzi­ła stan­cję dla uczen­nic, bab­ka da­wa­ła lek­cje gry na for­te­pia­nie.

Zmu­sza­ła do gra­nia tak­że wnu­ka. „Chłop­czyk był wszech­stron­nie zdol­ny – wspo­mi­nał sam sie­bie. – Prze­po­wia­da­no mu, że bę­dzie ma­la­rzem, no bo ry­so­wał jako tako, że ak­to­rem, bo de­kla­mo­wał ład­nie ślicz­ne wier­sze pani Ko­nop­nic­kiej, a ko­niec tym prze­po­wied­niom po­ło­ży­ła bab­ka, bo chłop­czyk miał słuch”.

Sa­dza­ła przy kla­wia­tu­rze i mó­wi­ła: „Wła­dziu, graj”. Grał: gamy, ha­no­ny i inne nud­ne ćwi­cze­nia. „Pierw­sze dwa ty­go­dnie ja­koś to zno­si­łem, wbrew mo­jej krnąbr­nej na­tu­rze – opo­wia­dał po la­tach. – Po­tem za­czą­łem ucie­kać pod for­te­pian…”. Ale stam­tąd bab­ka wy­cią­ga­ła nie­sfor­ne­go wnu­ka za nogę, więc za­czął kryć się w chasz­czach naj­bar­dziej od­le­głych za­kąt­ków ogro­du, gdzie nikt go już zna­leźć nie mógł. W koń­cu bab­ka od­stą­pi­ła od żmud­nych pal­có­wek i sama za­czę­ła grać wnu­ko­wi ma­zur­ki. „Je­den wlazł mi do ser­ca jak drza­zga i do­tąd tej drza­zgi nie mogę wy­jąć” – mó­wił. Wte­dy po­sta­no­wił, że też bę­dzie grał.

Za­pa­mię­ta­ny z dzie­ciń­stwa dom i lek­cje bab­ki Bro­niew­ski przy­wo­łał w 1943 roku w Je­ro­zo­li­mie, pi­sząc no­stal­gicz­ny Ma­zu­rek Cho­pi­na.

A bab­ka mi to gra­ła

na sta­rym for­te­pia­nie

w po­ko­ju, gdzie fo­to­gra­fia

dwóch bra­ci roz­strze­la­nych.

Bra­cia w czar­nych cza­ma­rach

leżą w płoc­kim ogro­dzie,

a bab­ka nie­daw­no zmar­ła

nie­spo­dzie­wa­nie, gdzieś w dro­dze…

Owi dwaj bra­cia to Wa­le­rian i Ro­mu­ald Lu­bo­widz­cy; obaj zgi­nę­li w po­wsta­niu stycz­nio­wym, ko­lej­nym, któ­re mia­ło przy­nieść Pol­sce, wy­kre­ślo­nej pod ko­niec XVIII wie­ku z mapy Eu­ro­py, wol­ność. Wa­le­rian po­legł, do­wo­dząc po­wstań­czym od­dzia­łem, Ro­mu­al­da roz­strze­la­no, gdy tra­fił do ro­syj­skiej nie­wo­li.

Cho­pi­now­ski ma­zu­rek to­wa­rzy­szył Bro­niew­skie­mu przez całe ży­cie. Za­sta­na­wiał się, jak za­pi­sać go sło­wa­mi. Znał tek­sty Kor­ne­la Ujej­skie­go („Jego do­tąd ni ma, a du­szycz­ka roi”), ale to była nie­do­bra szko­ła, uwa­żał. „I z tego złe­go punk­tu wi­dze­nia za­czę­ła się moja po­ezja. Całe ży­cie my­śla­łem, jak do­ro­bić sło­wa do ma­zur­ka h-moll” – mó­wił.

Pod ko­niec ży­cia za­czął dyk­to­wać żo­nie wspo­mnie­nia. Zdą­żył opo­wie­dzieć o bab­ce Ja­dwi­dze, o słu­żą­cej Jó­ze­fie, któ­ra była wła­ści­wie człon­kiem ro­dzi­ny, i o są­siad­ce, pani Tań­skiej, któ­ra czę­sto­wa­ła kil­ku­let­nie­go Wła­dzia kon­fi­tu­ra­mi i se­ple­niąc, re­cy­to­wa­ła mu wier­sze. A kie­dyś za­bra­ła do lasu.

– Wła­dziu, sły­sys, jak te dze­wa su­mią? – za­py­ta­ła. „Usły­sza­łem na całe ży­cie” – po­wie­dział pół wie­ku póź­niej.

Wspo­mi­nał ro­dzin­ny dom. Par­te­ro­wy, z fa­cjat­ka­mi, z ogro­dem scho­dzą­cym trze­ma ta­ra­sa­mi ku Wi­śle, wiel­kim sta­rym dę­bem i krze­wem mig­da­łow­ca (wte­dy jesz­cze w Pol­sce rzad­kość). Przy­po­mi­nał mo­ment prze­pro­wadz­ki, gdy trze­ba było sprze­dać dom dziad­ka. Prze­nie­śli się wte­dy całą ro­dzi­ną na płoc­ki Sta­ry Ry­nek, w dużo skrom­niej­sze wa­run­ki.

Mó­wił nie­skład­nie, po­pa­da­jąc w dy­gre­sje, wra­ca­jąc po kil­ka razy do tych sa­mych ob­ra­zów: „Dyk­tu­ję te rze­czy 8 li­sto­pa­da 1960 tro­chę pod­mi­no­wa­ny al­ko­ho­lem, a to mnie nie­po­koi, po­nie­waż za­mie­rza­łem pi­sać o naj­więk­szej mi­ło­ści mo­je­go ży­cia”. Tam­te­go dnia wspo­mi­nał mat­kę. Pio­sen­ki, któ­re mu śpie­wa­ła, za­pach wody ko­loń­skiej (nie uży­wa­ła per­fum), spo­sób, w jaki po­da­wa­ła rękę do po­ca­ło­wa­nia. I wy­jazd mat­ki do Cie­cho­cin­ka, któ­ry kil­ku­let­ni chło­piec bar­dzo prze­żył, bo my­ślał, że to roz­sta­nie na za­wsze.

Któ­re­goś dnia Zo­fia Bro­niew­ska po­wie­dzia­ła sy­no­wi: – Rób, co ro­bisz. „Zda­nie za­czerp­nię­te praw­do­po­dob­nie ze Spen­ce­ra” – wspo­mi­nał. „No i zda­je się, że speł­ni­łem przy­ka­za­nie Mat­ki, co­kol­wiek ro­bi­łem w moim ży­ciu, sta­ra­łem się ro­bić do­kład­nie, so­lid­nie, su­mien­nie”.

Ma­ria Obe­rfel­dów­na, cór­ka zna­ne­go w Płoc­ku ad­wo­ka­ta i sio­stra Jan­ka, z któ­rym Bro­niew­ski uciek­nie parę lat póź­niej do Le­gio­nów, za­pa­mię­ta­ła ma­łe­go Wład­ka jesz­cze z cza­sów przed­szkol­nych, z tzw. fre­blów­ki pani Wą­so­wicz, a po­tem tak­że ze szko­ły. Wszę­dzie go było wi­dać, brał udział w każ­dej za­ba­wie, bar­dzo udat­nie na­śla­do­wał pia­nie ko­gu­ta, i „tłukł jak na­le­ża­ło młod­sze dziew­czy­ny” – na­pi­sa­ła. Na­zy­wa­no go Ko­gu­tem.

Sam po la­tach opo­wia­dał, jak w wie­ku je­de­na­stu lat za­ko­chał się naj­pierw w cór­ce swe­go na­uczy­cie­la, a po­tem w jego młod­szej sio­strze, „w ogó­le dłu­żej niż kil­ka mie­się­cy nie po­tra­fił in­te­re­so­wać się jed­nym obiek­tem”. Bar­dzo dużo czy­tał („do­bre książ­ki wy­pi­jał hau­stem”) i do­szło do tego, że w domu pró­bo­wa­no mu wręcz ogra­ni­czać lek­tu­rę.

Cho­dził do wy­wal­czo­ne­go dzię­ki re­wo­lu­cji 1905 roku Gim­na­zjum Pol­skiej Ma­cie­rzy Szkol­nej, zwa­ne­go w Płoc­ku Ja­giel­lon­ką albo po pro­stu Gim­na­zjum Pol­skim (w od­róż­nie­niu od Gim­na­zjum Gu­ber­nial­ne­go, w któ­rym ję­zy­kiem wy­kła­do­wym był ro­syj­ski). Tam za­czął ukła­dać pierw­sze wier­szy­ki, krą­żą­ce po­tem wśród uczniów. Obe­rfel­dów­na, przy­szła pi­sar­ka i tłu­macz­ka, za­pa­mię­ta­ła frag­men­ty sty­li­zo­wa­nej na chłop­ską gwa­rę Opo­wie­ści dziad­ko­wej o tym, co się w szko­le dzia­ło, w któ­rej Bro­niew­ski opi­sy­wał kon­flikt uczniów z jed­ną ze star­szych na­uczy­cie­lek.

Ma­jom tera tam labe,

A to wszyć­ko bez babe,

Jak za­cze­na im po­msto­wać,

Psie­kr­wieć, tu­pać, cho­le­ro­wać,

Po­śli so­bie do domu,

Dyr. sie do­stał w opre­sje,

Zwo­łał Rade na se­sje…

„W tych pierw­szych wy­czy­nach wier­szo­wa­nych zde­cy­do­wa­nie pa­tro­no­wał mu Boy-Że­leń­ski i jego Słów­ka” – wspo­mi­na­ła Ma­ria Obe­rfel­dów­na. Być może mia­ła na my­śli wier­szy­ki ta­kie, jak ten wpi­sa­ny do pa­mięt­ni­ka jed­ne­mu z ko­le­gów, naj­wy­raź­niej za­ko­cha­ne­mu w uczen­ni­cy ze szko­ły żeń­skiej.

Pa­nie­necz­ka z Dzia­łów­ki

Ma sta­ni­czek do­syć wcię­ty,

Ład­ną bu­zię, zgrab­ną nóż­kę,

Sło­wem – waż­ne do­ku­men­ty.

Gdy ci głów­ką kiw­nąć ra­czy,

To już za­szczyt jest nie­ma­ły.

Dla niej – dla niej, mój Ka­rol­ku,

Cho­dzisz jak sko­ło­wa­cia­ły.

Sam Bro­niew­ski był nie­co gor­sze­go zda­nia na te­mat swo­ich mło­dzień­czych wier­szy. Wię­cej w nich było Ko­nop­nic­kiej niż jego sa­me­go, twier­dził.

– Pi­sy­wa­łem też do sie­bie sa­me­go li­sty od wy­ima­gi­no­wa­nej dziew­czy­ny i wrzu­ca­łem do skrzyn­ki… – opo­wia­dał po la­tach. – Po­tem po­ka­zy­wa­łem je ko­le­gom, żeby za­zdro­ści­li mi po­wo­dze­nia.

Płoc­kie Gim­na­zjum Pol­skie było przy­sta­nią dla na­uczy­cie­li, któ­rzy na­ra­zi­li się wła­dzom oświa­to­wym. Jed­nym z ta­kich nie­po­kor­nych był po­lo­ni­sta Wła­dy­sław Gac­ki. Za­nim tra­fił do Płoc­ka, za­li­czył na­wet ro­syj­ski areszt. Po la­tach wspo­mi­nał pło­wo­wło­se­go, nie­sfor­ne­go chłop­ca, któ­ry zaj­mo­wał za­wsze miej­sce w ostat­nim rzę­dzie ła­wek, bo tam naj­ła­twiej było ukryć przed na­uczy­cie­lem fi­gle i ka­wa­ły ro­bio­ne ko­le­gom. „Nie przej­mo­wał się lek­cja­mi. Za­py­ta­ny, umiał od­po­wie­dzieć. Nie miał żad­nej am­bi­cji ubie­ga­nia się o czwór­ki” – opi­sy­wał by­łe­go ucznia. Nie szu­kał bliż­sze­go kon­tak­tu z na­uczy­cie­lem, jak ro­bi­li to jego ko­le­dzy, ale kie­dy Gac­ki wszedł w kon­flikt z płoc­ki­mi kon­ser­wa­ty­sta­mi, to wła­śnie Bro­niew­ski sta­nął po stro­nie wy­cho­waw­cy. „At­mos­fe­ra szko­ły da­wa­ła mi wie­le, stam­tąd na­bra­łem sił na całe ży­cie” – wspo­mi­nał po la­tach.

W 1912 roku na kil­ka mie­się­cy zmie­nił szko­łę w Płoc­ku na Gim­na­zjum Ko­nop­czyń­skie­go w War­sza­wie, gdzie wy­je­chał z mat­ką. Tam po­znał go Jan Le­choń. Za­pa­mię­tał „fa­ce­ta”, któ­ry sy­pał po­wie­dze­nia­mi „ni w pięć, ni w dzie­sięć”, a pod­czas pauz po­pi­sy­wał się tań­cze­niem ko­za­ka; ra­czej „przy­głup­ko­wa­te­go bła­zna” niż ko­goś szcze­gól­nie po­waż­ne­go.

Bro­niew­ski po­ja­wił się w szko­le kil­ka ty­go­dni po roz­po­czę­ciu roku szkol­ne­go. Mu­siał uzu­peł­nić róż­ni­ce w pro­gra­mach gim­na­zjum płoc­kie­go i war­szaw­skie­go, co nie za­wsze wy­cho­dzi­ło mu do­brze. Pod­czas lek­cji fran­cu­skie­go nie po­tra­fił pra­wi­dło­wo od­po­wie­dzieć na za­da­ne py­ta­nie, i w koń­cu naj­pierw nie­zdar­ną fran­cusz­czy­zną, a po­tem po pol­sku wy­du­kał, że tego ję­zy­ka do­tąd się nie uczył i dla­te­go jest „za­co­fa­ny”. Ni­cze­go wię­cej gro­ma­dzie wy­rost­ków nie było trze­ba. „Wśród wy­cia czter­dzie­stu bę­cwa­łów, któ­re­mu z nie­któ­rych ła­wek to­wa­rzy­szy­ło ogłu­sza­ją­ce trza­ska­nie w pul­pi­ty […] Bro­niew­ski zo­stał od­tąd nie­odwo­łal­nie i na za­wsze «za­co­fa­nym»” – wspo­mi­nał Le­choń. „Na za­wsze” czy­li do cza­su, gdy po kil­ku mie­sią­cach rów­nie nie­spo­dzie­wa­nie, jak się po­ja­wił, znik­nął ze szko­ły imie­nia Ko­nop­czyń­skie­go.

Na lata gim­na­zjal­ne Bro­niew­skie­go przy­pa­dły po­cząt­ki pol­skie­go har­cer­stwa, wte­dy jesz­cze na­zy­wa­ne­go skau­tin­giem. W Gim­na­zjum Pol­skim dru­ży­nę or­ga­ni­zo­wał Bro­niew­ski. Le­onard Życ­ki, któ­ry cho­dził do in­nej szko­ły, za­pa­mię­tał go ze wspól­nej wy­pra­wy skau­tów z róż­nych gim­na­zjów.

Wie­czo­rem, w wy­peł­nio­nej sło­mą sto­do­le, w któ­rej za­trzy­ma­li się na noc­leg, za­czę­ła się za­ba­wa. Życ­ki za­uwa­żył pu­co­ło­wa­te­go blon­dyn­ka, któ­ry wy­róż­niał się zna­jo­mo­ścią we­so­łych pio­se­nek, we­rwą i nie­złym gło­sem. Spy­tał, kto to.

– Wła­dek Bro­niew­ski. Cho­dzi do Pierw­szej Budy – usły­szał.

Za­czę­li wi­dy­wać się czę­ściej. Życ­ki za­pa­mię­tał at­mos­fe­rę domu Bro­niew­skie­go. Por­tre­ty przod­ków, któ­rzy gi­nę­li w po­wsta­niach, sta­re me­ble, bo­ga­to za­opa­trzo­ną bi­blio­te­kę, do­brze na­stro­jo­ny for­te­pian. Sta­ry dąb koło domu i pe­łen ja­bło­ni i gru­szy ogród, z któ­re­go roz­ta­czał się nie­zrów­na­ny wi­dok na Wi­słę. Oraz do­mo­wy „frau­cy­mer”, któ­ry do­ku­czał bied­ne­mu Wład­ko­wi, że nie dość przy­kła­da się do na­uki.

W tym domu od­by­wa­ły się spo­tka­nia, pod­czas któ­rych czy­ta­no pa­trio­tycz­ne utwo­ry Mic­kie­wi­cza, Sło­wac­kie­go, Nor­wi­da, Wy­spiań­skie­go i Że­rom­skie­go, a po­tem roz­ma­wia­no o zbli­ża­ją­cej się woj­nie i ko­niecz­no­ści przy­go­to­wa­nia się do niej przez mło­dych. A cza­sem czy­ta­ło się hu­mo­re­ski Kor­ne­la Ma­ku­szyń­skie­go. „Brac­two za­ry­ki­wa­ło się przy słu­cha­niu” – wspo­mi­nał Życ­ki.

Kie­dyś po­wie­dział Bro­niew­skie­mu, że gło­sy o „wiel­kiej woj­nie” są co­raz słab­sze i pew­nie nic z niej nie bę­dzie.

– Chy­ba nie chciał­byś, by­śmy za­po­mnie­li, kim je­ste­śmy, i za­mie­ni­li się w Ro­sjan, Niem­ców czy Au­stria­ków – usły­szał. – Mu­si­my być go­to­wi do wal­ki o nie­pod­le­głą Pol­skę, a oka­zja wy­da­rzy się wkrót­ce.

Bro­niew­ski był jed­nym z uczniów, któ­rzy zor­ga­ni­zo­wa­li w Płoc­ku sek­cję Związ­ku Strze­lec­kie­go. Pa­ra­mi­li­tar­na or­ga­ni­za­cja mia­ła przy­go­to­wać mło­dzież do po­wsta­nia, strzel­cy po­ta­jem­nie szko­li­li się w musz­trze i tak­ty­ce (w za­bo­rze au­striac­kim zwią­zek dzia­łał le­gal­nie, w pru­skim i ro­syj­skim nie). Bro­niew­ski tak wspo­mi­nał ten czas w wier­szu Mo­dli­twa.

Dru­ży­nia­cy, siód­mo­kla­si­ści,

kon­spi­ra­cja (już było się w ko­zie),

śpie­wa­li­śmy uro­czy­ście

o po­wstań­czej kuli,

o po­wstań­czym po­wro­zie.

To było przed tam­tą woj­ną,

pięt­na­ście lat – to nie­wie­le.

A śpie­wać nie było wol­no:

grób po­wstań­ców, a śpie­wał „Strze­lec”.

Po szó­stej kla­sie gim­na­zjum (na świa­dec­twie same do­sta­tecz­ne, tyl­ko z re­li­gii – do­bry) sie­dem­na­sto­let­ni już pra­wie Wła­dek wy­na­jął po­kój na mie­ście. Ofi­cjal­nie po to, żeby le­piej skon­cen­tro­wać się na na­uce, nie­ofi­cjal­nie pew­nie dla­te­go, żeby za­de­mon­stro­wać swo­ją pra­wie do­ro­słość. Na ścia­nie po­wie­sił spo­rych roz­mia­rów pla­kat z wy­ka­li­gra­fo­wa­nym na­pi­sem: „ C z a s   t o   p i e n i ą d z   –   g o ś c i e!”  i chęt­niej przyj­mo­wał tych, któ­rzy nie zaj­mo­wa­li mu zbyt wie­le cza­su.

Na dłuż­sze roz­mo­wy i spa­ce­ry uma­wiał się na skwe­rze „za Tu­mem”. „Usta­la­li­śmy losy świa­ta na naj­bliż­sze sto lat” – wspo­mi­nał Życ­ki. To tam Bro­niew­ski czy­tał mu swo­je pierw­sze wier­sze („Już zbli­ża się chwi­la, wol­no­ści za­ra­nie, / gdy Pol­ska zbu­dzo­na do boju po­wsta­nie…”) i to tam la­tem 1914 roku zdra­dził Życ­kie­mu, że po wa­ka­cjach za­mie­rza za­cząć wy­da­wać w szko­le pi­smo. Ma już na­wet ty­tuł: „Mło­dzi idą”.

W cza­sie tych wa­ka­cji wy­bu­chła woj­na, póź­niej na­zwa­na wiel­ką, a jesz­cze póź­niej pierw­szą woj­ną świa­to­wą.

Omal kamieniami za nami nie ciskano…

Przez pierw­sze mie­sią­ce po wy­bu­chu woj­ny Płock kil­ka­krot­nie prze­cho­dził z rąk do rąk. Gdy z mia­sta wy­co­fy­wa­li się Ro­sja­nie, wkra­cza­li Niem­cy. Kie­dy ustę­po­wa­li Niem­cy, wra­ca­li na daw­ne po­zy­cje Ro­sja­nie. Miesz­kań­cy pró­bo­wa­li żyć nor­mal­nie, ale nie za­wsze było to moż­li­we. Ostrzał ar­ty­le­ryj­ski uszko­dził wie­żę ci­śnień i młyn, bu­dy­nek Gim­na­zjum Pol­skie­go zo­stał za­mie­nio­ny na szpi­tal, przez kil­ka mie­się­cy trwał stan nie­pew­no­ści, co da­lej. Do­pie­ro w po­ło­wie stycz­nia 1915 roku Płock na bli­sko czte­ry lata za­ję­li Niem­cy.

Ucznio­wie, zwłasz­cza tacy, jak Wła­dek Bro­niew­ski – u pro­gu mę­sko­ści, szu­ka­li dla sie­bie miej­sca. Temu słu­ży­ły ćwi­cze­nia Strzel­ca. Prze­ku­py­wa­li Ro­sjan, żeby ci uczy­li ich strze­lać, kra­dli Niem­com ka­ra­bi­ny, ćwi­czy­li się w wal­kach na ba­gne­ty, kol­por­to­wa­li pa­trio­tycz­ne pi­sem­ka, wy­da­wa­li wła­sne. Na uży­tek kon­spi­ra­cyj­nych ze­brań i szko­leń („kie­dym ka­ra­bin skra­dzio­ny / niósł skry­cie pod pe­le­ry­ną” – pi­sał w wier­szu Mo­gi­ły) Bro­niew­ski przy­jął pseu­do­nim „Or­lik”.

Zo­stał na­czel­nym re­dak­to­rem („re­dak­to­rem nie­od­po­wie­dzial­nym” – żar­to­wał po la­tach) pi­sma „Mło­dzi idą” (współ­re­dak­to­ra­mi byli m.in. Jan Ma­riań­ski, Jan Obe­rfeld i Fe­liks Cel­mer), pi­sa­ne­go ręcz­nie i po­wie­la­ne­go na hek­to­gra­fie w miesz­ka­niu ojca Obe­rfel­da.

Ma­ry­sia Obe­rfel­dów­na do­brze za­pa­mię­ta­ła Wład­ka z tam­te­go cza­su. Po­pie­la­te ubra­nie, roz­pię­ta ma­ry­nar­ka, czar­ny, fan­ta­zyj­nie za­wią­za­ny kra­wat, wszyst­ko w nie­zgo­dzie z obo­wią­zu­ją­cym uczniów gim­na­zjal­nym ka­no­nem. „Za­wsze w sta­nie «pę­dzą­cym», wpa­dał na chwi­lę, przy­no­sił wier­sze wzy­wa­ją­ce do od­lo­tu, któ­re na­tych­miast szły na warsz­tat” – wspo­mi­na­ła po la­tach. Dziew­czę­ta po­zaz­dro­ści­ły ko­le­gom „praw­dzi­wej” kon­spi­ra­cji i też po­sta­no­wi­ły za­ło­żyć pa­trio­tycz­ną ga­ze­tę o na­zwie „Ga­zet­ka”. Szyb­ko jed­nak zre­zy­gno­wa­ły, bo pi­smo oka­za­ło się dość na­iw­ne, „moc­no skar­co­ne przez upo­li­tycz­nio­nych chłop­ców (głów­nie do­ku­czył nam Bro­niew­ski)” – wspo­mi­na­ła Ma­ria Obe­rfeld-Ma­jew­ska.

Pi­smo „Mło­dzi idą” mia­ło tyl­ko dwa wy­da­nia, pierw­sze w li­sto­pa­dzie 1914 roku. Więk­szość ła­mów kil­ku­na­sto­stro­ni­co­wej ga­zet­ki wy­peł­niał pod róż­ny­mi pseu­do­ni­ma­mi (Jan Cza­ma­ra, H. Dem­bow­ski) sam Bro­niew­ski. Tak­że wier­sze, pod­pi­sy­wa­ne „Orl”, były jego au­tor­stwa.

Nam dzi­siaj dość kaj­dan i głu­chych ich brzę­ków,

dość wes­tchnień bez­czyn­nych, dość cier­pień i ję­ków,

my sil­ni dziś cia­łem i du­chem…

– de­kla­ro­wał w Już dość. Wzy­wał do wal­ki o zbu­rze­nie sta­re­go świa­ta, któ­ry ode­brał Pol­sce wol­ność. Pi­sał o świę­tym ża­rze, któ­ry za­pło­nął w ser­cach lu­dzi, i za­ra­niu wol­no­ści, gdy zbu­dzo­na do boju Pol­ska po­wsta­nie prze­ciw cie­mięż­com. O żoł­nie­rzu ście­lą­cym się po­ko­tem na nie­za­sty­głym tru­pie wro­ga, o pio­łu­nie i sza­le­ju, któ­re ma za­sa­dzić na mo­gi­le po­le­głe­go żoł­nie­rza uko­cha­na dziew­czy­na. Wię­cej było w tych wier­szach mło­dzień­czej eg­zal­ta­cji niż praw­dzi­wej sztu­ki.

Uczeń siód­mej kla­sy pi­sał też ana­li­zy po­li­tycz­ne, roz­wa­ża­jąc sto­su­nek Po­la­ków do woj­ny i za­bor­ców oraz szan­se na od­zy­ska­nie wol­no­ści. Przy­glą­dał się swo­im gim­na­zjal­nym ko­le­gom i nie mógł zro­zu­mieć, skąd bie­rze się tak wiel­ki kon­trast mię­dzy pa­trio­ty­zmem jed­nych a obo­jęt­no­ścią, a na­wet zwy­kłą „pod­ło­ścią i kre­ty­ni­zmem” in­nych. Wie­rzył jed­nak w „uśpio­ne, nie­spo­ży­te moce” ludu pol­skie­go. „Gdy się zbu­dzą, ze­rwą wszel­kie krę­pu­ją­ce wię­zy i lud sam po­dyk­tu­je so­bie wa­run­ki przy­szłe­go bytu!!!” – na­pi­sał w dru­gim nu­me­rze pi­sma. W PRL od­czy­ty­wa­no te sło­wa sie­dem­na­sto­let­nie­go gim­na­zja­li­sty jako za­po­wiedź przy­szłych ide­owych wy­bo­rów re­wo­lu­cyj­ne­go po­ety.

W kwiet­niu 1915 roku po­ja­wił się w Płoc­ku ofi­cer „od Pił­sud­skie­go”, by w imie­niu twór­cy Le­gio­nów, któ­re od kil­ku mie­się­cy biły się już o wol­ność Pol­ski, ob­jąć ko­men­dę nad od­dzia­łem strzel­ców 7 kwiet­nia 1915 roku gim­na­zja­li­ści, wśród nich Bro­niew­ski, otrzy­ma­li bia­ło-ama­ran­to­we opa­ski na ra­mię z na­pi­sem „Le­gjo­ny Pol­skie 1 pułk” oraz le­gio­no­wy ekwi­pu­nek: pled, ple­cak, ma­nier­kę i ku­bek. Już na wła­sną rękę każ­dy za­pa­ko­wał do ple­ca­ka dwie zmia­ny bie­li­zny, łój do nóg, pro­szek i szczo­tecz­kę do zę­bów, szczot­kę do bu­tów i inne dro­bia­zgi. Bro­niew­ski do­ło­żył jesz­cze no­tes i ołó­wek.

Zbiór­ka od­dzia­łu zo­sta­ła wy­zna­czo­na na pią­tą rano na­stęp­ne­go dnia („Spać nie po­szli­śmy tego wie­czo­ru” – na­pi­sał w wier­szu Bro­niew­ski) na pla­cu przed ka­te­drą. Stam­tąd gru­pa ochot­ni­ków, wśród nich dzie­siąt­ka uczniów Gim­na­zjum Pol­skie­go, mię­dzy nimi Bro­niew­ski, Fe­lek Cel­mer, Ja­nek Obe­rfeld, Ste­fan Wa­si­lew­ski, prze­szła na przy­stań, gdzie wsie­dli na sta­tek, któ­rym mie­li do­pły­nąć do punk­tu zbor­ne­go Le­gio­nów we Wło­cław­ku. Nikt jesz­cze wte­dy nie wie­dział ani jaki bę­dzie kształt no­wej Pol­ski, ani czy w ogó­le uda się od­zy­skać wol­ność choć­by na ja­kimś skraw­ku daw­nej Rze­czy­po­spo­li­tej, naj­waż­niej­sze było, żeby nie trwać w bez­czyn­no­ści, gdy inni się biją.

Nie zna­leź­li zro­zu­mie­nia u płoc­czan. W mia­stach za­bo­ru ro­syj­skie­go „awan­tu­ra” – jak po­wia­da­no – wy­wo­ła­na przez Pił­sud­skie­go na za­mó­wie­nie Au­strii i Nie­miec, nie wzbu­dzi­ła en­tu­zja­zmu. Mało kto wie­rzył w po­wo­dze­nie przed­się­wzię­cia. „By­li­śmy przez jed­nych że­gna­ni ze smut­kiem, przez dru­gich z zim­ną obo­jęt­no­ścią i iro­nią” – pi­sał Cel­mer.

Mło­dy Obe­rfeld mu­siał wręcz ucie­kać przed po­sła­nym w po­ścig za nim mi­li­cjan­tem. Do­pie­ro kie­dy za­ło­żył na ra­mię bia­ło-czer­wo­ną opa­skę z na­pi­sem Le­gio­ny Pol­skie, mi­li­cjant uznał, że nie może go za­trzy­mać. Wer­bu­nek do Le­gio­nów od­by­wał się za wie­dzą i przy­zwo­le­niem władz nie­miec­kich (le­gio­ni­ści mie­li prze­cież bić się prze­ciw Ro­sji), mimo to gim­na­zja­li­ści, któ­rzy zgło­si­li się do woj­ska, zo­sta­li usu­nię­ci ze szko­ły. Po­sta­wa Niem­ców była dwu­znacz­na. „O ile po­trzeb­ne im było mię­so ar­mat­nie, o tyle zbyt­nio nie do­wie­rza­li Po­la­kom” – wspo­mi­na­ła Ma­ria Obe­rfel­dów­na.

Do­pie­ro po paru la­tach, kie­dy sy­tu­acja po­li­tycz­na po­zwa­la­ła już mieć na­dzie­ję na zmia­ny, w „Ku­rie­rze Płoc­kim” uka­zał się ar­ty­kuł opi­su­ją­cy dzień wy­mar­szu z mia­sta: „Oto idą mło­dzi z wo­ła­niem: «Nie ścier­pią już nie­wo­li»! Idą, by ofia­rą swej męki, swej krwi przy­bli­żyć cud wol­no­ści. […] A taki chłód, nie­zro­zu­mie­nie, na­wet wśród naj­bliż­szych. Mimo woli wy­rzu­tem ci­sną się na usta wspo­mnie­nia tych chwil. Bo cze­mu, cze­mu nie dały wte­dy ser­ca mat­czy­ne bło­go­sła­wień­stwa sy­nom? Cze­mu ra­czej prze­kleń­stwo i wy­rzut były po­że­gnal­nym sło­wem oj­ców? Cze­mu, jak zło­dzie­je, prze­kra­dać się wśród ulic mu­sie­li wcze­snym ran­kiem na miej­sce zbrod­ni? Cze­mu uży­wa­no po­śred­nic­twa władz nie­miec­kich dla wy­cią­ga­nia prze­mo­cą z sze­re­gów tych, któ­rym na­le­ża­ło się uzna­nie naj­więk­sze od na­ro­du?”

Po la­tach Cel­mer wspo­mniał jed­ną z płoc­kich dam, któ­ra krę­cąc gło­wą nad bra­kiem od­po­wie­dzial­no­ści mło­dych sza­leń­ców, za­pew­nia­ła, że sama jest prze­cież naj­szczer­szą Po­lką, a jej sy­no­wie na pew­no też pój­dą słu­żyć oj­czyź­nie. „Je­śli­by nie chcie­li, to sama ich wy­ślę! Ale, da­ruj­cie pa­no­wie, po woj­nie!!” – prze­ko­ny­wa­ła.

Po woj­nie Bro­niew­ski z go­ry­czą pa­trzył, jak chle­bem, solą i kwia­ta­mi wi­ta­na jest w Płoc­ku utwo­rzo­na w 1918 roku we Fran­cji ar­mia ge­ne­ra­ła Jó­ze­fa Hal­le­ra. Wściekł się, choć pi­sał, że „to by­dło zwa­ne «płoc­ką in­te­li­gen­cją» ni mnie już zię­bi, ni pa­rzy”. Pa­trząc, jak prze­ło­żo­na płoc­kiej szko­ły dla dziew­cząt Mar­ce­li­na Ro­ści­szow­ska oraz en­dek, me­ce­nas Ste­fan Ba­liń­ski, wi­ta­ją żoł­nie­rzy Hal­le­ra, przy­po­mi­nał so­bie, jak czte­ry lata wcze­śniej że­gna­no ochot­ni­ków do Le­gio­nów Pił­sud­skie­go. Zo­sta­li przez opi­nię pu­blicz­ną wy­klę­ci. „Dra­nie! omal ka­mie­nia­mi za nami nie ci­ska­no. […] Pies ich mor­dę li­zał” – pi­sał.

Z punk­tu zbor­ne­go we Wło­cław­ku Bro­niew­ski tra­fił do szko­ły pod­ofi­cer­skiej w No­wo­ra­dom­sku, a póź­niej do 4. puł­ku pie­cho­ty. Mat­ka i sio­stra w War­sza­wie oraz bab­ka w Płoc­ku sza­la­ły z nie­po­ko­ju. Nie mia­ły pew­no­ści, czy li­sty, pacz­ka i trzy ru­ble, któ­re mu po­sła­ły, w ogó­le do nie­go do­tar­ły. Wia­do­mo­ści, któ­re spo­ra­dycz­nie do­cho­dzi­ły przez zna­jo­mych (pocz­ta po­ło­wa dzia­ła­ła kiep­sko), były nie­po­ko­ją­ce.

Już na prze­ło­mie lip­ca i sierp­nia 1915 roku Bro­niew­ski wziął udział w słyn­nej bi­twie pod Jast­ko­wem. Le­gio­ni­ści z I Bry­ga­dy i 4. puł­ku pie­cho­ty star­li się tam z wy­co­fu­ją­cy­mi się z Lu­bli­na od­dzia­ła­mi ar­mii ro­syj­skiej. Nie spo­dzie­wa­no się jed­nak ani tak do­brze uzbro­jo­nych sił nie­przy­ja­cie­la, ani tak za­cie­kłe­go, trwa­ją­ce­go czte­ry dni opo­ru. W efek­cie zgi­nę­ła pod Jast­ko­wem po­nad set­ka pol­skich żoł­nie­rzy, w tym wie­lu ko­le­gów Bro­niew­skie­go. Wy­nik był tym tra­gicz­niej­szy, że tak­że w od­dzia­łach ro­syj­skich nie bra­ko­wa­ło Po­la­ków. I po obu stro­nach fron­tu co ja­kiś czas roz­le­gał się śpiew „Jesz­cze Pol­ska nie zgi­nę­ła”.

Wie­ści, któ­re do­cho­dzi­ły z fron­tu do Płoc­ka, były ską­pe i nie­pew­ne. Ktoś wi­dział Bro­niew­skie­go ran­ne­go, ktoś inny (Ka­den-Ban­drow­ski) sły­szał, że 4. pułk wra­ca do Kró­le­stwa, do Ko­zie­nic pod Iwan­gro­dem, gdzie kosz­tem mi­lio­na ru­bli zo­sta­ną wy­bu­do­wa­ne dla nie­go ko­sza­ry. Tym­cza­sem zbli­ża­ła się zima. Bab­ka mar­twi­ła się, jak też wnuk znie­sie w oko­pach mro­zy, któ­re za­czę­ły już do­ku­czać, mat­ka po­sła­ła cie­płą ko­szu­lę. „Miej się też na ostroż­no­ści, gdyż Ro­sja­nie po­dob­no uży­wa­ją obec­nie ga­zów du­szą­cych” – pi­sa­ła.

W lip­cu 1917 roku, po od­mo­wie zło­że­nia przy­się­gi na wier­ność Au­strii i Niem­com, wraz z in­ny­mi le­gio­ni­sta­mi tra­fił do obo­zu in­ter­no­wa­nych w Szczy­pior­nie pod Ka­li­szem. Ostat­nią noc przed wy­jaz­dem spę­dził w War­sza­wie z pro­sty­tut­ką Staś­ką, któ­ra od­da­ła mu się… za le­gio­no­wy szty­let. „W ten spo­sób nie da­łem się roz­bro­ić” – wspo­mi­nał parę lat póź­niej.

Mat­ka po­sy­ła­ła mu do Szczy­pior­na pacz­ki z żyw­no­ścią oraz sta­ra­ła się za­ła­twić zwol­nie­nie. Pierw­sza proś­ba, pi­sa­na od­ręcz­nie i po pol­sku, zo­sta­ła od­rzu­co­na, więc ko­lej­ną na­pi­sa­ła już na ma­szy­nie i po nie­miec­ku. Nie była jed­nak pew­na, czy to wy­star­czy, bo nie zna­ła w War­sza­wie ni­ko­go wy­star­cza­ją­co wy­so­ko po­sta­wio­ne­go, kto mógł­by za­rę­czyć pra­wo­myśl­ność syna. „Do wszyst­kie­go trze­ba sil­nej pro­tek­cji i ple­ców” – skar­ży­ła się Wład­ko­wi. Li­czy­ła na po­par­cie Lu­do­mi­ra Gren­dy­szyń­skie­go, płoc­cza­ni­na z po­cho­dze­nia, człon­ka lo­jal­nej wo­bec Au­stria­ków Tym­cza­so­wej Rady Sta­nu. Oczy­wi­ście pod wa­run­kiem, że Gren­dy­szyń­ski w ogó­le bę­dzie chciał z nią roz­ma­wiać.

Po­sła­ła Bro­niew­skie­mu pie­nią­dze na nowe buty, ale pro­si­ła, żeby po­szu­kał ja­kichś  p o r z ą d n y c h, bo wo­jen­na in­fla­cja spo­wo­do­wa­ła, że w War­sza­wie ceny bu­tów osza­la­ły. I naj­le­piej, żeby rzu­cił pa­le­nie, bo o pa­pie­ro­sy co­raz trud­niej, a i ich cena każ­de­go dnia idzie w górę.

Spę­dził w Szczy­pior­nie pięć mie­się­cy. Był człon­kiem Rady Żoł­nier­skiej i ko­men­dan­tem blo­ku, w koń­cu jed­nak sta­ra­nia mat­ki przy­nio­sły efekt i w po­ło­wie grud­nia wy­szedł na wol­ność. Mat­ka i sio­stra były w War­sza­wie, więc naj­pierw po­je­chał do nich, ale na po­cząt­ku stycz­nia był już w Płoc­ku. Chciał zda­wać ma­tu­rę, ale po­wrót do gim­na­zjum oka­zał się nie­moż­li­wy. Dy­rek­tor gim­na­zjum, Kon­stan­ty Dą­brow­ski, po­ra­dził, żeby przy­stą­pił do eg­za­mi­nu doj­rza­ło­ści jako eks­tern, a wol­ny czas wy­ko­rzy­stał na uzu­peł­nie­nie bra­ków na kur­sach przy­go­to­waw­czych. Tyl­ko mat­ka nie­po­ko­iła się, czy płoc­kie dziew­czę­ta, za­fa­scy­no­wa­ne bo­ha­ter­ską prze­szło­ścią syna, po­zwo­lą mu się uczyć. „Głu­pie kozy my­ślą, że po­je­cha­łeś do Płoc­ka, żeby je ba­wić” – ostrze­ga­ła i na­ma­wia­ła, żeby wró­cił do War­sza­wy.

Ma­ria Obe­rfeld za­cho­wa­ła wiersz, któ­ry la­tem 1918 roku ofia­ro­wał jej Bro­niew­ski.

Kogo zło­śli­wie ska­zał los okrut­ny

z książ­ką sam na sam spę­dzić li­piec, sier­pień

po­śród ścian czte­rech, ten czę­sto jest smut­ny

i udrę­czo­ny przez sto róż­nych cier­pień

i nie­raz chciał­by na wy­spę bez­lud­ną

albo na księ­życ uciec, jed­nak trud­no

z ca­łe­go świa­ta tak na­gle dać nura:

zbyt w re­al­no­ści ugrzę­złem jak w bło­cie,

za sześć ty­go­dni ru­bi­kon – ma­tu­ra,

a więc po­boż­nie „wku­wam” w czo­ła po­cie

i rze­kłem so­bie: „alea est iac­ta”

– miast mó­zgu – cy­fry mam, daty i fak­ta.

Mimo że Bro­niew­ski istot­nie nie po­świę­cał cza­su wy­łącz­nie na­uce (za­cho­wa­ła się fo­to­gra­fia z balu ko­stiu­mo­we­go, w któ­rym uczest­ni­czył), 23 paź­dzier­ni­ka zło­żył eg­za­min ma­tu­ral­ny przed ko­mi­sją eg­za­mi­na­cyj­ną Mi­ni­ster­stwa Wy­znań Re­li­gij­nych i Oświe­ce­nia Pu­blicz­ne­go Kró­le­stwa Pol­skie­go w War­sza­wie.

Nie zdał tak im­po­nu­ją­co, jak być może ocze­ki­wa­ła tego mat­ka – z wy­jąt­kiem ce­lu­ją­cej oce­ny z re­li­gii, z po­zo­sta­łych przed­mio­tów: ję­zy­ków pol­skie­go, nie­miec­kie­go, fran­cu­skie­go i ła­ci­ny, hi­sto­rii, ma­te­ma­ty­ki i fi­zy­ki otrzy­mał noty do­sta­tecz­ne – ale wy­da­wa­ło się, że nic już nie prze­szko­dzi mu w pod­ję­ciu stu­diów.

Idiotyczne życie! Ciągle kokoty, wódka, karty i nuda…

„Śmiet­nik umy­sło­wy, drze­wo wia­do­mo­ści do­bre­go i złe­go, my­śli swo­je i cu­dze, rze­czy głu­pie i po­nie­kąd do­bre, sa­mo­ana­li­za i sa­mo­ka­ry­ka­tu­ra, mał­pie zwier­cia­dło etc.

…A przede wszyst­kim swo­bo­da ko­śla­we­go sty­lu, ko­śla­wych wier­szy, któ­re wąt­pię, czy będą po­ka­za­ne bliź­nim – ki­ne­ma­to­graf wła­snej du­szy”.

Tak w paź­dzier­ni­ku 1918 roku roz­po­czął były le­gio­ni­sta, a wte­dy już stu­dent fi­lo­zo­fii na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim, Wła­dy­sław Bro­niew­ski, pi­sa­nie Pa­mięt­ni­ka. To je­dy­ne tak ob­szer­ne i szcze­re świa­dec­two tego, jaki na­praw­dę był i skąd wziął się jego al­ko­ho­lizm. Wy­ru­szył na woj­nę jako na­sto­la­tek. Sie­dem lat z nie­wiel­ki­mi prze­rwa­mi spę­dził w świe­cie, w któ­rym al­ko­ho­lu nig­dy nie bra­ko­wa­ło. Nie mo­gło za­brak­nąć! Po­ma­gał za­bić nudę, ośmie­lał, po­zwa­lał prze­ła­mać strach, a cza­sem prze­trwać. To­wa­rzy­szył Bro­niew­skie­mu nie­mal każ­de­go dnia.

Po­czą­tek za­pi­sków w Pa­mięt­ni­ku za­po­wia­dał moc­no eg­zal­to­wa­ny rap­tu­larz mło­dzień­ca, któ­ry po wy­rwa­niu się w 1915 roku z domu na woj­nę może wresz­cie za­jąć się tym, co ko­cha na­praw­dę: czy­ta­niem ksią­żek, pi­sa­niem wier­szy, cho­dze­niem do te­atrów. Peł­no w pa­mięt­ni­ku me­ta­fi­zycz­nych uwag na te­mat Boga, stwo­rzo­ne­go przez czło­wie­ka tyl­ko dla­te­go, by się go bać; na te­mat do­gma­ty­zmu re­li­gii upo­ka­rza­ją­cej ludz­kie my­śli; i du­szy bę­dą­cej je­dy­nie efek­tem wy­gim­na­sty­ko­wa­nia zmy­słów. Za­pi­sy­wał my­śli na te­mat czy­ta­nych wła­śnie wy­kła­dów Nor­wi­da o Ju­liu­szu Sło­wac­kim („Spo­tka­łem kil­ka­na­ście wy­ra­zów nie­zro­zu­mia­łych dla mnie – je­stem za­wsty­dzo­ny”), re­cen­zje z Don Ju­ana Ta­de­usza Rit­t­ne­ra w Te­atrze Pol­skim („Si­len­tium, bo bę­dzie re­cen­zja!”) i z po­wie­ści Zo­fii Nał­kow­skiej Hra­bia Emil („Książ­ka śmier­dzi in­te­li­gen­cją”), roz­mo­wę z Ja­nem Le­cho­niem na te­mat po­ezji Tu­wi­ma („Prze­ko­na­łem się, że Le­choń czu­je, i to nie­raz zu­peł­nie tak jak ja”), pró­by pro­za­tor­skie po wy­pra­wie do ro­bot­ni­czej dziel­ni­cy War­sza­wy („Na­gie ko­mi­ny fa­brycz­ne cza­tu­ją jak lasy szu­bie­nic i kłę­ba­mi dymu urą­ga­ją się bło­tu i nę­dzy”). Ża­ło­wał, że nie ma komu tych prób po­ka­zać, „a nie chcę dur­niom”.

No­to­wał wszyst­ko: wra­że­nie, ja­kie zro­bi­ła na nim wi­dzia­na w Ła­zien­kach pięk­na dziew­czy­na w bia­łej su­kien­ce i z bu­kie­ci­kiem nar­cy­zów („Je­dy­na myśl, któ­ra mi się upo­rczy­wie po gło­wie ko­ła­cze, to zo­ba­czyć Ją”), i „za­baw­ny flir­cik” z mło­dą ku­zyn­ką Halsz­ką Ka­moc­ką („Znów za­uwa­ży­łem w so­bie tro­chę Don Ju­ana”). Opi­sy­wał in­te­re­su­ją­cy wy­kład Ju­liu­sza Kle­ine­ra („po­do­bał mi się”) i nud­ny Mar­ce­le­go Han­del­sma­na („chcia­łem usnąć”), za­ję­cia z fran­cu­skie­go, któ­re uzmy­sło­wi­ły mu, jak dużo musi jesz­cze pra­co­wać nad ję­zy­kiem, i kosz­mar­ną biu­ro­kra­cję na uni­wer­sy­te­cie („dwie go­dzi­ny sta­łem w ogon­ku, za­nim przy­ję­to moje pa­pie­ry”).

Ku­zy­necz­kę Halsz­kę, z któ­rą spo­krew­nio­ny był przez dziad­ka Lu­bo­widz­kie­go, mu­siał uwa­żać za ład­ną albo ro­zum­ną. „Ko­bie­ta, któ­ra nie jest ład­na, po­win­na być ro­zum­na, in­a­czej jest nie­zno­śna” – pi­sał z mło­dzień­czą aro­gan­cją zdo­byw­cy. „Flir­cik” tlił się przez kil­ka na­stęp­nych lat. Spo­ty­ka­li się, ile­kroć był w War­sza­wie, prze­sia­dy­wa­li w par­kach, czy­ta­li wier­sze ska­man­dry­tów, „prze­bie­ga­li uli­ce, trzy­ma­jąc się za ręce”, wspo­mi­na­ła po la­tach Halsz­ka. Przy­stoj­ny ku­zyn wpi­sy­wał dziew­czy­nie do pa­mięt­ni­ka wier­sze z mi­ło­sny­mi wes­tchnie­nia­mi z jed­nej, a mo­ty­wem śmier­ci z dru­giej stro­ny i przy­no­sił na­rę­cza kwia­tów. „Mia­łam ich peł­ne ręce na spa­ce­rach, w par­ku, te­atrze” – wspo­mi­na­ła.

Po­szli ra­zem do Re­du­ty na Prze­chod­nia Boh­da­na Ka­ter­wy (wła­ści­wie Szcze­pa­na Je­leń­skie­go) z Ju­liu­szem Oster­wą i Ma­rią Du­lę­bian­ką w ro­lach głów­nych. Halsz­ka wzru­szo­na grą ge­nial­ne­go ak­to­ra rzu­ci­ła mu bu­kiet kwia­tów, któ­ry do­sta­ła wcze­śniej od ku­zy­na. Bała się, że może po­czuć się ura­żo­ny, ale nie. „Wła­dek uszczę­śli­wio­ny – dzię­ku­je mi” – wspo­mi­na­ła.

Czuł, że na uni­wer­sy­te­cie, w te­atrze, czy­ta­jąc i pi­sząc wier­sze, wresz­cie jest szczę­śli­wy. „Bar­dzo bym so­bie nie ży­czył wró­cić te­raz do woj­ska – znów wró­ci­ły­by te za­bój­cze, pu­ste, bez­myśl­ne dni, idio­tycz­ne i or­dy­nar­ne roz­mo­wy z idio­tycz­ny­mi ko­le­ga­mi, wstręt­na we­ge­ta­cja ko­sza­ro­wa” – na­pi­sał 23 paź­dzier­ni­ka 1918 roku. Ale już 6 li­sto­pa­da za­no­to­wał w Pa­mięt­ni­ku in­for­ma­cję brzmią­cą jak wy­rok: „Idę do woj­ska (niech szlag tra­fi) pe­łen re­zy­gna­cji wzglę­dem mo­ich tak ślicz­nie za­po­wia­da­ją­cych się stu­diów”.

Idzie nie dla­te­go, tłu­ma­czył się sam przed sobą, że im­po­nu­ją mu bo­go­oj­czyź­niac­kie fra­ze­sy o oj­czyź­nie w nie­bez­pie­czeń­stwie, ani nie dla­te­go, że ja­koś szcze­gól­nie po­cią­ga go woj­na z Ru­si­na­mi. Idzie, choć prze­cież ma dość sta­nia na bacz­ność, sa­lu­to­wa­nia i tym po­dob­nych idio­ty­zmów. Idzie, choć prze­cież za­wsze jest ry­zy­ko, że woj­sko zo­sta­nie wy­ko­rzy­sta­ne w dzia­ła­niach wy­mie­rzo­nych w de­mo­kra­cję. Idzie, bo… wzię­ło w nim górę to dru­gie „ja”, na­ka­zu­ją­ce: „al­tru­izmu tro­chę, ufer­mo” – na­pi­sał.

Ale pol­skie woj­sko na ra­zie było tyl­ko w Kra­ko­wie; War­sza­wą cią­gle jesz­cze rzą­dzi­ła lo­jal­na wo­bec Niem­ców i Au­stria­ków Rada Re­gen­cyj­na. I nie było ni­ko­go, kto po­tra­fił­by po­wie­dzieć na pew­no, jak roz­wi­nie się sy­tu­acja po­li­tycz­na. Za­nim jed­nak Bro­niew­ski ru­szył do Kra­ko­wa, do War­sza­wy przy­je­chał zwol­nio­ny z wię­zie­nia w Mag­de­bur­gu Jó­zef Pił­sud­ski. Bro­niew­skie­go nie było wśród wi­ta­ją­cych go tłu­mów. „Dia­bli mi nada­li być całą noc na tań­cach i za­spa­łem” – na­pi­sał. W War­sza­wie za­czę­ło się roz­bra­ja­nie Niem­ców. „Cały gmach uci­sku, dła­wią­cy kraj przez trzy lata, ru­nął w cią­gu jed­ne­go dna” – pi­sał.

Po­pę­dził do koła POW, gdzie zbie­ra­li się le­gio­ni­ści. Do­stał mun­dur, czer­wo­ną opa­skę, i zo­stał za­stęp­cą ko­men­dan­ta dziel­ni­cy, a na­wet – na czte­ry go­dzi­ny – ko­men­dan­tem. Pi­sał, że w tym po­wo­ła­nym na­pręd­ce woj­sku pa­no­wał taki ba­ła­gan, bez­tro­ski „na­ser­ma­te­ryzm” i duch le­guń­ski, któ­ry po­zwa­la mu po­czuć się do­brze. Prze­szka­dza­ły tyl­ko na­ro­do­we, wręcz po­gro­mo­we na­stro­je, któ­re na­gle po­ja­wi­ły się w War­sza­wie. „Nie­zmor­do­wa­ni po­szu­ki­wa­cze bol­sze­wi­zmu”, jak ich na­zwał, chcie­li po­łą­czyć so­cja­li­stów z Ży­da­mi i po­zbyć się od ręki jed­nych i dru­gich. Po­dob­na at­mos­fe­ra za­pa­no­wa­ła na uni­wer­sy­te­cie. Hur­ra­pa­trio­tyzm po­łą­czo­ny z an­ty­se­mi­ty­zmem. „Co za by­dło” – iry­to­wał się na ko­le­gów z uczel­ni.

Był jed­nak prze­ko­na­ny że Ko­men­dant, któ­ry prze­jął z rąk Rady Re­gen­cyj­nej wła­dzę, nie do­pu­ści do eks­ce­sów „Uprasz­cza to o wie­le moje wąt­pli­wo­ści spo­łecz­no-po­li­tycz­ne; moż­na bez­piecz­nie wstą­pić do woj­ska i nie oba­wiać się, że bę­dzie ono na­rzę­dziem w nie­po­wo­ła­nych rę­kach”.

Po ty­go­dnio­wej nie­mal nie­prze­rwa­nej służ­bie w ko­men­dzie dziel­ni­cy, ode­spa­niu zmę­cze­nia, pod ko­niec li­sto­pa­da wy­ru­szył do Kra­ko­wa, a po­tem do Lu­bli­na i Hru­bie­szo­wa, gdzie w koń­cu otrzy­mał przy­dział w jed­no­st­ce sta­cjo­nu­ją­cej w Wło­dzi­mie­rzu Wo­łyń­skim. Do­stał ofi­cer­ską kwa­te­rę i wikt, ale za­miast ocze­ki­wa­ne­go awan­su na pod­po­rucz­ni­ka tyl­ko ty­tuł pod­cho­rą­że­go. „W rze­czy­wi­sto­ści ni pies, ni wy­dra” – pi­sał w Pa­mięt­ni­ku. W do­dat­ku bez żad­ne­go żoł­du. No­mi­na­cja przy­szła do­pie­ro wio­sną na­stęp­ne­go roku. Pod­cho­rą­ży Or­lik stał się peł­no­praw­nym pod­po­rucz­ni­kiem Or­li­kiem.

Jed­nak na­wet jako pod­cho­rą­ży pę­dził ży­cie ofi­cer­skie. Służ­bę za­czy­nał o ósmej rano trzy­go­dzin­ny­mi ćwi­cze­nia­mi z kom­pa­nią (choć czę­sto zda­rza­ło się, że spał do dwu­na­stej). Po­tem pół­to­rej go­dzi­ny uda­wa­nia pra­cy i obiad do dru­giej. Ko­lej­ne trzy go­dzi­ny ćwi­czeń, któ­re czę­ściej się nie od­by­wa­ły, niż od­by­wa­ły, i od pią­tej pa­no­wie ofi­ce­ro­wie mie­li czas dla sie­bie. Czy­li na za­ba­wę, ha­zard, pi­jań­stwo i… ko­bie­ty.

Któ­re­goś wie­czo­ra za­pro­sił do zaj­mo­wa­ne­go z kil­ko­ma ko­le­ga­mi miesz­ka­nia czte­ry dziew­czy­ny. Pa­no­wie ofi­ce­ro­wie pan­ny na­kar­mi­li i upi­li, kie­dy jed­nak chcie­li wziąć od nich to, na co li­czy­li, dziew­czy­ny, ocho­czo wcze­śniej przy­tu­la­ją­ce się i flir­tu­ją­ce („le­piej niż ko­ko­ty” – pi­sał Bro­niew­ski), po­wie­dzia­ły: nie. „Pra­wią o swej nie­win­no­ści” – ob­ru­szył się. „Sko­rzy­sta­łem tyle, że jed­na po­dra­pa­ła mi całą twarz, a dru­ga ze­mdla­ła pod­czas przy­pusz­cza­ne­go prze­ze mnie ata­ku, tak, że mu­sia­łem ją cu­cić. Tak więc, spa­liw­szy się na pa­new­ce, o trze­ciej zły po­sze­dłem spać”. Nie za­wsze jed­nak za­bie­gi oka­zy­wa­ły się tak nie­sku­tecz­ne. „Idio­tycz­ne ży­cie! Cią­gle ko­ko­ty, wód­ka, kar­ty i nuda – pi­sał. – […] Przy­le­ga to do czło­wie­ka jak bło­to i po­tem czu­ję wstręt do sa­me­go sie­bie”. Efek­tem był zła­pa­ny od któ­rejś z pa­nien try­per, któ­ry nie opusz­czał go przez ko­lej­ne mie­sią­ce.

Do­wo­dził kom­pa­nią w tzw. pół­ba­ta­lio­nie sztur­mo­wym Ka­zi­mie­rza Jan­kow­skie­go-Ja­siń­skie­go z 5. puł­ku pie­cho­ty Le­gio­nów, ofi­ce­ra do­bre­go, ale, zda­niem Bro­niew­skie­go, nie­zbyt głę­bo­kie­go in­te­lek­tu­al­nie. W kom­pa­nii miał żoł­nie­rzy z róż­nych miast Wo­ły­nia i Ukra­iny. „Do służ­by są chęt­ni i po­jęt­ni, ale mało wy­trzy­ma­li” – pi­sał o nich.

Głów­nym za­da­niem pol­skie­go woj­ska w Wło­dzi­mie­rzu i na ca­łej za­chod­niej Ukra­inie było utrzy­ma­nie, w nie­pew­nej po­wo­jen­nej sy­tu­acji, przy­łą­czo­nych do Pol­ski ziem. Choć Bro­niew­ski miał wąt­pli­wo­ści, czy przy­łą­czo­nych słusz­nie. W po­wie­cie wło­dzi­mier­skim na trzy­dzie­ści ty­się­cy miesz­kań­ców więk­szość sta­no­wi­li Ru­si­ni, a już za Bu­giem nie zda­rzy­ło mu się spo­tkać choć­by jed­ne­go chło­pa Po­la­ka. Ru­si­ni nie­na­wi­dzą Po­la­ków i w wy­pad­ku ple­bi­scy­tu opo­wie­dzie­li­by się ra­czej za Ro­sją niż Pol­ską, uwa­żał. „Zna­czy się, że zaj­mu­je­my ten kraj prze­mo­cą, czy­li od­gry­wa­my rolę oku­pan­tów” – pi­sał.

Naj­go­rzej zno­sił wy­mu­sza­nie na chło­pach kon­tyn­gen­tów żyw­no­ści. Opor­nych do­pro­wa­dza­no do ko­szar i bito. Każ­de­go dnia kil­ku lub kil­ku­na­stu Ukra­iń­ców do­sta­wa­ło po 25 ba­tów, któ­re i tak nie zwal­nia­ły ich od obo­wiąz­ku do­staw. Pa­trzył na to z obu­rze­niem, bo nie­le­gal­nym han­dlem żyw­no­ścią, za któ­ry bru­tal­nie ka­ra­no chło­pów i bied­nych Ży­dów, na znacz­nie więk­szą ska­lę zaj­mo­wał się też wło­dzi­mier­ski sta­ro­sta Gró­dec­ki. Ale wy­zna­cze­ni do pil­no­wa­nia po­rząd­ku woj­sko­wi pa­trzy­li na ten pro­ce­der przez pal­ce. „W taki spo­sób sta­no­wi­my nie­ja­ko re­pu­bli­kę z kon­sty­tu­cją sta­nu ob­lę­że­nia” – pi­sał Bro­niew­ski.

Ob­ser­wo­wał z od­da­li zmie­nia­ją­cą się sy­tu­ację w War­sza­wie i co­raz bar­dziej bru­tal­ne ata­ki na Pił­sud­skie­go w en­dec­kiej pra­sie. Uwa­żał, że rząd nie po­wi­nien pa­tycz­ko­wać się z prze­ciw­ni­ka­mi Na­czel­ni­ka Pań­stwa, „tyl­ko za­mknąć ich, a pi­smo za­wie­sić”.

W po­ło­wie grud­nia przy­szedł wresz­cie czas na „praw­dzi­wą” woj­nę, choć tak na­praw­dę – jak oce­nił Bro­niew­ski – na eks­pe­dy­cję kar­ną. Od­dział wy­ru­szył do Ja­ko­wicz pod Do­łho­by­czo­wem, gdzie były pod­ofi­cer ro­syj­skiej ar­mii – jak usły­sze­li – zbroi chło­pów i na­wo­łu­je do wal­ki o su­we­ren­ną Ukra­inę. Owym pod­ofi­ce­rem był Se­men Pe­tlu­ra, ukra­iń­ski po­li­tyk, któ­ry w imię nie­pod­le­gło­ści swe­go na­ro­du bił się już ze wszyst­ki­mi: Niem­ca­mi, ra­dziec­ki­mi ko­mu­ni­sta­mi i ro­syj­ski­mi an­ty­ko­mu­ni­sta­mi.

W Ja­ko­wi­czach za­miast woj­ska zna­leź­li gro­ma­dę prze­stra­szo­nych wie­śnia­ków. Po se­rii z usta­wio­ne­go na da­chu ka­plicz­ki ka­ra­bi­nu ma­szy­no­we­go i ra­zach wy­mie­rza­nych na­haj­ka­mi („Świ­der­ski za­cho­wy­wał się jak stu­paj­ka, jego uła­ni jak ban­dy­ci” – pi­sał o jed­nym z do­wód­ców) od­da­li sie­dem ka­ra­bi­nów i sta­li się bar­dzo ule­gli. Jesz­cze bar­dziej spo­kor­nie­li, gdy dwóch wie­śnia­ków sąd wo­jen­ny ska­zał na śmierć.

Woj­na, któ­ra po­cząt­ko­wo nada­wa­ła się jego zda­niem naj­wy­żej na fe­lie­ton w ilu­stro­wa­nym cza­so­pi­śmie (na­wet taki na­pi­sał, ale nie opu­bli­ko­wał), co­raz bar­dziej przy­po­mi­na­ła mu po­nu­rą gro­te­skę. Woj­sko w po­dar­tych płasz­czach i dziu­ra­wych bu­tach, z za­ci­na­ją­cym się w naj­waż­niej­szych chwi­lach ka­ra­bi­nem ma­szy­no­wym, mia­ło za prze­ciw­ni­ków śmier­tel­nie wy­stra­szo­nych ukra­iń­skich chło­pów. Tyle, że gi­nę­ło w niej co­raz wię­cej lu­dzi.

Przez ko­lej­ne ty­go­dnie cze­ka­li na Pe­tlu­rę. W świę­ta po­ja­wi­ła się in­for­ma­cja, że na li­czą­cy 120 żoł­nie­rzy pół­ba­ta­lion wło­dzi­mier­ski ma­sze­ru­je „ar­mia” zło­żo­na z ty­sią­ca Ukra­iń­ców. Kom­pa­nia Bro­niew­skie­go za­ję­ła umoc­nie­nia obron­ne i… mar­z­ła w nich przez cały dzień. Wie­czo­rem oka­za­ło się, że alarm był fał­szy­wy i moż­na wra­cać do ko­szar.

Pod ko­niec stycz­nia 1919 roku Ukra­iń­cy na­praw­dę za­ata­ko­wa­li Wło­dzi­mierz. Za­czę­ła się cha­otycz­na wal­ka naj­pierw na uli­cach mia­sta, póź­niej na przed­po­lach, za­sadz­ki, wza­jem­ne okrą­ża­nie i nie­usta­ją­ca nie­pew­ność, z któ­rej stro­ny będą strze­lać snaj­pe­rzy. W roz­bi­tej cha­łu­pie tra­fił na dwóch przy­sy­pa­nych zie­mią i gru­zem żoł­nie­rzy. Wy­glą­da­ło, jak­by spa­li. Bro­niew­ski chwy­cił jed­ne­go za rękę, była jesz­cze cie­pła. Za­czął od­wa­lać gruz, żeby ich ra­to­wać. „Ja­wor­ski za­świe­cił za­pał­kę: zo­ba­czy­łem, że żoł­nierz ów nie miał gło­wy”. Dru­gi też był zma­sa­kro­wa­ny. Po­tem gi­nę­li ko­lej­ni: ko­le­dzy, pod­wład­ni; za­czął się za­sta­na­wiać, jak dłu­go jemu uda się unik­nąć śmier­ci. W każ­dej chwi­li może prze­cież stać się ta­kim „za­krwa­wio­nym ni­czym”, jak owi dwaj, któ­rych zna­lazł w roz­wa­lo­nej cha­łu­pie. W imię cze­go? Dą­że­nia do sła­wy? Bo­ha­ter­stwa? Zwy­kłej god­no­ści? – za­sta­na­wiał się.

Po od­par­ciu Ukra­iń­ców woj­na po­ka­za­ła jesz­cze inne ob­li­cze. Część żoł­nie­rzy za przy­zwo­le­niem, a cza­sem wręcz pod­ju­dza­na przez do­wód­ców, za­czę­ła ra­bo­wać i na wła­sną rękę wy­mie­rzać „kary”, zwłasz­cza Ży­dom, bo zbyt ra­do­śnie, chle­bem i solą, wi­ta­li wkra­cza­ją­cych Ukra­iń­ców. „Po­zna­łem po raz pierw­szy na­sze oj­czy­ste chu­li­gań­stwo” – na­pi­sał Bro­niew­ski.

Kil­ka mie­się­cy spę­dzo­nych w woj­sku spo­wo­do­wa­ło jed­nak, że znów in­a­czej za­czął pa­trzeć na cy­wil­ne ży­cie. Urlop w War­sza­wie, lu­dzie, z któ­ry­mi się spo­ty­kał, oglą­da­ne w te­atrach spek­ta­kle, ar­ty­ku­ły w ga­ze­tach, na­wet uli­ca, na któ­rej nie było woj­ska, nu­dzi­ły go. „Wszyst­ko wy­da­je mi się tak idio­tycz­nie głu­pie, tak ba­nal­ne” – pi­sał. Z ulgą wró­cił do Wło­dzi­mie­rza. Jego kom­pa­nia wzię­ła udział w bi­twach pod Zim­nem, Po­ryc­kiem, Ożdziu­ty­cza­mi i Tor­czy­nem, w koń­cu jed­nak, po­mniej­szo­na w wy­ni­ku strat do roz­mia­rów plu­to­nu, zo­sta­ła wy­co­fa­na na tyły. Pod­po­rucz­nik Bro­niew­ski miał za­jąć się szko­le­niem re­kru­tów, któ­rzy za­stą­pią ran­nych i za­bi­tych.

W War­sza­wie do­wie­dział się, że jest bo­ha­te­rem. Mat­ka po­ka­za­ła mu nu­mer „Ku­rie­ra Płoc­kie­go” z 6 kwiet­nia 1919 roku z ar­ty­ku­łem o wy­bit­nych za­słu­gach dla Pol­ski Wła­dy­sła­wa Bro­niew­skie­go, któ­ry „nie li­cząc bo­jów le­gio­no­wych, ma już za sobą w obec­nej wal­ce o Wol­ność Oj­czy­zny 17 bi­tew i brał za­szczyt­ny udział w wy­pa­dzie pod Po­ryc­kiem”. Nie za­ży­wał jed­nak zbyt dłu­go od­po­czyn­ku na ty­łach, ani sła­wy, bo przy­szedł roz­kaz wy­jaz­du do Wil­na. Miał bro­nić gra­nic od­ro­dzo­nej Pol­ski i przed Li­twi­na­mi, któ­rzy ogło­si­li wła­śnie nie­pod­le­głość, i przed Ar­mią Czer­wo­ną, któ­ra chcia­ła uczy­nić z Li­twy swo­ją re­pu­bli­kę.

„W Wil­nie jest «by­czo»” – no­to­wał. „Wy­na­leź­li­śmy so­bie ja­kąś eks­bol­sze­wic­ką kwa­te­rę, ongi miesz­ka­nie urzęd­ni­ka ro­syj­skie­go […]

1 wie­dzie­my tu ży­wot bur­żuj­ski”. Luk­su­so­we me­ble, por­ce­la­no­wa za­sta­wa, for­te­pian, na któ­rym wy­gry­wał wal­czy­ki, bal­kon z wi­do­kiem na ogró­dek, nie­wiel­ka bi­blio­tecz­ka z dzie­ła­mi Lwa Troc­kie­go i in­nych ko­mu­ni­stów. Po lek­tu­rze prze­mó­wień Troc­kie­go na­brał do nie­go sza­cun­ku, po prze­czy­ta­niu książ­ki W ko­mu­nie Usti­no­wa do­szedł do wnio­sku, że ko­mu­ni­ści są po­dob­ni do je­zu­itów albo ja­kichś sek­cia­rzy. „Nie zda­ją so­bie spra­wy, jak da­le­ko od­bie­ga­ją od nauk papy Mark­sa et con­sor­tes” – na­pi­sał.

Za­jęć służ­bo­wych miał nie­wie­le, bo szko­le­nie re­kru­tów uda­ło się spro­wa­dzić do wspól­nych wy­pa­dów nad Wi­lię, więc szu­kał spo­so­bu, jak za­go­spo­da­ro­wać wol­ny czas, czy­li… zna­leźć dam­skie to­wa­rzy­stwo. „Ma­rzę o ja­kimś fan­ta­stycz­nym ro­man­sie z de­mo­nicz­ną ko­bie­tą” – pi­sał. Ale po­zna­na na uli­cy pięk­na wil­nian­ka, Ma­ria Do­kal­ska, oka­za­ła się nie­przy­stęp­na („Nie spo­dzie­wa­łam się, że Po­la­cy na uli­cach za­cze­pia­ją” – usły­szał), a po­tem jesz­cze nad to­wa­rzy­stwo pod­po­rucz­ni­ka pie­cho­ty przed­ło­ży­ła asy­stę przy­stoj­nych lot­ni­ków. Czar wy­da­wa­ło się prysł (mia­ło się oka­zać, że nie na dłu­go!), jed­nak po­trze­ba ko­bie­ce­go to­wa­rzy­stwa nie zga­sła. Prze­szka­dzał tyl­ko try­per, któ­re­go w wa­run­kach woj­sko­wych nie mógł wy­le­czyć, „trzy­ma się mnie upo­rczy­wie” – skar­żył się.

Pod­czas ko­lej­ne­go urlo­pu w War­sza­wie i Płoc­ku zna­jo­me pan­ny z daw­nych i nie­daw­nych cza­sów po­pa­try­wa­ły na nie­go za­lot­nie, ale on bar­dzo uwa­żał, by nie­opatrz­nym ge­stem czy zbyt śmia­łym flir­tem nie wpaść w sy­tu­ację, od któ­rej już krok tyl­ko do oł­ta­rza. Co­raz bar­dziej jed­nak od­czu­wał brak ko­bie­ty. Cho­dził uli­ca­mi War­sza­wy po­grą­żo­ny w lu­bież­nych roz­my­śla­niach. „Pod­świa­do­mie czu­łem w so­bie ja­kiś sam­czy in­stynkt, któ­ry po­py­chał mnie do sa­mic. Za­czy­na­łem już cie­ka­wie pa­trzeć na­wet na kur­wy” – pi­sał.

Za­cze­pił dziew­czy­nę idą­cą Ale­ja­mi Je­ro­zo­lim­ski­mi i strzał oka­zał się traf­ny. Szyb­ko prze­szli od słów do pierw­szych po­ca­łun­ków, nie mu­siał na­wet ku­po­wać kwia­tów. Po­tem była ka­wiar­nia, ka­ba­ret, ko­la­cja w re­stau­ra­cji, wie­czor­ne ob­ści­ski­wa­nie pod do­mem pan­ny. „Pew­ny je­stem, że nie jest kur­wą” – za­no­to­wał. Zna­jo­mość z Wan­dzią trwa­ła przez kil­ka ty­go­dni i wszyst­ko zmie­rza­ło ku fi­na­ło­wi. Któ­re­goś wie­czo­ra w ki­nie przez pół­to­rej go­dzi­ny ca­ło­wa­li się, „co do­pro­wa­dzi­ło nas obo­je do sza­leń­stwa. Czu­łem, że gdy­by to było w in­nych oko­licz­no­ściach, ule­gła­by” – pi­sał. In­nym ra­zem: „wy­star­czy­ło­by jed­no mru­gnię­cie, aby Du­sia stra­ci­ła swo­je wąt­pli­we dzie­wic­two”. Była jed­nak prze­szko­da. „Ma­jąc try­pra na wy­le­cze­niu, nie­do­brze jest co dzień roz­pa­lać się do czer­wo­no­ści, aby po­tem dłu­go nie móc się uspo­ko­ić” – ubo­le­wał. W koń­cu jed­nak, gdy był już zdrów, za­pi­sał – „Ba­sty­lia zo­sta­ła zdo­by­ta”. Jak się spo­dzie­wał, nie zna­lazł śla­dów, „że­bym był pierw­szym”.

Zna­jo­mość z Wan­dzią, pi­sał, „nie­źle” go kosz­to­wa­ła. Ze­rwa­nie nie ozna­cza­ło jed­nak po­pra­wy sy­tu­acji fi­nan­so­wej, bo na­tych­miast od­no­wił zna­jo­mość z pro­sty­tut­ką Staś­ką, dziew­czy­ną, z któ­rej usług ko­rzy­stał wcze­śniej wie­lo­krot­nie. Jako sier­żant Le­gio­nów, po zwol­nie­niu ze Szczy­pior­na i póź­niej, już jako ofi­cer woj­ska pol­skie­go. „Całe nie­szczę­ście, że nig­dy nie mia­łem do­sta­tecz­nej ilo­ści pie­nię­dzy dla Staś­ki” – na­pi­sał.

Urlop prze­szedł mu na ro­man­sach, pla­żo­wa­niu nad Wi­słą, pi­ciu wód­ki, czy­ta­niu „głu­pich” ksią­żek i cho­dze­niu do te­atrów na „głu­pie” sztu­czy­dła. „Sta­łem się głu­pim i try­wial­nym pa­si­brzu­chem” – pi­sał. Parę dni spę­dził w Za­ko­pa­nem i Kra­ko­wie, gdzie spo­tkał się ze sta­rym zna­jo­mym. Było jak w War­sza­wie. Pili, po­tem opła­ci­li ja­kieś pro­sty­tut­ki i pili da­lej z nimi. Po­wrót do woj­ska przy­jął z ulgą. Na­wet bi­twy ta­kie jak ta pod Go­go­wem, gdzie z kil­ku­na­sto­ma ludź­mi mu­siał przez go­dzi­nę bro­nić się prze­ciw­ko dwom bol­sze­wic­kim kom­pa­niom i bli­ski był do­sta­nia się do nie­wo­li, wspo­mi­nał le­piej niż war­szaw­ską nudę.

W Wil­nie, oprócz kom­pa­nii i ko­lej­nych mało zaj­mu­ją­cych, jak uwa­żał, po­ty­czek, cze­ka­ła Ma­ria Do­kal­ska, któ­ra naj­wy­raź­niej do­brze po­czu­ła się w roli fem­me fa­ta­le, po­żą­da­nej, lecz nie­do­stęp­nej. Po­zwa­la­ła pod­po­rucz­ni­ko­wi Or­li­ko­wi za­cho­wy­wać na­dzie­ję, ku­si­ła i zwo­dzi­ła, ale w od­wo­dzie był za każ­dym ra­zem ku­zyn, któ­ry po­ja­wiał się za­wsze w naj­mniej przez Bro­niew­skie­go po­żą­da­nym mo­men­cie. Draż­ni­ło go to: „Pierw­szy to raz zda­rza się wy­pa­dek, że nie mam prze­wa­gi nad ko­bie­tą”. W Pa­mięt­ni­ku na­pi­sał, że choć wszy­scy są prze­ko­na­ni, iż jest w pan­nie głę­bo­ko za­ko­cha­ny, a i sama Ma­ria trak­tu­je go jak nie­wol­ni­ka, od któ­re­go moż­na wy­ma­gać wszyst­kie­go, nie da­jąc nic w za­mian, to dziew­czy­na jest mu naj­zu­peł­niej obo­jęt­na. Owszem, na­pi­sał dla niej sie­dem mi­ło­snych so­ne­tów, ale Ma­ria po­do­ba mu się wy­łącz­nie jak ład­na lal­ka pach­ną­ca do­bry­mi per­fu­ma­mi i no­szą­ca pięk­ne szmat­ki, jed­nak bez du­szy. A i ona wca­le nie da­rzy go ja­kimś szcze­gól­nym uczu­ciem. Bo brak mu ofen­syw­ne­go du­cha i mę­skiej bez­czel­no­ści. Bo nie­do­łęż­nie pro­wa­dzi roz­mo­wy to­wa­rzy­skie. Bo, wresz­cie, nie jest dość przy­stoj­ny.

Po­sta­no­wił ze­rwać nie­przy­no­szą­cą ni­ko­mu sa­tys­fak­cji zna­jo­mość. To zna­czy… prze­stać przy­cho­dzić do go­spo­dy, w któ­rej zbie­ra­ła się na tań­cach wi­leń­ska mło­dzież. „Nie ma w tym żad­nej tra­ge­dii, je­stem zdrów i tra­wię do­brze, tyl­ko… nu­dzę się” – za­no­to­wał. Nie po­mo­gły umi­zgi do „zna­jo­mej skaut­ki”, Jan­ki Rym­kie­wi­czów­ny. „Je­że­li cała Li­twa, oj­czy­zna Pani, jest tak nud­na, to wca­le się nie dzi­wię, że gdym był mło­dy, to sen­ność ogar­nia­ła mnie nad Pa­nem Ta­de­uszem” – pi­sał do niej. Nudy nie było w sta­nie za­bić na­wet ob­ję­cie funk­cji do­wód­cy kom­pa­nii, gdy jego po­przed­nik, pod­po­rucz­nik Sta­ni­sław Pię­koś, roz­pił się i roz­hu­lał tak, że do­wódz­two stra­ci­ło cier­pli­wość. Do cza­su, gdy po­znał… Pip­cię.

Pip­cia, czy­li Zo­fia Dż., była wy­so­ką, szczu­płą blon­dyn­ką, wy­glą­da­ją­cą jak „an­giel­ska miss”, żoną Or­mia­ni­na czy Gru­zi­na, któ­ry prze­padł gdzieś pod­czas woj­ny. Miesz­ka­ła w pod­wi­leń­skich Szyr­win­tach, mia­stecz­ku dłu­gim jak kisz­ka i de­ska­mi za­bi­tym. Spodo­ba­li się so­bie od razu, „lubi ży­cie i uży­cie” – na­pi­sał Bro­niew­ski. Pod­czas ja­kiejś wy­ciecz­ki kon­nej prze­szli na ty i wje­cha­li w gę­stwi­nę, by po­ca­łun­kiem do­peł­nić bru­der­sza­ftu. „Póź­niej na­stą­pi­ło to, co zwy­kle w ta­kich sy­tu­acjach na­stę­pu­je: da­li­śmy upust wzbu­rzo­nej krwi”. Jak zwy­kle po­kwi­to­wał ro­dzą­cy się zwią­zek na­pi­sa­ny­mi dla no­wej uko­cha­nej trio­le­ta­mi. Taka była wer­sja dla Pip­ci, bo przed sa­mym sobą przy­znał się, że trio­le­ty były lek­ko tyl­ko prze­ro­bio­ny­mi so­ne­ta­mi, któ­re nie tak daw­no na­pi­sał dla Ma­rii Do­kal­skiej.

Trio­le­ty po­dzia­ła­ły. Spę­dzi­li ra­zem dwa dni w Wil­nie, je­dząc i pi­jąc w Bri­sto­lu, roz­bi­ja­jąc się do­roż­ka­mi, a wie­czo­ra­mi cho­dząc do te­atrów. Pod­po­rucz­nik Or­lik wy­dał prze­szło ty­siąc ru­bli, ale ani przez chwi­lę tego nie ża­ło­wał. Spę­dził dzię­ki Pip­ci dwa naj­cu­dow­niej­sze dni w ży­ciu, na­pi­sał. Po szam­pań­skiej ko­la­cji za­wiózł ją do swe­go po­ko­ju na Za­krę­to­wej. „Zo­cha dała mi mak­si­mum roz­ko­szy fi­zycz­nej, jaką może dać ko­bie­ta” – do­dał.

Z wdzięcz­no­ści epos Hi­sto­ria ro­man­tycz­na, na­pi­sa­ny dla Do­kal­skiej, prze­re­da­go­wał i po­świę­cił Pip­ci. Rymy nie były naj­wyż­szej pró­by, ale dla ad­re­sa­tek (obu!) na pew­no waż­niej­szy był ogrom uczu­cia wło­żo­ne­go w nie przez au­to­ra.

…bo kie­dy roz­kosz oto­czy nas sza­łem,

to po­ca­łun­ki sła­ne ust po­ża­rem

peł­za­ją po jej cud­nym cie­le bia­łem

nie­na­sy­co­ne naj­słod­szym nek­ta­rem…

Ca­łu­ję sto­py, wło­sy, oczy smęt­ne

i usta cza­rem upoj­ne, na­mięt­ne.

Na­mięt­ność do Pip­ci trwa­ła kil­ka ty­go­dni i choć prze­ko­ny­wał ko­chan­kę, że da­rzy ją uczu­ciem, któ­re da się wy­rwać z du­szy tyl­ko wraz z ser­cem, to w Pa­mięt­ni­ku na­pi­sał, że sam nie wie­rzy w te sło­wa. No, ale miał przy­najm­niej o kim my­śleć, go­niąc na cze­le kom­pa­nii Li­twi­nów, któ­rzy ata­ko­wa­li pol­skie po­ste­run­ki. Z przy­jem­no­ścią re­je­stro­wał peł­ne nie­po­ko­ju spoj­rze­nia Zo­fii, gdy wy­ru­szał na ko­lej­ne po­tycz­ki (zwłasz­cza gdy po­prze­dza­ły ją opo­wie­ści o li­czą­cym pięć­set osób od­dzia­le prze­ciw­ni­ka albo gdy stra­ty w lu­dziach się­ga­ły już kil­ku­dzie­się­ciu żoł­nie­rzy). „Pięk­nym jest to po­łą­cze­nie: woj­na i mi­łość” – pi­sał. „Czło­wiek sa­me­mu so­bie wy­da­je się bar­dzo ro­man­tycz­nym, gdy pro­sto z uści­sków ko­chan­ki pę­dzi na ko­niu gdzieś w ciem­ną noc”.

Woj­na na Li­twie roz­go­rza­ła na do­bre. Wie­ści z fron­tu przy­cho­dzi­ły co­raz bar­dziej wstrzą­sa­ją­ce. Ran­ni pol­scy żoł­nie­rze byli przez miej­sco­wą lud­ność do­bi­ja­ni, z ko­na­ją­cych zdzie­ra­no ubra­nia i buty, a po­tem ob­wo­żo­no po uli­cach mia­ste­czek i osad zma­sa­kro­wa­ne na­gie cia­ła, bez głów i z wnętrz­no­ścia­mi na wierz­chu. W jed­nej z miej­sco­wo­ści woź­ni­ca pod­je­chał do grup­ki pła­czą­cych ko­biet, szy­dząc: „Chodź­cie tu! Wy­bie­raj­cie so­bie męża”.

Pip­cia wie­dzia­ła, jak że­gnać uko­cha­ne­go, wy­ru­sza­ją­ce­go na śmier­tel­ny być może bój. Gdy wy­jeż­dżał, by po­grze­bać za­bi­tych przez Li­twi­nów to­wa­rzy­szy, po­sta­no­wi­ła go od­pro­wa­dzić. Za­czę­li się ca­ło­wać.

„Po­szli­śmy w są­sied­nie krzacz­ki, gdzie ści­ska­li­śmy się jesz­cze in­ten­syw­niej” – za­no­to­wał. I wszyst­ko by­ło­by pięk­nie jak w dzie­więt­na­sto­wiecz­nym ro­man­sie, gdy­by je­den z ko­le­gów nie zdra­dził Bro­niew­skie­mu, że gdy on ob­jeż­dżał pod­le­głe pla­ców­ki, Pip­cia umi­la­ła noce in­nym. Bro­niew­ski nie prze­jął się tym zbyt­nio. „Za­spo­ka­ja­nie po­pę­du płcio­we­go uwa­żam za rzecz ko­niecz­ną dla każ­dej płci” – na­pi­sał, choć jed­no­cze­śnie za­uwa­żył, że nie­mi­ło jest być jed­nym z wie­lu.

– „W ogó­le, jak wy­ra­zi­łem się do Zen­ka, «Pip­cia się koń­czy»”.

Skoń­czy­ła się Pip­cia, ale wró­ci­ła Wan­dzia, któ­rą spo­tkał przy­pad­kiem przed wej­ściem do kina. „Na­za­jutrz rand­ka i mała wen­ta w ho­te­lu. By­łem nie­zwy­kle ener­gicz­ny. Na­za­jutrz to samo” – po­chwa­lił się. Ale po­wtór­ny ro­mans z Wan­dą skoń­czył się rów­nie szyb­ko, jak za­czął. „Przy­czy­ną ko­bie­ca nie­cier­pli­wość; bo gdy w jed­nym z naj­bar­dziej dra­stycz­nych mo­men­tów na­sze­go wio­sen­no-fi­zjo­lo­gicz­ne­go sto­sun­ku oka­za­łem pe­wien brak ener­gii po­ten­cjal­nej, Wan­dzia zro­bi­ła mi skan­dal, mó­wiąc: Nie­na­wi­dzę cię!” – za­pi­sał. Do­tknię­ty do ży­we­go ubrał się i wy­szedł.

Ży­cie, ja­kie pę­dził, po­wo­do­wa­ło, że nie bar­dzo pa­lił się do wi­zyt w War­sza­wie u mat­ki, któ­ra wy­po­mi­na­ła sy­no­wi brak li­stów i wie­lo­mie­sięcz­ne nie­obec­no­ści. „Przy­jedź już na­resz­cie, mój dro­gi, gdyż cier­pli­wość moja już się wy­czer­pu­je” – pi­sa­ła, wy­li­cza­jąc przy oka­zji rze­czy, któ­re po­sła­ła sy­no­wi w pacz­ce. Ka­wa­łek buł­ki, któ­rą pie­kła z sio­strą Bro­niew­skie­go, bo za­bra­kło chle­ba, dwa ka­wał­ki cze­ko­la­dy (bo dro­ga), ka­wa­łe­czek kieł­ba­sy, odro­bi­nę cu­kru, wę­gier­skie wino, bu­te­lecz­kę wód­ki i sta­re, po­dar­te, ale cie­płe skar­pe­ty. Pro­si­ła syna, żeby, je­śli się da, ku­pił w puł­ku tro­chę bie­li­zny i po­sta­rał się o ma­te­riał na ubra­nie, bo w War­sza­wie wszyst­ko jest z dnia na dzień droż­sze. Prze­pra­sza­ła, że musi odło­żyć za­kup daw­no przy­rze­czo­ne­go sy­no­wi ze­gar­ka, ale prze­zna­czo­ne na pre­zent pie­nią­dze po­szły na za­kup że­la­zne­go pie­ca. Go­spo­darz ka­mie­ni­cy, w któ­rej wy­naj­mu­je miesz­ka­nie, za­po­wie­dział, że zimą nie bę­dzie domu ogrze­wał i każ­dy z lo­ka­to­rów musi o to za­dbać sam.

Mar­twi­ła się o syna. Prze­dłu­ża­ją­ca się woj­na po­wo­do­wa­ła, że przy­szłość, jaką so­bie dla nie­go wy­ma­rzy­ła („w dzie­dzi­nie na­uki i wie­dzy”), sta­wa­ła się co­raz mniej re­al­na. Ale czu­ła też, że nie tyl­ko mie­sią­ce spę­dza­ne na fron­cie są temu win­ne. To sa­me­mu Wład­ko­wi nie bar­dzo na tym za­le­ży. „Nie znać w To­bie pra­cy nad wy­ro­bie­niem sil­nej woli i cha­rak­te­ru” – pi­sa­ła. Za­stę­po­wał ją al­ko­hol, o któ­ry i na fron­cie, i w ko­sza­rach, i pod­czas urlo­pu było ła­twiej niż o co­kol­wiek in­ne­go. „Za go­dzi­nę od­marsz. […] Baon wzy­wa na wód­kę” – za­koń­czył je­den z wpi­sów w Pa­mięt­ni­ku.

Pod ko­niec 1919 roku znów za­czę­ły się wal­ki. Pierw­sza dy­wi­zja, a w jej ra­mach 1. pułk pie­cho­ty i 8. kom­pa­nia Bro­niew­skie­go, wy­ru­szy­ła zdo­by­wać Dźwińsk. Po­szło nad­spo­dzie­wa­nie ła­two; mia­sto zo­sta­ło od­bi­te z rąk bol­sze­wi­ków szyb­ko i bez więk­szych strat („bol­sze­wi­cy wia­li na zła­ma­nie kar­ku”), a na­stęp­ne­go dnia znów za­czę­ło się coś, do cze­go Bro­niew­ski nie mógł przy­wyk­nąć. Zwy­cięz­cy przy­stą­pi­li do ra­bo­wa­nia ży­dow­skich skle­pi­ków. Pa­trzył na prze­ra­żo­nych i nie­na­wi­dzą­cych „oku­pan­tów” miesz­kań­ców Dźwiń­ska z jed­nej stro­ny, i na roz­wy­drzo­nych pol­skich żoł­nie­rzy i ofi­ce­rów z dru­giej. „Naj­niż­sze in­stynk­ty wy­pły­wa­ją na wierzch” – pi­sał.

W Dźwiń­sku kom­pa­nia Bro­niew­skie­go spę­dzi­ła tyl­ko dwa dni. Zdą­żył za­le­d­wie za­ba­wić się swo­bod­nie, jak pi­sał, z miej­sco­wy­mi Ro­sjan­ka­mi i znów trze­ba było ru­szać na front, pod Lanc­ko­ro­nę, gdzie Ro­sja­nie kontr­ata­ko­wa­li za­cie­kle i du­ży­mi si­ła­mi. Kil­ku lu­dzi z od­dzia­łu Or­li­ka zgi­nę­ło, kil­ku­na­stu ko­lej­nych zo­sta­ło ran­nych. Po trwa­ją­cych całą noc wal­kach nie­przy­ja­ciel zo­stał od­par­ty, wzię­to na­wet jeń­ców, oka­za­ło się jed­nak, że po ciem­ku część walk to­czo­no… z pol­skim 6. puł­kiem pie­cho­ty. Ktoś „życz­li­wy” do­niósł do szta­bu, że po­wo­dem strat w lu­dziach pod Lanc­ko­ro­ną była nie­ostroż­ność ofi­ce­rów, w tym pod­po­rucz­ni­ka Bro­niew­skie­go. Za­sta­na­wiał się w związ­ku z tym, czy wy­cze­ki­wa­ny od daw­na or­der Vir­tu­ti Mi­li­ta­ri za­wi­śnie na jego pier­si. Nie za­wisł, plot­ki zro­bi­ły swo­je, mimo ofi­cjal­nych po­chwał, któ­re do­stał po in­spek­cji. Roz­go­ry­czo­ny wy­je­chał na urlop. Przez Wil­no do War­sza­wy, gdzie miał na­dzie­ję ode­tchnąć od wszel­kich do­wód­czych, awan­so­wych i or­de­ro­wych am­bi­cy­jek. Prze­ko­nał się jed­nak, że po kil­ku la­tach wo­jo­wa­nia je­dy­nym śro­do­wi­skiem, w któ­rym czu­je się na­praw­dę „u sie­bie”, jest ar­mia. Z ulgą wró­cił do swo­jej kom­pa­nii. Woj­ny co praw­da znów było nie­wie­le, ale mógł dzię­ki temu po­świę­cić się szko­le­niu re­kru­tów („«Ja­siów» kształ­cę we wszyst­kie mą­dro­ści i wi­dzę w tym swą spo­łecz­ną uży­tecz­ność” – pi­sał), a oprócz tego na­uce fran­cu­skie­go, grze na for­te­pia­nie i …uwo­dze­niu pan­ny Liii, Ro­sjan­ki po­zna­nej we dwo­rze w Ba­ra­no­wi­czach, gdzie sta­cjo­no­wał. Uwo­dze­niu, ku jego wła­sne­mu zdzi­wie­niu, nie­sku­tecz­ne­mu, choć wspi­nał się na szczy­ty elo­kwen­cji. „Nie chcia­ła mi się od­dać, mó­wiąc, że ja, od­jeż­dża­jąc ju­tro, miał­bym o niej po­tem złe wy­obra­że­nie” – za­no­to­wał.

Wy­jeż­dżał na Ukra­inę; w po­ło­wie kwiet­nia 1920 roku przy­szedł roz­kaz od­wo­łu­ją­cy kom­pa­nię Bro­niew­skie­go z Li­twy. Żoł­nie­rze znów po­trzeb­ni byli na Ukra­inie, gdzie pol­skie woj­sko ra­zem z so­jusz­ni­czy­mi od paru mie­się­cy, po za­war­cia przez Pił­sud­skie­go z Se­me­nem Pe­tlu­rą po­ro­zu­mie­nia, od­dzia­ła­mi ukra­iń­ski­mi, ru­sza­ło wła­śnie na Ki­jów. Już 12 maja mógł w Pa­mięt­ni­ku za­pi­sać: „Za­ję­li­śmy go bez strza­łu – bol­sze­wi­cy sami ucie­kli”.

To wte­dy mia­ło miej­sce wy­da­rze­nie, któ­re wspo­mniał po czter­na­stu la­tach w re­por­ta­żu z wy­pra­wy na so­wiec­ką Ukra­inę i do Ki­jo­wa.

„Pięk­ne to mia­sto zmie­nia­ło wte­dy po raz, zda­je się, dzie­więt­na­sty oku­pa­cję” – pi­sał. Po Niem­cach, od­dzia­łach Se­me­na Pe­tlu­ry, bia­ło­gwar­dzi­stach, kil­ka­krot­nie bol­sze­wi­kach, we­szły do mia­sta od­dzia­ły ar­mii do­wo­dzo­nej przez Edwar­da Ry­dza-Śmi­głe­go. Ra­zem z pe­tlu­row­ca­mi, z któ­ry­mi jesz­cze rok temu Po­la­cy bili się na Wo­ły­niu.

Po jed­nej z bi­tew, w oko­li­cach Wa­sil­ko­wa, do­pro­wa­dzo­no do szta­bu jeń­ców. Je­den z Ukra­iń­ców, któ­re­go Bro­niew­ski po­czę­sto­wał pa­pie­ro­sem, za­cią­gnął się i za­py­tał:

– Kie­dy zo­sta­nę roz­strze­la­ny?

Nie chciał uwie­rzyć, że w pol­skim woj­sku jeń­ców się nie roz­strze­li­wu­je. Przy­znał się prze­cież, że jest ko­mu­ni­stą, więc na pew­no zo­sta­nie roz­strze­la­ny. Wma­wiał Bro­niew­skie­mu, że jest ro­bot­ni­kiem z Char­ko­wa, ale Or­lik nie miał złu­dzeń, że łże. Wy­glą­dał na in­te­li­gen­ta.

– I co tam u was w Char­ko­wie sły­chać? – spy­tał Bro­niew­ski.

– Ano, bu­du­je­my.

– Co bu­du­je­cie?

– Wszyst­ko. Nowe ży­cie. So­cja­lizm.

– No i jak idzie?

– Do­brze. Ale trze­ba przy­znać, że­ście nam te­raz po­rząd­nie za­szko­dzi­li…

Kie­dy wraz z in­ny­mi więź­nia­mi miał już ru­szać w dro­gę do obo­zu je­niec­kie­go, Bro­niew­ski jesz­cze raz wy­cią­gnął w jego stro­nę pacz­kę z pa­pie­ro­sa­mi.

– Dzię­ku­ję. Za de­li­kat­ne – od­mó­wił.

„Od­szedł, nie do­cze­kaw­szy się roz­strze­la­nia” – wspo­mi­nał Bro­niew­ski.

Na po­cząt­ku w Ki­jo­wie było jak zwy­kle. Tro­chę służ­by (znów stra­cił kom­pa­nię na rzecz star­sze­go stop­niem ofi­ce­ra, ale zna­lazł po­sa­dę w szta­bie bry­ga­dy), tro­chę roz­ryw­ki, tro­chę mi­ło­stek. Sie­lan­ka szyb­ko jed­nak się skoń­czy­ła. Słyn­na ar­mia kon­na Sie­mio­na Bu­dion­ne­go nie da­wa­ła pol­skim od­dzia­łom spo­ko­ju ani w dzień, ani w nocy.

Po­rucz­nik Bro­niew­ski ga­lo­po­wał wzdłuż fron­tu wciąż z no­wy­mi roz­ka­za­mi. Nie było cza­su na po­rząd­ny po­si­łek, na sen, ani na wy­po­czy­nek. Ża­lił się, że bę­dąc ofi­ce­rem, i to w do­dat­ku szta­bo­wym, musi dzie­lić los zwy­kłe­go żoł­nie­rza, a z tył­ka zro­bił mu się już ko­tlet albo bef­szy­tyk. „Bol­sze­wi­cy rzu­ci­li na nas ja­kieś lep­sze, bit­niej­sze woj­ska i w du­żej ilo­ści” – na­pi­sał. W koń­cu oto­cze­ni przez Bu­dion­ne­go Po­la­cy za­czę­li się wy­co­fy­wać. „Stra­ty cięż­kie, ale nie na­po­le­oń­skie” – do­dał. Wy­li­czał na­zwi­ska ran­nych i za­bi­tych przy­ja­ciół, zna­jo­mych, pod­wład­nych i do­wód­ców, któ­rych śmierć kwi­to­wa­ło zwy­kle krót­kie stwier­dze­nie: szko­da chło­pa, bo na wię­cej i tak nie było cza­su. „Przed nami, za nami tru­py” – do­dał.

Kil­ka lat póź­niej, w wier­szu Mło­dość, na­pi­sze:

…Ko­wal­ski – ro­ze­rwa­ny gra­na­tem, Igna­czak –

czte­ry kule w pa­chwi­nę. No­wak – od szrap­ne­la.

Mar­ci­niak – kula w pier­si… pa­mię­tam, jak pa­trzał

i skam­lał umie­ra­jąc: „Wody… przy­ja­cie­le…”

Szyb­ko za­czął mieć dość wąt­pli­wej ka­rie­ry w szta­bie i po­pro­sił o po­wrót na front. Zo­stał do­wód­cą 2. kom­pa­nii 1. puł­ku pie­cho­ty Le­gio­nów, któ­rej w isto­cie nie było. Nie­do­bit­ki, któ­re po­zo­sta­ły po bi­twie pod Bo­ro­dian­ką, zo­sta­ły roz­par­ce­lo­wa­ne do in­nych ro­bót, więc żeby czym­kol­wiek do­wo­dzić, po­rucz­nik Or­lik mu­siał naj­pierw od­dział zor­ga­ni­zo­wać. W za­po­mnie­nie po­szły pan­ny i ro­man­se, nie miał cza­su ani na pi­sa­nie li­stów, ani na no­tat­ki w Pa­mięt­ni­ku; na­rze­kał, że sta­ły się krót­kie i su­che jak ko­mu­ni­ka­ty Szta­bu Ge­ne­ral­ne­go. „To, co pi­szę, od­zwier­cie­dla mnie sa­me­go – je­stem w obec­nych cza­sach zwię­zły, la­ko­nicz­ny i o sil­nie przy­tę­pio­nej wraż­li­wo­ści” – uznał.

Woj­na przy­po­mi­na­ła za­ba­wę w ciu­ciu­bab­kę, tyle, że gi­nę­li w niej lu­dzie. Raz to Po­la­cy ata­ko­wa­li po­zy­cje wojsk Bu­dion­ne­go, bio­rąc jeń­ców, ko­nie, ka­ra­bi­ny ma­szy­no­we i wozy z amu­ni­cją, na­stęp­ne­go dnia bol­sze­wi­cy od­zy­ski­wa­li prze­wa­gę w polu i pol­skie kom­pa­nie mu­sia­ły wy­co­fy­wać się na po­przed­nio zaj­mo­wa­ne po­zy­cje. Bro­niew­ski prze­ży­wał déjà vu. Bił się prze­cież pod tymi sa­my­mi Koł­ka­mi i nad tym sa­mym Sty­rem, co w 1915 roku. Na­zwy mia­ste­czek i wsi, któ­re pró­bo­wa­li zdo­być albo mi­ja­li w mar­szu; Alek­san­dria, Rów­ne, Kle­wań, Bo­gu­sław­ka, przy­po­mi­na­ły mu cza­sy sprzed pię­ciu lat, „kie­dy to nie spa­ło się, nie ja­dło, tyl­ko biło bol­sze­wi­ków i wszy”. W do­dat­ku Bu­dion­ny osią­gał nad wy­co­fu­ją­cy­mi się w kie­run­ku Sty­ru Po­la­ka­mi co­raz więk­szą prze­wa­gę. „Na Sty­rze, są­dzę, utrzy­ma­my się, ale ofen­sy­wę mo­że­my ro­bić do­pie­ro przy współ­udzia­le więk­szej ilo­ści ka­wa­le­rii, któ­ra już się po­dob­no robi” – pi­sał.

Wie­ści z kra­ju też przy­cho­dzi­ły co­raz gor­sze. Bol­sze­wi­cy prze­ła­ma­li front nie tyl­ko na po­łu­dniu Ukra­iny, ale i na pół­no­cy, zdo­by­wa­jąc Mińsk, a po­tem Wil­no i Lidę. Opty­mi­zmem na­pa­wa­ły tyl­ko in­for­ma­cje o two­rzą­cej się ochot­ni­czej ar­mii, do któ­rej zgło­si­ło się już po­nad trzy­sta ty­się­cy ochot­ni­ków. Na jej cze­le sta­nął Pił­sud­ski, co Bro­niew­skie­go uspo­ka­ja­ło. „We wszyst­kim czuć sil­ną rękę” – pi­sał z sa­tys­fak­cją.

Lato 1920 roku ze­szło na ko­lej­nych po­tycz­kach z bol­sze­wi­ka­mi i nie­uda­nych pró­bach upo­lo­wa­nia Bu­dion­ne­go. Na prze­ło­mie lip­ca i sierp­nia kom­pa­nia Bro­niew­skie­go prze­pra­wia­ła się, idąc po szy­ję w wo­dzie, przez ba­gno pod Rud­ką, „omal nie uto­ną­łem w ba­gnie, wpadł­szy w trzę­sa­wi­sko”. W koń­cu przy­szedł roz­kaz wy­co­fa­nia się pol­skich od­dzia­łów na li­nię Bugu.

Pod­czas walk o Dro­hi­czyn Bro­niew­ski do­cze­kał się wresz­cie upra­gnio­ne­go Vir­tu­ti Mi­li­ta­ri. Tra­fił też do Zło­tej księ­gi bo­ha­te­rów, pu­bli­ko­wa­nej na ła­mach cza­so­pi­sma „Wia­rus”: „Pod­po­rucz­nik Bro­niew­ski-Or­lik Wła­dy­sław, do­wód­ca 8. komp. 1 p.p. Leg. brał udział w ak­cji noc­nej pod Dro­hi­czy­nem. Po zdo­by­ciu mo­stu na Bugu prze­do­stał się łącz­nie z 7. komp. 1 p.p. Leg. na dru­gi brzeg rze­ki, za­ata­ko­wał wzgó­rze, za­ję­te przez nie­przy­ja­cie­la i sil­nie bro­nio­ne. Atak z po­wo­du sil­ne­go ognia prze­ciw­ni­ka po­czy­na chwiać się i wte­dy ppor. Bro­niew­ski wy­bie­ga przed li­nię, pod­ry­wa kom­pa­nię, któ­ra bra­wu­ro­wym ude­rze­niem zdo­by­wa wzgó­rza, za­da­jąc bol­sze­wi­kom wiel­kie stra­ty w wal­ce na bia­łą broń. Przez za­ję­cie wzgórz, a tym sa­mym przez sil­ne ob­sa­dze­nie mia­stecz­ka, ppor. Bro­niew­ski za­de­cy­do­wał o zwy­cię­skim za­koń­cze­niu ak­cji ogól­nej, ma­ją­cej na celu od­cię­cie nie­przy­ja­cie­lo­wi od­wro­tu”.

Wie­le lat po woj­nie opo­wia­dał Woj­cie­cho­wi Żu­krow­skie­mu, jak wy­glą­da­ła tam­ta noc, kie­dy za­słu­żył na or­der. Tra­fił z pa­ro­ma ludź­mi na ja­kąś ple­ba­nię, ksiądz za­pa­lił świe­ce i wy­cią­gnął gą­sio­rek z wód­ką. Wy­da­wa­ło się, że wie­czór upły­nie na spo­koj­nym bie­sia­do­wa­niu i ko­lej­nych to­a­stach za zdro­wie Pił­sud­skie­go, gdy z są­sied­nie­go wzgó­rza za­czę­li ich ostrze­li­wać Ko­za­cy. Bro­niew­ski zła­pał ka­ra­bin i wy­biegł, za nim jego lu­dzie. Po­nie­waż nie cał­kiem do­brze trzy­mał się na no­gach, ka­zał się wieźć w kie­run­ku Ro­sjan tacz­ką – re­la­cjo­no­wał jego opo­wieść Żu­krow­ski. Ale ra­czej nie to ich od­stra­szy­ło. Żoł­nie­rze za­czę­li wo­łać: „Bro­niew­ski, Bro­niew­ski”, co zda­niem po­ety mu­sia­ło w uszach kra­sno­no­ar­miej­ców brzmieć jak „bro­nie­wik”, czy­li auto pan­cer­ne, broń strasz­na. Prze­ra­że­ni ucie­kli.

Na­wet bio­rąc po­praw­kę na trzy­dzie­ści kil­ka lat, któ­re dzie­li­ły tam­tą wo­jen­ną noc i opo­wieść o niej, pod­szy­tą jesz­cze dy­stan­sem do wła­snych za­sług, było w niej pew­nie spo­ro praw­dy. Tam­ta woj­na, choć śmierć na niej była rów­nie praw­dzi­wa jak dwa­dzie­ścia lat póź­niej, bar­dziej przy­po­mi­na­ła star­cia z XIX niż XX wie­ku.

Bro­niew­ski nie miał złu­dzeń, z kim wal­czy. To wca­le nie byli pro­le­ta­riu­sze, świa­do­mi ide­ałów so­cja­li­zmu, nie­sie­ni mark­si­stow­ską ide­olo­gią. Ar­mię Czer­wo­ną w więk­szo­ści two­rzy­li zwy­kli chło­pi z ma­leń­kich, ubo­gich wsi, któ­rzy szli na War­sza­wę, bo obie­ca­no im, że tam, na pol­skich pa­nach, zdo­bę­dą buty.

– „Re­wo­lu­cja świa­to­wa” to wiel­kie ha­sło, ja­kie wy­gła­szał z try­bun Troc­ki, na­to­miast w od­dzia­łach fron­to­wych my­śla­no o do­brych onu­cach i ca­łych bu­tach – mó­wił Żu­krow­skie­mu.

Tym­cza­sem z Li­twy i Bia­ło­ru­si nad­cho­dzi­ły co­raz bar­dziej dra­ma­tycz­ne wie­ści. Bol­sze­wi­cy zdo­by­li Bia­ły­stok i Brześć Li­tew­ski, prze­szli Bug, mó­wi­ło się już na­wet o za­ję­ciu Łom­ży, ale brzmia­ło to tak nie­praw­do­po­dob­nie, że Bro­niew­ski nie chciał uwie­rzyć. Uwie­rzył, gdy jego pułk otrzy­mał roz­kaz na­tych­mia­sto­we­go wy­mar­szu na pół­noc. Nie było na co cze­kać, bo Ro­sja­nie po za­ję­ciu Płoń­ska i Sierp­ca szy­ko­wa­li się już do ata­ku na Mo­dlin.

Z Zyg­mun­tem Hem­plem, przy­ja­cie­lem jesz­cze z cza­sów le­gio­no­wych, za­sta­na­wia­li się, co bę­dzie, je­śli Ro­sja­nie zwy­cię­żą i wpro­wa­dzą bol­sze­wic­kie rzą­dy tak­że w Pol­sce. Mó­wi­li o kon­spi­ra­cji, być może ko­niecz­no­ści emi­gra­cji. „Nie jest to prze­cież wy­klu­czo­ne” – za­no­to­wał Bro­niew­ski. W Pa­mięt­ni­ku o tym nie pi­sał, ale mu­siał wie­dzieć o utwo­rzo­nym przez bol­sze­wi­ków Tym­cza­so­wym Ko­mi­te­cie Re­wo­lu­cyj­nym Pol­ski, któ­ry 30 lip­ca 1920 roku ogło­sił w Bia­łym­sto­ku prze­ję­cie w Pol­sce wła­dzy. Fe­liks Dzier­żyń­ski, Fe­liks Kon i Ju­lian Mar­chlew­ski za­po­wie­dzie­li utwo­rze­nie Pol­skiej Re­pu­bli­ki Rad, na­cjo­na­li­za­cję zie­mi, wy­pę­dze­nie ka­pi­ta­li­stów i ob­szar­ni­ków oraz we­zwa­li pol­skich żoł­nie­rzy do bun­tu. Po­tem ra­zem z Ar­mią Czer­wo­ną ru­szy­li na War­sza­wę. Wy­glą­da­ło to wszyst­ko źle.

Pułk Bro­niew­skie­go je­chał ko­le­ją z So­ka­la przez Lu­blin do Traw­nik, po­tem sa­mo­cho­da­mi do Lu­bar­to­wa. Stam­tąd for­sow­nym mar­szem (po­nad 250 km w cią­gu 6 dni), po dro­dze wal­cząc z co­fa­ją­cy­mi się spod War­sza­wy bol­sze­wic­ki­mi ta­bo­ra­mi, szli przez Par­czew, Mię­dzy­rzecz i Sie­mia­ty­cze do Bia­łe­go­sto­ku. Jak zwy­kle była to spo­sob­ność do „od­ku­cia się”, czy­li prze­ję­cia dóbr, któ­re wcze­śniej „zdo­by­li” Ro­sja­nie. „Płasz­cze, skrzyp­ce, dam­skie bu­ci­ki, amu­ni­cja, ka­ra­bi­ny ma­szy­no­we” – wy­li­czał. Naj­wię­cej jed­nak pro­pa­gan­do­wej li­te­ra­tu­ry, za­chwa­la­ją­cej pierw­sze pań­stwo ro­bot­ni­ków i chło­pów. Po la­tach pi­sał:

Ja na ta­bo­rach ra­dziec­kich

w dzie­więt­na­stym, dwu­dzie­stym (le­d­wie przy­po­mi­nam)

czy­ta­łem (pod­po­rucz­nik) pra­wie dziec­kiem

książ­ki Le­ni­na…

Od­bi­cie Bia­łe­go­sto­ku z rąk bol­sze­wi­ków przy­szło nad­spo­dzie­wa­nie ła­two. „Dzie­sięć dni i fi­nis Bol­sze­wie. […] Jeń­cy pro­wa­dze­ni set­ka­mi, zdo­bycz, ko­nie” – try­um­fo­wał. Nie­kła­ma­na ra­dość, z jaką pol­skich żoł­nie­rzy wi­ta­no w Ossow­cu, Gra­je­wie i Szczu­czy­nie, po­zwa­la­ła ła­twiej zno­sić tru­dy żoł­nier­skie­go ży­cia. Zda­rza­ło się tak­że „win­ko u dzie­ka­na i miód. A po­tem krót­ki epi­zod z księ­żą to­tum­fac­ką”. I wrę­cze­nie za­słu­żo­ne­go pod Dro­hi­czy­nem Vir­tu­ti Mi­li­ta­ri „po uprzed­nim od­pra­wie­niu mszy i dłu­gim glę­dze­niu kle­chy” – wspo­mi­nał. Oprócz krzy­ża, mszy i glę­dze­nia oso­bi­sty uścisk i po­ca­łu­nek ge­ne­ra­ła Ry­dza-Śmi­głe­go. A trzy dni póź­niej co naj­mniej rów­nie wie­le war­te „od­ku­cie się” pod­czas wy­pa­du na Kuź­ni­cę. „Lor­net­ka Ze­is­sa i brow­ning. Jest to zdo­bycz nie lada” – na­pi­sał. Oczy­wi­ście nie li­cząc trzy­stu jeń­ców i pię­ciu ka­ra­bi­nów ma­szy­no­wych.

Po zdo­by­ciu Bia­łe­go­sto­ku kom­pa­nia Bro­niew­skie­go zo­sta­ła skie­ro­wa­na do re­zer­wy. Ozna­cza­ło to wy­jazd na Li­twę, gdzie co praw­da woj­na mo­gła w każ­dej chwi­li zno­wu wy­buch­nąć, ale na ra­zie jej nie było, więc świe­żo upie­czo­ny ka­wa­ler Vir­tu­ti i po­rucz­nik, o czym wła­śnie się do­wie­dział („poza tym po­da­ny je­stem na ka­pi­ta­na”), mógł przez ja­kiś czas spo­koj­nie od­da­wać się pi­ciu, grze w kar­ty, lek­tu­rom i pró­bom li­te­rac­kim, któ­re jed­nak, uwa­żał, nie naj­le­piej mu wy­cho­dzi­ły. „Za­uwa­ży­łem, że co­raz idio­tycz­niej pi­sząc w ni­niej­szym dzien­ni­ku, fak­tycz­nie idio­cie­ję sam co­raz bar­dziej”.

W koń­cu jed­nak tak­że na Wi­leńsz­czyź­nie za­czę­ły się wal­ki. Prze­mar­sze po 50–60 km dzien­nie, chło­pi la­men­tu­ją­cy, że bol­sze­wi­cy za­bra­li im wszyst­ko, więc nie mają dla pol­skich żoł­nie­rzy na­wet kar­to­fli, Sej­ny, Dru­skien­ni­ki, Lida, No­wo­gró­dek, ko­lej­ni ran­ni i za­bi­ci, w tym Boh­dan Szar­ski, przy­ja­ciel i je­dy­ny czy­tel­nik Pa­mięt­ni­ka. „Je­stem sta­now­czo zmę­czo­ny woj­ną mo­ral­nie – cią­ży ona na mnie jak zmo­ra ja­kaś, jak sy­fi­lis” – pi­sał Bro­niew­ski.

Wresz­cie, po zwy­cię­skiej dla Po­la­ków bi­twie nad Nie­mnem, ogło­szo­no za­wie­sze­nie bro­ni. Pro­ble­mem po­zo­sta­ło Wil­no, od­da­ne przez wy­co­fu­ją­cych się bol­sze­wi­ków Li­twi­nom z na­dzie­ją na wy­buch kon­flik­tu z Pol­ską. Nie uda­ło się. Na po­cząt­ku paź­dzier­ni­ka „zbun­to­wał się” ge­ne­rał Lu­dwik Że­li­gow­ski. Ofi­cjal­nie wbrew roz­ka­zom Pił­sud­skie­mu, a na­praw­dę re­ali­zu­jąc jego taj­ny plan, za­jął Wi­leńsz­czy­znę. Po­wo­łał sa­mo­dziel­ną Li­twę Środ­ko­wą, któ­ra na­stęp­nie przy­łą­czy­ła się do Pol­ski.

A po­rucz­nik, a wła­ści­wie już ka­pi­tan, choć bez ofi­cjal­nej no­mi­na­cji (awans do­stał do­pie­ro w lu­tym 1921 roku, ale ze star­szeń­stwem od 1 kwiet­nia 1920), Bro­niew­ski mógł od­po­cząć. Sie­dział na kwa­te­rze w Wi­lej­ce na po­cząt­ku nie­pew­ny jesz­cze, czy za­wie­sze­nie bro­ni utrzy­ma się dłu­żej, po­tem co­raz czę­ściej my­śląc o po­wro­cie do cy­wi­la, na stu­dia, do pi­sa­nia. De­cy­zja nie była ła­twa. Woj­sko, mimo nie­do­god­no­ści, roz­wią­zy­wa­ło wszel­kie pro­ble­my by­to­we i uwal­nia­ło od my­śle­nia o przy­szło­ści. Po­wrót na stu­dia ozna­czał albo przej­ście na utrzy­ma­nie mat­ki („nie uśmie­cha mi się” – pi­sał), albo ko­niecz­ność zna­le­zie­nia pra­cy. My­ślał o spi­sa­niu swo­ich woj­sko­wych do­świad­czeń w pu­bli­ka­cji Kom­pa­nia w wal­ce w ma­łej woj­nie, za­czął na­wet coś szki­co­wać, ale nig­dy pra­cy nie skoń­czył. Pi­sał: „Ogar­nę­ło mnie ja­kieś prze­raź­li­we, wszech­wład­ne le­ni­stwo. [… ] Po­wo­li od­bie­gam od mo­ich daw­nych aspi­ra­cji i sta­ję się ujem­nym ty­pem «ofi­ce­ra za­wo­do­we­go»”.

War­sza­wę zo­ba­czył znów pod ko­niec li­sto­pa­da 1920 roku, wy­de­le­go­wa­ny przez pułk na uro­czy­stość wrę­cze­nia Pił­sud­skie­mu bu­ła­wy mar­szał­kow­skiej. Była oka­zja, żeby po­roz­ma­wiać z daw­no nie­wi­dzia­ny­mi to­wa­rzy­sza­mi z Le­gio­nów o przy­szło­ści. Prze­wa­ża­ło prze­ko­na­nie, że wiel­ka po­li­ty­ka tak wcią­gnę­ła le­gio­no­wych do­wód­ców, że za­po­mnie­li o ide­ałach, któ­re kie­dyś łą­czy­ły ich ze zwy­kły­mi żoł­nie­rza­mi. Nie na­stra­ja­ło to do­brze.

Pie­nią­dze wy­gra­ne w kar­ty po­zwo­li­ły mu się przy­zwo­icie ubrać, dać spo­rą sum­kę mat­ce, a i tak jesz­cze dużo zo­sta­ło na hu­lan­ki w pi­ja­nej nie­pod­le­gło­ścią sto­li­cy. Po­trze­bo­wał pie­nię­dzy, bo od­na­lazł w War­sza­wie wszyst­kie swo­je wo­jen­ne ko­chan­ki. Na­wet Pip­cię, któ­rą spo­tkał na uli­cy, a już na­stęp­ne­go dnia wy­lą­do­wa­li w jej ho­te­lo­wym po­ko­ju. Na­stą­pi­ło „stop­nio­we zbli­ża­nie się, wresz­cie dys­kret­ne cu­dzo­łó­stwo”. Ale nie krył, że stra­cił do Pip­ci ser­ce i na ko­lej­ną noc ocho­ty już nie miał.

Py­ta­nie, co da­lej, sta­wa­ło się co­raz bar­dziej do­le­gli­we. Woj­sko da­wa­ło po­czu­cie bez­pie­czeń­stwa, ale to nie było to, co chciał ro­bić. Li­te­ra­tu­ra? Po la­tach wo­jo­wa­nia bał się, że nie bę­dzie miał nic waż­ne­go do po­wie­dze­nia. Spo­tka­ny w War­sza­wie przy­ja­ciel na­ma­wiał go do po­li­ty­ki, ale Bro­niew­ski wzdra­gał się: „Chcę jesz­cze ja­kiś czas «wy­pa­ro­wać». Chcę na­brać osta­tecz­ne­go już prze­sy­tu i wte­dy do­ko­nać me­ta­mor­fo­zy”.

Ale jaka to mia­ła­by być me­ta­mor­fo­za i kto miał­by się z niej wy­ło­nić, ostat­nie­go dnia roku 1920 jesz­cze nie wie­dział. Ko­lej­ne dni w War­sza­wie też ni­cze­go nie roz­ja­śni­ły, po­dob­nie jak wi­zy­ty w za­przy­jaź­nio­nych do­mach. Zwłasz­cza tych, w któ­rych znaj­do­wa­ły się pan­ny na wy­da­niu. Czuł, że pa­trzą tam na nie­go dziw­nie ja­koś ma­try­mo­nial­nie. Ozna­cza­ło to, że wi­dzą w nim jed­nak woj­sko­we­go, bo ofi­cer to była tzw. do­bra par­tia.

Nie po­mo­gły hu­lan­ki w re­stau­ra­cjach ani wi­zy­ty w te­atrze. Pi­sał, że ob­mier­z­ła mu już war­szaw­ska „psy­che”, od po­etów po pa­ska­rzy. Wra­cał do kom­pa­nii znu­dzo­ny War­sza­wą i try­bem ży­cia, jaki pę­dził. „Wy­jeż­dżam pod wra­że­niem jak­by sto­sun­ku z pu­blicz­ną ko­bie­tą”.

W Wi­lej­ce ofi­ce­ro­wie cze­ka­ją­cy na ko­niec woj­ny zaj­mo­wa­li się wy­my­śla­niem za­baw, któ­re uroz­ma­ici­ły­by ko­sza­ro­wą nudę. Bro­niew­ski uło­żył ka­ba­re­to­wy Roz­kaz ope­ra­cyj­ny, w któ­rym do­ku­czył wszyst­kim bez wy­jąt­ku ko­le­gom, wy­po­mi­na­jąc im roz­ma­ite wy­da­rze­nia z żoł­nier­skie­go ży­cia. Ka­pi­tan An­to­ni Sta­rak miał we­dług Roz­ka­zu wy­gło­sić po­ga­dan­kę O zgub­nych skut­kach al­ko­ho­li­zmu (z de­mon­stra­cję spa­lo­nych spodni i sa­nek), do­wód­ca ba­ta­lio­nu kpt. Okul­ski mó­wić O prak­tycz­nym za­pi­na­niu spodni (z cy­klu „Moje wspo­mnie­nia”), po­rucz­nik Wi­told Chmu­ra O sku­tecz­nym spo­so­bie prze­cho­dze­nia przez rzecz­kę (wy­wo­dy po­par­te do­świad­cze­nia­mi oso­bi­sty­mi), pod­po­rucz­nik Sta­ni­sław Bo­ja­now­ski O prze­są­dach an­ty­se­mic­kich w Pol­sce (z de­mon­stra­cję oso­by au­to­ra), a pod­po­rucz­nik Jan Du­beń­ski O ko­bie­tach XX wie­ku po na­ro­dze­niu Chry­stu­sa i ich sto­sun­ku do ar­mii, czy­li w jaki spo­sób uchro­nić się od roz­mięk­cze­nia mó­zgu w Wi­lej­ce.

Po­wo­ła­na Roz­ka­zem kom­pa­nia bro­ni spe­cjal­nych mia­ła skła­dać się m.in. z sek­cji mio­ta­czy prze­kleństw, sek­cji ga­zów do­mo­wych, od­dzia­łu gre­na­die­rów wer­bla [gra w kar­ty – M.U.], mio­ta­czy pło­mie­ni mi­ło­snych, od­dzia­łu kon­nych lu­do­żer­ców oraz sek­cji tech­nicz­no-kie­szon­ko­wej. Do­dat­ko­wo do Roz­ka­zu Bro­niew­ski do­ło­żył Śpiw­ki nie o mi­ze­rii wi­lej­skiej, wy­kpi­wa­ją­ce ogło­szo­ną przez do­wódz­two ak­cję ma­ją­cą prze­ciw­dzia­łać pi­jań­stwu ofi­ce­rów.

Dziś pod ko­ścio­łem dzia­do­wie śpie­wa­li,

że w pir­szym puł­ku cał­kiem pić prze­sta­li,

że, jako dia­beł ma wstręt do kro­pi­dła,

wód­ka nam zbrzy­dła. […]

Tak se tu wio­dą po trzyź­we­mu ży­cie:

je­den ma Cha­je, dru­gi pan­ne Mi­cie,

trze­ci rżnie w kar­ty, a czwar­ty co inne –

rze­czy nie­win­ne. […]

Rano do domu kuż­den wra­ca chył­kiem,

świ­cąc po mie­ście po­szar­pa­nym tył­kiem,

i pod pło­tem czę­sto świe­że tru­py

szczy­rzą swe… mor­dy.

Ka­pe­lan na mszę, przy­spie­sza­jąc kro­ku,

śpie­szy i świę­ci te tru­py w rynsz­to­ku.

– „Niech nie po­ską­pi dla pirw­sze­go puł­ku

rynsz­tok przy­tuł­ku.

Ja­men”.

Z Wi­lej­ki skie­ro­wa­no Bro­niew­skie­go na prze­szko­le­nie do Grod­na, co mo­gło świad­czyć, że ar­mia wi­dzi dla świe­żo upie­czo­ne­go ka­pi­ta­na ścież­kę ka­rie­ry woj­sko­wej. Za­miesz­kał w ko­sza­rach z kil­ku­dzie­się­cio­ma in­ny­mi ofi­ce­ra­mi i moc­no zde­gu­sto­wa­ny słu­chał wy­kła­dów, pod czas któ­rych nie mó­wio­no ni­cze­go, cze­go by nie wie­dział. Fran­cu­scy wy­kła­dow­cy mą­drzy­li się na te­mat prze­wa­gi siły ognia nad ma­new­ra­mi, pod­czas gdy Po­la­cy mie­li do­świad­cze­nia prze­ciw­ne. Ru­chli­wość ma­łych od­dzia­łów, okrą­ża­nie prze­ciw­ni­ka, wy­pa­dy, wszyst­ko to przy­no­si­ło znacz­nie lep­sze efek­ty niż ostrze­li­wa­nie się z wy­ko­pa­ne­go rowu i cze­ka­nie, komu prę­dzej skoń­czy się amu­ni­cja. „Fran­cu­zi ro­bią na mnie wra­że­nie za­ro­zu­mial­ców i dok­try­ne­rów; przy­pusz­czam, że trud­no by było im do­sto­so­wać się do no­wych wa­run­ków wal­ki” – na­pi­sał.