Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 – 1934). Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech ebook

BERLIŃSKA PLACÓWKA WYWIADOWCZA „In.3” (1926 - 1934)

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Recenzent: dr hab. Adam Ostanek, prof. WAT

Copyright © Łukasz Ulatowski, 2025

Copyright © Wydawnictwo Brda, 2025

Korekta: Iwona Niezgoda, Krzysztof Drozdowski

Skład i łamanie: Maciej Owsiany

Projekt okładki: Maciej Jaczyński

ISBN: 978-83-68425-12-3

Ebook ISBN: 978-83-68425-19-2

Wydawca:

Scriptor Sp z.o.o.

ul. Białogardzka 14/49

85-808 Bydgoszcz

Drukarnia:

OSDW Azymut

Wydawnictwo Brda:

www.wydawnictwobrda.pl

Bydgoszcz 2025

Łukasz Ulatowski

BERLIŃSKA PLACÓWKA WYWIADOWCZA „In.3” (1926 - 1934)

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

...Jako polskiemu oficerowi pochodzenia szlacheckiego i dżoke-jowi z własną stajnią wyścigową i dużym majątkiem udało mu się w krótkim czasie odgrywać w towarzyskim życiu Berlina dużą rolę. Potrafił wciągać do swojego kręgu towarzyskiego oficerów i urzędni-ków ze swoimi damami, artystów i artystki, później także wysokich przywódców SA. Pod osłoną tej towarzyskiej pozycji udało mu się swoją sieć rozciągnąć i maskować swoją działalność szpiegowską...

generał piechoty Werner v. Blomberg, minister Reichswehry, Berlin, 8 marca 1935 r.*

...Rola biegłego w aferze Sosnowskiego nie należy do przy-jemnych. Afera jest istotnie więcej niż skomplikowana i bardzo nieprzyjemna. Grzebanie się w cudzych i własnych brudach za dziesięć przeszło lat w ogóle nie jest przyjemne, a w tym wypadku to już po prostu udręka. Poza tym oglądanie przez długie miesiące tego ciężkiego łobuza jest już wręcz przykrością natury estetycznej...

kapitan Jerzy Niezbrzycki, kierownik Referatu „Wschód”, Warszawa, 17 grudnia 1938 r.**

...Ostatnio ukazała się w Moskwie broszura o Sosnowskim. Okazuje się, że był wywieziony przez sowieciarzy do Moskwy i tam indagowany. Trzymane jest to w sosie bardzo sensacyjnym, ale w każdym razie opublikowane materiały bardzo podważają jego proces i wyrok. Żałuję, że Wraga [Jerzy Niezbrzycki] tego nie dożył...

redaktor Jerzy Giedroyc, Maisons - Laffitte, 12 lipca 2000 r.***

* Jarosław Centek, Niemiecki dokument w sprawie afery szpie-gowskiej rtm. Jerzego Sosnowskiego, „Przegląd Historyczno - Wojskowy”, IX (LX)/2 (222), 2008, s. 152, 153.

** [Jerzy Niezbrzycki] do [Karola Dubicza-Penthera] w [Lizbo-nie], [Warszawa], 17 grudnia 1938 [dokument nie ma numeru kancelaryjnego].

*** Zbigniew S. Siemaszko, Korespondencja z Jerzym Giedroy-ciem (1959 - 2000), Lublin 2008, s. 341, dok 438: Jerzy Giedroyc do Zbigniewa S. Siemaszki, 12 lipca 2000.

Spis treści

WPROWADZENIE9

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.19

ROZDZIAŁ 1

WYWIAD POLSKI NA ODCINKU NIEMIECKIM (DO 1934 ROKU) 43

ROZDZIAŁ 2

SOSNOWSKI I JEGO PLACÓWKA 112

ROZDZIAŁ 3

WPADKA: ANALIZA PRZYPADKU 232

ROZDZIAŁ 4

SĄD NAD „IN.3” 291

ZAKOŃCZENIE 406

TABELE408

ANEKSY420

FAKSYMILE DOKUMENTÓW427

BIBLIOGRAFIA468

WYKAZ SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW UŻYTYCH W TEKŚCIE490

INDEKS NAZWISK, NAZWISK POKRYWKOWYCH I PSEUDONIMÓW492

9

Wprowadzenie

Od publikacji pierwszego wydania Berlińskiej placówki wywiadowczej „In.3”minęło w marcu tego roku dziewięć lat. Ponownie książka ta została ogłoszona przeze mnie w listopadzie 2016 r., w niezmienionym pod względem treści kształcie, w edycji różniącej się jedynie od wcześ-niejszej twardą oprawą, projektem okładki, formatem oraz układem wewnętrznym1.

Opublikowana w kameralnej ilości kilkudziesięciu eg-zemplarzy Berlińska placówka..., rozdysponowana została jedynie pośród wąskiego grona przyjaciół i kolegów oraz znanych mi historyków, podejmujących się badań nad dzie-jami polskiego wywiadu wojskowego w latach międzywo-jennych. Zyskała wnet ich przychylne opinie, przez lata do-czekała się również wielokrotnych cytowań.

Książka zniknęła jednak z rynku, będąc szerzej dostępną wyłącznie w postaci kopii ksero, uzyskanych z drugiej ręki. W obrocie antykwarycznym niemal nie zaistniała. Po kilku latach zamieściłem plik zawierający pracę w formie nakładu drugiego na platformie academia.edu, gdzie Berlińska pla-cówka...znalazła wielu nowych czytelników.

10

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Nie przymierzałem się do publikacji kolejnego wyda-nia. Kolekcjonowałem wprawdzie skrzętnie wszystkie nowe elementy dotyczące placówki „In.3”, na które napotykałem niejednokrotnie podczas kontynuowania poszukiwań w ar-chiwaliach Oddziału II, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie. Znaleziska traktowałem jako ciekawostki, które jedynie dopełniały obrazu opisanych przeze mnie fak-tów, lecz, nie stanowiąc przełomu, nie wpływały na ugrun-towany osąd sprawy.

Renesans mojego zainteresowania osobą majora Jerze-go II Sosnowskiego nastąpił dopiero teraz, po latach, które upłynęły od wydania pierwszego, po ponownej wnikliwej lekturze gruntownego studium historyczno-prawnego Kon-rada Graczyka, Operacja „Reichswehrministerium”2.

Monografia opublikowana już w 2017 r., od razu zyskała moje głębokie zainteresowanie, gdyż wprowadziła nieznany dotychczas wymiar do opisu sprawy placówki „In.3”. Po-zbawiony w tym czasie możliwości zweryfikowania ustaleń udostępnionych przez autora opracowania, kwestię ich kon-troli i ewentualnego uwzględnienia we własnej pracy, odło-żyłem do czasu pozyskania z Niemiec kopii najważniejszych dokumentów, wykorzystanych przez Graczyka w trakcie pi-sania książki. Skupiony jednak badawczo na innych zagad-nieniach, nie podjąłem żadnych starań o wgląd w archiwa-lia, które stanowiły podstawę jego rozważań.

11

WPROWADZENIE

Tymczasem nieoczekiwane udostępnienie w roku 2024 w invenio w formie cyfrowej, najważniejszych niemieckich dokumentów wykorzystanych przed laty przez autora Ope-racji „Reichswehrministerium”,skłoniło mnie do kolejnej lektury tej książki.

Publikacja Konrada Graczyka oparta w dużej mierze o gruntownie przeanalizowany niemiecki akt oskarżenia3oraz sentencję wyroku wraz z uzasadnieniem4, skupiona została w najważniejszej, obszernej części na prezentacji „sprawy”, z perspektywy berlińskich prokuratorów i sę-dziów. Autor streścił drobiazgowo, niemal słowo w słowo, oba ponad stu stronicowe dokumenty. Omówienie ich za-wartości stanowi najważniejszy fragment pracy.

Książka Konrada Graczyka wniosła do moich wcześ-niejszych rozważań niemało, cząstkowych elementów, które umożliwiły mi teraz w kilku przypadkach na uściślenie dat, opisanych dotychczas szerokimi periodami czasowymi, lub też dodanie faktów wcześniej nieznanych. Tylko dzięki źród-łom wprowadzonym do obiegu naukowego przez Graczyka, mogłem przeprowadzić raz jeszcze rekonstrukcję ciągu klu-czowych wydarzeń dotyczących pozyskania „A-Planu”, które

12

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

zaprezentowałem w 2016 r., wyłącznie na podstawie dostęp-nych wówczas materiałów polskich. Piszę o tym szczegółowo w rozdziale 2 - Sosnowski i jego placówka.

W obecnym wydaniu do pracy Konrada Graczyka od-wołuję się wiele razy. Nie prowadzę z nim, poza nielicznymi wyjątkami, polemiki i dyskursu, gdyż inny cel, zakres pre-zentacji i odmienną podstawę źródłową miała jego praca. Nie opisuję także szerzej niż dotychczas przebiegu niemie-ckiego śledztwa i procesu. Zainteresowanych tym aspektem sprawy Sosnowskiego odsyłam wprost do wysoce kompe-tentnej w tej kwestii książki Graczyka5.

Warto odnotować jedynie w tym miejscu, że autor nie prowadził pogłębionych badań w archiwach polskich. Nar-rację własną dotyczącą sprawy majora uzupełnił w oparciu o całą, z wyjątkiem mojej Berlińskiej placówki..., dostępną literaturę krajową oraz zagraniczną.

Poza pracą Konrada Graczyka nie zostały ogłoszone w ostatniej dekadzie nowe opracowania, podejmujące w szer-szym zakresie sprawę Sosnowskiego. Opublikowane jedynie zostały materiały postępowania karnego KW 21/42, toczą-cego się w latach II Wojny Światowej przed Morskim Sądem Wojennym w Londynie, wśród których znalazł się protokół przesłuchania oskarżonego kpt. Jerzego Niezbrzyckiego6, cytowany przeze mnie w 2016 r. z akt przechowywanych w Instytucie Pamięci Narodowej w Warszawie. Dokument

13

WPROWADZENIE

udostępnił mi wówczas Daniel Koreś7. Wyimki z zeznań dawnego kierownika Referatu „Wschód” przywołuję zgod-nie z kanonem, z odwołaniem do wydawnictwa źródłowego.

W 2017 r. w Niemczech upublicznione zostały wspo-mnienia płk. Waldemara v. Müncha z kontrwywiadu Ab-wehry8, który odwołał się na kilku stronach do sprawy Sosnowskiego9. Przy czym zapiski te nie wnoszą wiado-mości o znaczeniu innym niż trzeciorzędne. Notuję jednak z dużą przyjemnością, że moja Berlińska placówka...zo-stała uwzględniona przez niemieckiego edytora w jednym z przypisów do książki.

Zasób informacji na temat losów Sosnowskiego, Konrad Graczyk uzupełnił ostatnio o publikację trzech listów majo-ra do ojca, pisanych w latach 1937-193810. Autor ponownie pominął moją monografię pośród przytoczonego w przy-pisie potężnego katalogu książek i artykułów dotyczących sprawy placówki „In.3”.

14

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Impuls kolejny do przygotowania przeze mnie nowego wydania Berlińskiej placówki..., stanowiła wysoka, miła ser-cu każdego autora, nieoczekiwana zarazem ocena opraco-wania, sformułowana ostatnio przez Konrada Paduszka11. Jest ona zgodna z jego opinią udzieloną mi prywatnie przed laty, w niedługim czasie po publikacji w 2016 r.

Podbudowany także publicznie wyrażonym uznaniem, mając przy tym już zaczyn i listę koniecznych dodatków opa-rtych o materiał nowy lub przemyślany raz jeszcze, uległem w końcu namowom Krzysztofa Drozdowskiego, właściciela Wydawnictwa Brda z Bydgoszczy, który od dwóch lat skłaniał mnie i zabiegał o ponowne ogłoszenie Berlińskiej placówki...

Tekst, poza niezbędnymi uzupełnianiami, wymagał jed-nak gruntownej rewizji i opracowania.

Usunąłem z niego kilka akapitów dotyczących opisu sprawy por. st. sp. Józefa Gryfa-Czajkowskiego, w części tekstu poświęconej możliwej wersji zdobycia przez renegata informacji na temat działań placówki „In.3”. Zrezygnowa-łem z nich, gdyż wyrażony tam przeze mnie pogląd, uwa-żam dziś za niedowiedziony. Nie wydaje mi się on nawet na tyle przypuszczalny, bym mógł pozostawić go w formie choćby najmniej prawdopodobnej hipotezy. Zbyt łatwo za-sugerowałem się przed laty zawodnymi zapisami literatury, które wtedy wydawały mi się być spójne z przekazem części wykorzystanych przeze mnie relacji.

15

WPROWADZENIE

Na podstawie materiałów zaprezentowanych przez Kon-rada Graczyka dokonałem korekt szeregu dat, dotyczących kilku ważnych wydarzeń z dziejów placówki „In.3”, a w tym - czasu pozyskania „A-Planu”. Ustaliłem też możliwie do-kładnie okresy pracy agentów Sosnowskiego. Uzupełniłem nieznane mi wcześniej fakty, dotyczące przyczyn zawiesze-nia działalności placówki „In.3” w połowie 1933 r. Dokona-na rekonstrukcja tekstu objęła także opis działania Abwehry i Gestapa12na przełomie roku 1933 i 1934, które doprowa-dziło do upadku majora Sosnowskiego.

Odmienne dziś mam także zdanie na przyjęte przeze mnie ówcześnie zasady zamieszczania nazw niemieckich jednostek i oddziałów oraz urzędów i organów w ich ory-ginalnym brzmieniu. Sprawy dotyczące norm ich edycji omówiłem szczegółowo w dwóch przygotowanych ostatnio recenzjach13.

16

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Wydanie obecne dopełniłem rozbudowanymi przypisa-mi informacyjnymi, objaśniającymi oraz biograficznymi.

Początkowo miałem zamiar usunąć zupełnie moją pole-mikę z ustaleniami Piotra Kołakowskiego i Andrzeja Krza-ka, odsyłając jedynie zainteresowanych nią czytelników do wydania pierwszego Berlińskiej placówki...Jednak po lek-turze najnowszej, samodzielnej publikacji Kołakowskiego, w której powrócił także marginalnie do sprawy placówki „In.3”, nabrałem przeświadczenia o konieczności zachowa-nia dla kolejnych pokoleń badaczy wstępu oraz komentarzy, uzupełnień i korekt naniesionych w 2016 r. w niezmienio-nej formie. Bowiem to Sprawa majora Jerzego Sosnowskiegoogłoszona przez autorski tandem rok wcześniej14, skłoniła mnie przede wszystkim wówczas do zaprezentowania włas-nych badań w tym zakresie w formie książki. Sformułowane przeze mnie uwagi i poczynione poprawki stanowią histo-ryczne świadectwo, gdyż z pracy i ich, i mojej, czerpać będą w przyszłości nasi następcy.

Uważam, że dysponując publikacjami moją i Konrada Graczyka, pracę Kołakowskiego i Krzaka z 2015 r. (tekst opracowania) trzeba odrzucić, pozostawiając tylko załącz-nik źródłowy, tym cenniejszy, iż w podanym przez autorów miejscu (teczce) nie ma już dokumentów wydanych przez nich drukiem.

17

WPROWADZENIE

Placówce wywiadowczej „In.3” Piotr Kołakowski po-święcił w 2023 r. na łamach W obliczu wojnykilka stron, które nie wnoszą nic do biografii i sprawy Jerzego Sosnow-skiego15. Autor nie uzupełnił historycznej wiedzy w oparciu o własne odkrycia archiwalne oraz nie zaprezentował no-wych interpretacji. Ponownie wprowadził do obiegu nauko-wego ten sam ciąg powielanych od lat błędów i nieścisłości16.

Notuję z satysfakcją, że część zgłoszonych przeze mnie w 2016 r. uwag i postulatów Piotr Kołakowski przyjął w ostatnich latach, ogłaszając drobne studia i przyczynki, które włączone zostały w ramy nowego, wspomnianego powyżej opracowania, poświęconego działalności polskiego wywiadu wojskowego na odcinku niemieckim w latach 1933-1939.

Wbrew sugestiom znajomych i kolegów badaczy nie zdecydowałem się na umieszczenie także i w tymże wyda-niu szczegółowych odsyłaczy do wykorzystanych materia-łów polskich, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie. Przetasowanie, przemieszczenie, czy też zniknięcie części dokumentów, które dokonało się we wspomnianym archiwum, szczególnie i skrajnie ostro widoczne w zasobie akt Oddziału II, sprawia, że byłyby to często odesłania donikąd. Próby weryfikacji dawnych syg-natur, których obecnie podjąłem się, okazały się w zbyt wie-lu przypadkach bezowocnymi. Części dokumentów wyko-rzystanych w 2016 r. nie odnalazłem w ogóle lub też natra-

18

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

fiłem na nie w miejscach nowych, zgoła nieoczekiwanych. Zakładam jednak, że kolejne pokolenia badaczy, dysponu-jąc już dziś znakomitym i komfortowym wglądem w spuś-ciznę archiwalną polskiego wywiadu wojskowego, dostępną w niemałej części pod postacią kopii cyfrowych na portalu Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie17, posiłku-jąc się moimi pełnymi opisami kancelaryjnymi przywoły-wanych w monografii dokumentów, zidentyfikują ponow-nie te wszystkie materiały, dodając zapewne jeszcze wiele nowych elementów do zagadnień podejmowanych na kar-tach niniejszej książki.

Nie ma już dziś wśród nas Jarosława Centka zmarłe-go przedwcześnie w październiku 2023 r. po ciężkiej cho-robie. Jego bezinteresowną pomoc udzieloną w 2015 r. wspominam za każdym razem z ogromną wdzięcznością. Udostępnił mi wówczas kilka nieznanych i niedostępnych dokumentów z niemieckich archiwów. Konsultował moje wątpliwości dotyczące zdobyczy placówki „In.3”. To dzięki Niemu zyskałem przekonanie, że major Jerzy II Sosnowski był „czysty”.

Pamięci Jarosława Centka poświęcam moją książkę.

19

Wstęp do wydania z 2016 r.

Major Jerzy II Sosnowski - kierownik placówki wywia-dowczej „In.3”, berlińskiej agendy Oddziału II Sztabu Głów-nego, „w dniach 12 i 26 listopada 1932 r., 15 marca [...], 11 maja [...] i 27 czerwca 1933 złożył meldunki pisemne [...], a na odprawie w Rimini w dniu 29 sierpnia 1933 r. meldu-nek ustny [...], z których treści wynikało, że w skład jego placówki wchodzą [...] agentki Lotte Lemmel [...], Gizela v. Malchius [...] i [Izabella] v. Tauscher [...], co było niezgodne z prawdą, ponieważ żadna z tych osób nigdy na usługach wywiadu polskiego nie stała. Meldunkami tymi utrzymywał władze wywiadu polskiego w błędzie co do rozpiętości sieci wywiadowczej swej placówki, a za tym sprawy mającej zna-czenie dla bezpieczeństwa Państwa Polskiego”. Przestępstwu temu nie sposób zaprzeczyć.

Prokurator warszawskiego Wojskowego Sądu Okręgo-wego Nr I w 1938 r. skarżył także eksponenta o zbrodnie najcięższe. Oficer „w czasie pomiędzy rokiem 1926 a 1934 jako kierownik placówki wywiadowczej w Berlinie, wszedł-szy w porozumienie z przedstawicielami władz niemieckich, ujawnił przed nimi wiadomości mające charakter tajemnic państwowych, dotyczących wojskowej obrony Państwa, a w szczególności dane o polskiej służbie wywiadowczej na terenie Niemiec, znane mu z tytułu pełnionych funkcji oraz zadania wywiadowcze otrzymane od władz przełożo-

20

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Rtm. Jerzy II Sosnowski, oficer 13 pułku ułanów wileńskich, fotografia z początku lat dwudziestych XX w. Na piersi oficera (od lewej) Krzyż Walecz-nych z trzema okuciami oraz Krzyż Oficerski Orderu „Korony Rumunii”. Poniżej odznaka pamiątkowa 8 pułku ułanów księcia Józefa Poniatowskiego.

21

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

nych, orientując ich w ten sposób co do zakresu zaintereso-wań polskiego wywiadu oraz posiadanych przezeń wiado-mości o potencjale obronnym Niemiec, co naraziło interesy obrony Państwa na bardzo wielką szkodę”. Sosnowski nie był temu winien.

Według oskarżyciela major, w związku z podjętym ści-słym współdziałaniem z wywiadem niemieckim, „w grud-niu 1932 r. dostarczył [do Warszawy] filmy, na których sporządzono zdjęcia kompletu dokumentów „Organisa-tionskriegsspiel”, jako planów mobilizacyjnych armii nie-mieckiej, chociaż dokumenty te nie miały takiego charakte-ru, którego znajomość miała znaczenie dla bezpieczeństwa Państwa”. Prokuratorski wywód oparty był na całkowicie fałszywym dociekaniu prawdy. Pozyskany przez Sosnow-skiego materiał stanowił najcenniejszą zdobycz dokumen-talną wywiadu Polski Niepodległej.

„Do zarzutu wprowadzenia fikcyjnych agentek i utrzy-mywania utworzonej w ten sposób legendy przez szereg lat, major Sosnowski przyznał się” – notował ppłk aud. dr Ta-deusz Porębski, podkreślając zarazem, że oficer inne oskar-żenia z gruntu zdecydowanie oddalił18.

Osoba Jerzego Sosnowskiego, berlińska działal-ność majora, merytoryczne znaczenie dostarczonego z Reichswehrministerium materiału, kulisy zatrzymania przez niemiecki kontrwywiad, wymiany, procesu w Warsza-wie, jak i dalsze wojenne losy eksponenta polskiego wywia-

22

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

du przykuwały dotychczas kilkakrotnie uwagę historyków i publicystów19. Nie ma w zasadzie opracowań dotyczących historii Oddziału II, w których nie byłoby poświęconej mu wzmianki20.

23

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

Pośród monografii odnotować należy ostatnie ujęcie zagadnienia pióra Piotra Kołakowskiego i Andrzeja Krza-ka, Sprawa majora Jerzego Sosnowskiego. Autorzy podjęli się opisu centralnej sprawy wywiadowczej, szeroko omó-wionej na tle organizacji i głównych wektorów działalności Oddziału II na odcinku niemieckim nie tylko w latach wy-znaczonych początkiem i końcem trwania misji „In.3”.

Monografia Kołakowskiego i Krzaka stanowi swoisty palimpsest, w którym narracja oparta o archiwalny, choć w niemałym stopniu znany już i nierzadko publikowany, materiał źródłowy splątana jest gęsto z ustaleniami czerpa-nymi z opracowań starszych, także i prezentujących temat w ujęciu ściśle popularnym, podbudowanym często rozbuja-łą fantazją autorów - „[faktów tych] nie można [...] uznać za w pełni wiarygodne” - podkreślają Kołakowski z Krzakiem nieledwie mimochodem w przypisie odnoszącym się do jednego z trudnych, czy wręcz niemożliwych do zweryfiko-wania wydarzeń z życia osobistego bohatera książki. Wobec zgromadzonej przez nich w toku kwerend podstawy, publi-kacje tego rodzaju stanowią zwykle uzupełnienie o niskiej merytorycznie dla przedstawianego zagadnienia wartości. Stąd też w takiej sytuacji zasadne wydawałoby się omó-wienie wcześniejszych prac w formie eseju zamkniętego

24

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

w odrębnym rozdziale lub też w wydzielonej części posze-rzonego wprowadzenia. Autorzy wzbogacając katalog spra-wy o całkowicie nowe, cząstkowe jednak, acz ważkie ele-menty, proponując hipotezy własne, nie odcięli się w sposób wyraźny i jednoznaczny od dotychczasowego dorobku hi-storiografii gmatwając dodatkowo, poprzez nierzadkie po-lemiki prowadzone w tekście głównym opracowania, skom-plikowaną, spiralną i wielowątkową strukturę wykładu. Przy niewielkim rozpoznanym dotychczas zbiorze dokumentów odnoszących się bezpośrednio do sprawy wgląd w ich sumę uprawniał badaczy do reinterpretacji prowadzonych w ca-łości w oparciu o pozyskany archiwalny materiał źródłowy.

Stąd też zaskakująca jest metoda wsparcia ustaleń własnych pracami wcześniejszymi, w niepełnym i wąskim horyzoncie prezentującymi główny i poboczne wątki związane z biogra-fią kierownika placówki wywiadowczej „In.3”. „Jak stwier-dziłWładysław Kozaczuk”, „z pracW[ładysława] Kozaczu-ka i H[enryka] Ćwiękawiemy”, „tak twierdziłW[ładysław] Kozaczuk [podkreślenie - ŁU]” – piszą autorzy Sprawy majo-ra Jerzego Sosnowskiego, zdając się nie dostrzegać podstawy źródłowej monografii poprzedników21. Także i Kołakowski i Krzak zdani byli nieledwie na ten podstawowy w swym wy-miarze, a odkryty już przed laty zestaw historycznego prze-kazu. Kozaczuk i Ćwięk u źródeł swej pracy nie dysponowali innym kompletem dokumentów22. „WedługW[itolda]

25

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

Kurpisa i H[enryka] Ćwięka, został on [Günther Rudloff - ŁU] podobnozwolniony ze służby czynnej pod koniec lat dwudziestych lub na początku trzydziestych w związku z bra-kiem niewielkiej kwoty pieniędzy w kasie jego komórki [pod-kreślenie - ŁU]” – odnotowują Kołakowski z Krzakiem23. Jedynym zaś źródłem przywoływanych przez nich autorów, mógł być zapis w polskim akcie oskarżenia z 1938 r. Wskaza-na przeze mnie maniera podpierania własnych ustaleń auto-rytetem poprzedników jest powszechna.

Autorska spółka zdolna była prowadzić badania archi-walne w sposób niemal nieograniczony, niezależnie od panującej w ostatnim pięcioleciu koniunktury. Publiczną tajemnicę dla szeregu przenikliwych użytkowników Cen-tralnego Archiwum Wojskowego w Warszawie stanowią kwerendy, których podejmował się jeden z piszących, na-wet w długim okresie ograniczenia dostępu do akt z powo-du zamknięcia remontowanej placówki dla korzystających w latach 2011 - 2015. I obecnie nie sposób spotkać ich po-między szeregowymi badaczami zamkniętymi w ciasnych ścianach tymczasowej Pracowni Udostępniania Akt Archi-wum, ulokowanej od września 2015 r., „za drugim czołgiem w prawo”, w wynajętych od Akademii Obrony Narodowej pomieszczeniach miejscowego Hotelu.

Tekst monografii poszerzony został o aneksy źródłowe. Autorzy zamieścili w załączniku cztery dokumenty związa-ne ze Sprawą majora Jerzego Sosnowskiego, z których „Syn-tetyczne zestawienie” nie stanowi odkrycia Kołakowskiego z Krzakiem, gdyż znane było już niemal w całości z literatu-

26

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

ry, bowiem dwukrotnie zostało ogłoszone w formie faksy-mile przez Henryka Ćwięka24.

Publikacja „Syntetycznego zestawienia” przez Kołakow-skiego i Krzaka nie jest jednak kompletna25. Autorzy sowie-cką i rosyjską praktyką edytorską przytoczyli dokument po-zbawiając go wszelkich oznaczeń kancelaryjnych, stąd też, być może, nie odnotowali faktu, że jest on załącznikiem Nr 1 do skądinąd nieznanego im pisma. Nie zamieścili ponadto, stanowiących integralną część „Syntetycznego zestawienia”, uzupełniających opracowanie wykazów I, IIA i IIB26, któ-rych „nie udało się [im] dotychczas odnaleźć”27. Poprzestali na znanym z pracy Ćwiękawykazie III28.

Zwrócić uwagę także należy na zawarte w treści mono-grafii, jednostkowe zarazem, co podkreślam, prezentyzmy, znane służbom dzisiejszym i badaczom bliższych współ-czesności dziejów wywiadu polskiego - adresówka, figurant, osobowe źródło informacji, którymi posiłkują się autorzy

27

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

prowadząc historyczną narrację29. Stanowi to zabieg meto-dologicznie błędny i nie uprawniony. Miarami dzisiejszymi trudno opisać precyzyjnie ówczesne wartości i znaczenie, stosować należy przyjętą i używaną przed 1939 r. termino-logię. Dopuszczam zastosowanie zwrotu tajny współpra-cownik (nie TW) w miejsce agenta, co wynika z szerokiego znaczenia tego słowa i stoi wprost w związku z przepychem języka polskiego, ale już przemianę agenta w osobowe źród-ło informacji (OZI) trudno tłumaczyć bogactwem zasobów narodowego słownika.

Autorzy konsekwentnie w swych dotychczasowych pra-cach pomijali kwestię stosunku oficerów do służby i nie czynili rozróżnienia pomiędzy oficerami służby stałej (nie wyróżniają nawet dyplomowanych!), stanu spoczynku czy też rezerwy. Obecna monografia nie odbiega od wypraco-wanego przez nich standardu. W miejscu, gdzie chcieli wy-raźnie wykazać się naukową dociekliwością z oficera stanu spoczynku uczynili rezerwistę. Brak tego rodzaju charakte-rystyk członków sił zbrojnych stanowi poważne uchybienie

28

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

warsztatowe, na które zwracali już uwagę recenzenci prac poświęconych zagadnieniom wojskowym30.

Praca nie wolna jest także od redakcyjnych wpadek języ-kowych, z których bodaj najpoważniejsza pozostawiła zapis sugerujący, że por. st. sp. Józef Gryf-Czajkowski „powołując się na wspomnienia Richarda Protzego, miał zaofiarować swoje usługi Niemcom, zobowiązując się do przekazywa-nia materiału inspiracyjnego Oddziałowi II[podkreślenie - ŁU]”31.

Uwypuklić też należy fakt, że pozujący na Katonów au-torzy Sprawy majora Jerzego Sosnowskiego, konsekwentnie i niezgodnie z zasadami nauki historycznej pomijają doro-bek naukowy Wojciecha Skóry32. Maniera ta najbliższa była

29

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

dotychczas Kołakowskiemu33, który nieczęste, wyjątkowe wręcz w swej frekwencji, przypisy dokonane w dotychcza-sowych pracach, czynił jedynie, by wskazać domniemane błędy popełnione przez swego uczelnianego kolegę34. Trud-

30

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

no także zgodzić się ze stwierdzeniem, że odkrywcą dossier ag. 2478 (Franz Pfeifer35) był jakoby „kilka lat temu” Ko-łakowski36. Elementy tego materiału wykorzystał Aleksan-der Woźny dwanaście lat przed Kołakowskim i Krzakiem, publikując w 2003 r. nawet fotografię zaczerpniętą z teczki pracy agenta37.

Autorzy nader często czerpiący z aktu oskarżenia Sos-nowskiego ze stycznia 1938 r., powołują się na zapisy do-kumentu z pominięciem jego edycji, której dokonał Konrad Paduszek w 2008 r., wspomniany jedynie dwukrotnie38.

Przyjęta przez historyków metoda zapożyczeń, bo nie odwołań, nie tylko do moich publikacji, przekonuje w pełni

31

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

o celowości zastosowanego przeze mnie szczegółowego opi-su przywoływanych dokumentów przy braku ścisłego ode-słania do archiwaliów. Noty choćby w Polskim wywiadzie wojskowym w 1939 roku39, pracy „nieznanej”, a ściśle - jedy-nie nie pomieszczonej w bibliografii Sprawy majora Jerzego Sosnowskiego, umożliwiły Kołakowskiemu i Krzakowi ko-rektę często podstawowych w swym zakresie, a zakorzenio-nych w ich naukowej świadomości błędów40.

32

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

***

Format mojej pracy wiąże brak materiałów źródło-wych. Kpt. Jerzy Niezbrzycki, ostatni kierownik Referatu „Wschód”, zapamiętał, że w 1938 r., gdy przystąpił do prac związanych z wyjaśnieniem sprawy „akta były nieuporząd-kowane, brak było ewidencji materiałów dostarczonych przez Sosnowskiego, brak było wielu dokumentów” - mówił przed Sądem w 1942 r. Ponadto „wywiad wysyłając doku-menty do studiów nie pozostawiał sobie, ani ich kopii, ani częstokroć nawet śladu, a studia po pewnym czasie wyko-rzystany materiał niszczyły” - dodawał w innym miejscu odnosząc się do sytuacji na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych41. Dawny kierownik Referatu „Wschód”, wy-

33

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

ostrzył w złożonym oświadczeniu wymowę faktów, jednak wypowiedź ta, w ogólnych zarysach, szczególnie w jej koń-cowym fragmencie, zgodna była ze stanem faktycznym, który i dziś, wobec bezmiaru braków materiału, uniemoż-liwia w oparciu o zachowane wtórne odniesienia źródłowe precyzyjne odtworzenie podstawowego w zarysie zrębu przeszłych wydarzeń.

W toku śledztwa i przygotowań do procesu majora mate-riały związane z nim wyłączono z registratur Referatu „Za-chód” i Samodzielnego Referatu „Niemcy”. Dossier placówek oraz agentów zostały następnie przekazane do Wojskowego Sądu Okręgowego Nr I w Warszawie w 1937 r., jednak - co uwypuklał Niezbrzycki - „akta nie zostały doręczone Sądowi w komplecie, niektóre akta (podane jako zaginione) prokura-tor sam wynajdował w archiwach, niektóre akta (jak [...] pro-tokół konferencji z 1933 r.) ukryto”42. Po dwóch latach, wraz ze złożoną przez Sosnowskiego apelacją, trafiły najpewniej w całości do Najwyższego Sądu Wojskowego, gdzie pozostały do Września. Zniszczono je w Warszawie wraz z całą doku-mentacją procesu przed kapitulacją miasta w 1939 r.

Paradoksalnie akt wywiadu zachodniego z lat dwudzie-stych i początku lat trzydziestych nie ma w Centralnym Archiwum Wojskowym Wojskowego Biura Historycznego w Warszawie. W toku kwerend odnalazłem jedną teczkę, która bezsprzecznie stanowi dossier prowadzone w latach 1923 - 1928 w registraturze Referatu B.2. Pozostałych teczek placówek i spraw centralnych brak. Nie ma, poza „In.3”, materiałów „Brzozy”, „DWZ”, „E.8”, „F.A.”, „Horsmanna”,

34

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Wniosek na odznaczenie Orderem „Virtuti Militari” por. Jerzego II Sosnowskiego, oficera 8 pułku ułanów, 18 października 1920 r.

Źródło: https://wbh.wp.mil.pl/c/scans/VM/I.482.84-7968.pdf

35

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

36

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

37

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

„Hubera”, „I.A.”, „Kruppa”, „Omegi”, „O.7”, „Rafała”, „Rawi-cza”, „U.3”, „Y.5”, „Z.2”, „Z.4” i innych. Pozostałe jednostki archiwalne, ujęte w inwentarzu jako przynależne do wywia-du ofensywnego, należą jednak w ogromnej swej większości do studyjnego referatu i zebrane były ówcześnie w Wydziale Ewidencyjnym. Nieliczne obejmują wycinek koresponden-cji prowadzonej przez Referat B.2 z Wydziałem Organiza-cyjnym.

Zachowany zespół akt Oddziału II Sztabu, pozbawiony jest nawet sprawozdań finansowych Referatu B.2 (Referatu „Zachód”) w typie znanym ze wschodniego kierunku dzia-łań, w których ujęte są szczegółowe dotacje poszczególnych pozycji zapisanych na liście wypłat, co przy braku innych śladów, umożliwia opisanie skali i zasięgu prowadzonych przez „Wschód” i na Wschodzie niejawnych prac.

W warszawskim archiwum zachowały się materiały o wyłącznie niższej wartości, których braku nie rekompensują przechowywane tamże w ogromnym i kompletnym zbiorze dokumenty Ekspozytur pracujących w podanych powyżej ramach czasowych na odcinku niemieckim.

Uzupełnia je wyjątkowy w swym historycznym przekazie zbiór akt placówki wywiadu płytkiego z Wolnego Miasta, głęboko związanej z wywiadem prowadzonym w strategicz-nej skali także i na berlińskiej bazie. Materiały te przecho-wuje dziś, odnośne terytorialnie ich wytwórcy, Archiwum Państwowe w Gdańsku.

Wobec istniejących luk w materiale źródłowym, współ-cześnie dążyć można jedynie, w drodze zyskanych zwykle pośrednio zaczepień i uzupełnień oraz prowadzoną krzy-

38

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

żowo weryfikacją niespójnych elementów, do rozszerzenia wartości poznawczej, ujawnionych niemal przed półwie-czem, zapisów zamkniętych w podstawowym zbiorze akt personalnych mjr. Jerzego II Sosnowskiego.

Prowadzone przeze mnie poszukiwania archiwalne rozszerzyły znacznie wąską podstawę źródłową przyjętą za bazę pracy przez Kołakowskiego i Krzaka. Odnalazłem także polską kopię „Organisations-Kriegsspiel!” [tu: „Gra wojenno-organizacyjna!”]43, choć dziś, wartość poznaw-cza tego kilkaset stronicowego dokumentu, w ogromnej części, jest jałowa i trudna do wykorzystania w monografii nie podejmującej się szczegółowego opisu niemieckiego planu mob. obowiązującego w latach 1930 - 1933. Uda-ło mi się również odszukać szereg polskich dokumentów sztabowych opracowanych w Oddziale II w związku z „Or-ganisations-Kriegsspiel!” lub też na jego podstawie. Ma-teriały te pozostały nieznane dla autorów Sprawy majora Jerzego Sosnowskiego.

Kpt. Jerzy Niezbrzycki pozostawił wyjątkowy, poświęco-ny sprawie Sosnowskiego przekaz. Jest to relacja szczególna, wpleciona w zeznanie, którym oskarżał w 1942 r. mjr. Jana Żychonia, dawnego szefa Ekspozytury Nr 3, a ówcześnie

39

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

szefa kluczowego w strukturze Oddziału II Sztabu Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie Wydziału Wywiadowczego44.

Dla historyków znajdujących się pod intelektualnym wpływem publicystycznych wypowiedzi Tadeusza Nowiń-skiego i archiwalnych opracowań Tadeusza Szumowskiego, centralną postacią osi zła w Oddziale II pozostaje Niezbrzy-cki. Jego zakulisowy wpływ choćby na zmiany kadrowe w wywiadzie miał być pewny, przemożny i sięgać nawet po Wrześniu wysoko, wprost do paryskiej Centrali z Rumunii, gdzie pozostawał przykuty chorobą i wiązaniem zerwanych linii pracy na Wschodzie. Dokonane ówcześnie przesunię-cia na eksponowanych stanowiskach w krajach okalających Rzeszę, które plasowały w miejsce wypróbowanych fachow-ców „Zachodu” oficerów związanych przez lata z przeciw-nym kierunkiem działań Oddziału II, powstać miały za sprawą ostatniego kierownika Referatu „Wschód”.

Formułując w latach Wojny zarzuty wobec Żychonia, Niezbrzycki postawił się już u progu przyszłej rozgrywki w sytuacji zwyciężonego. Do głębi był przekonany o wyż-szości własnych racji, które stawiał ponad moralnie nie-czystą ich ocenę przez jemu współczesnych. Przedstawio-na przed prokuratorem nie beznamiętna ocena pracy szefa Wydziału Wywiadowczego w Londynie, którą ukazał na tle stwierdzonych i w szerokim zakresie dowiedzionych przed

40

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Wrześniem nieprawidłowości w pracy Oddziału II, budzi z pewnością największe kontrowersje z powodu czasu jej sformułowania. Niezbrzycki liczyć mógł ówcześnie na kon-frontację z wieloma z przywołanych przez siebie osób. Ostry sąd podbudowany został drobiazgową analizą pracy byłe-go szefa bydgoskiej Ekspozytury, w której wgląd uzyskał w toku procesu Sosnowskiego. Oskarżenie zwrócił jednak przede wszystkim w stronę kierownictwa przedwojennego wywiadu.

Przekazy pośrednie uzupełniają relacje oficerów Refera-tu „Zachód”. Zwrócić przy tym należy uwagę, że świadectwa Mieczysława Jaworskiego (1940 r.) i Adama Świtkowskie-go (1943 r.) są niezwyczajnie zgodne w szczegółach. Wy-dają się niemalże pisane w uzgodnieniu lub też późniejsze świadectwo zapożyczone zostało wprost z wcześniejszego45.

41

WSTĘP DO WYDANIA Z 2016 R.

***

Praca składa się z czterech rozdziałów.

Rozdział pierwszy omawia zagadnienia związane z orga-nizacją wywiadu na odcinku niemieckim. Narracja obejmu-je okres od powojennej reorganizacji wywiadu w 1921 r. po kres misji Sosnowskiego, ze szczególnym uwzględnieniem lat działalności placówki „In.3” w Berlinie (1926 - 1934), przedstawia także szerzej nieznane działania Oddziału II Sztabu Generalnego, zmierzające do budowy sieci wywiadu głębokiego w Niemczech w latach wcześniejszych.

Wykładem nie objąłem spraw agentów centralnych, pro-wadzonych bezpośrednio przez kierowników wywiadu za-chodniego46. Odstąpiłem od prezentacji szczegółów warun-ków rozwoju i organizacji sieci Posterunków Oficerskich za-chodnich Ekspozytur. W rozdziale ująłem jedynie uwagi na temat możliwości pozyskania przez wywiad płytki danych z najważniejszego ewidencyjnie działu mob. Opis kooperacji międzynarodowej Oddziału II ograniczyłem do przedsta-wienia zbioru syntetycznych ocen wartości merytorycznej materiałów dotyczących Reichswehry, otrzymywanych z za-przyjaźnionych Sztabów.

W rozdziale drugim zaprezentowałem szkic biografii

42

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

mjr. Jerzego II Sosnowskiego oraz kulisy jego działalności w Niemczech. Nacisk położyłem na weryfikację szeregu utrwalonych w historiografii przekazów dotyczących majora oraz możliwości pracy placówki. Ta partia tekstu wydawać się może zbyt suchym opisem, szczególnie w zestawieniu z pracami wcześniejszymi. Autorami podejmującymi temat w latach poprzednich, zbyt łatwo powodowała skłonność do uplastycznienia zwięzłego, źródłowego przekazu.

Rozdział trzeci prezentuje katalog hipotez dotyczących przyczyn dekonspiracji i związanej z tym berlińskiej wpadki eksponenta w lutym 1934 r. Możliwości ugrupowane zosta-ły w kolejności od najmniej do najbardziej, według mnie, prawdopodobnej.

Czwarty rozdział stanowi szeroki komentarz do całej „sprawy Sosnowskiego”. Skupiłem się w nim na prezentacji procesu weryfikacji danych zawartych w „Organisations--Kriegsspiel!”. Przedstawiłem oceny dotyczące wiarygod-ności materiałów przekazanych z Berlina. Materiał do-kumentalny przesłany przez majora przesłany skonfron-towałem z dokumentami sztabowymi przechowywanymi obecnie w niemieckich archiwach. Końcowa partia teks-tu ujmuje kwestie związane z polskim śledztwem wokół „winy” i „zdrady” kierownika placówki „In.3”.

Pracę uzupełniają tabele oraz aneksy źródłowe47.

43

Rozdział 1

Wywiad polski na odcinku niemieckim (do 1934 roku)

Niemieckie pretensje wobec Polski tymczasowo zostały wygaszone wraz z podpisaniem Traktatu w Wersalu w czerw-cu 1919 r. W marcu 1921 r. w Rydze zamknięto ostatni ot-warty front Pierwszej Wojny Polskiej. Oba układy pozosta-wiły wzajemne konflikty w stanie utajonym, nie rozwiązując ich. Nie zapoczątkowały procesu prowadzącego do defini-tywnego rozstrzygnięcia historycznego dylematu, trwałego ułożenia stosunków na Zachodzie i Wschodzie. Upokorzona Rzesza Niemiecka i zdławiony Związek Sowiecki dążyły do rewanżu, kierując nieprzerwanie spójne wektory swej agresji w stronę wyłonionego z dziejowego niebytu sąsiada.

Warszawa traktowała w jednakowym stopniu Berlin i Moskwę jako siły wrogie. Niepodległy byt państwa zależał od właściwego rozpoznania kierunków polityki obu sto-lic, przede wszystkim w zakresie obopólnych stosunków. Funkcja ich zażyłości, odwiecznie zaciskające się wokół cęgi złowrogiego niemiecko - rosyjskiego uścisku, stano-wiły o niepodległości lub zagładzie państwa. Zredukowane mocarstwa przezwyciężyć jednak musiały w pierwszej ko-lejności u progu lat dwudziestych własne wewnętrzne sła-

44

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

bości, co jedynie oddalić mogło w czasie konflikt zbrojny, nieuchronnie wpisany we wzajemne ich z Polską relacje. W każdym wypadku wybuch wojny oznaczał katastrofę.

Izolowane na międzynarodowym gruncie państwa skło-niły się ku sobie, podejmując ścisłe współdziałanie, którego ramy pieczętowane były dwukrotnie w Rapallo w 1922 r. i w Berlinie po czterech latach. Pochodną dwóch kwietnio-wych układów, pozbawionych wszelako odrębnych wojsko-wych klauzul, stanowiło podjęcie tajnie między sztabowej ko-operacji. W zamian za inwestycje, transfer myśli i nowoczes-nych technologii Sowieci użyczyli Niemcom bazę, na której stanąć miały podwaliny ich odbudowanej militarnej potęgi48.

Wyświetlenie istoty polityki zagranicznej dwóch niena-wistnych Polsce sąsiadów oraz stanu łączących ich relacji Od-dział II warszawskiego Sztabu stawiał zawsze na najwyższym miejscu swych informacyjnych potrzeb i zainteresowań.

W latach 1921 - 1939 centralę polskiego wywiadu woj-skowego stanowił Oddział II Sztabu, który obejmował trzy działy: administracyjny, wywiadowczy i ewidencyjny.

45

Rozdział I

WYWIAD POLSKI NA ODCINKU NIEMIECKIM (DO 1934 ROKU)

Całokształt przedsięwzięć ofensywnych, kontrwywia-dowczych, radiowywiad oraz technika skupiono w Wy-dziale Wywiadowczym. Stanowisko szefa Wydziału III Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Generalnego zajmo-wało sześciu oficerów: mjr Adj. Szt. Kazimierz Kierzkowski (22 sierpnia 1921 - 1 listopada 1922), ppłk Szt. Gen. Mie-czysław Ścieżyński (2 listopada 1922 - 6 sierpnia 1923), mjr Szt. Gen. Eugeniusz Pieczonka (7 sierpnia - 21 październi-ka 1923)49, mjr Szt. Gen. Tadeusz Trapszo (22 październi-ka 1923 - luty 1924), ppłk Szt. Gen. Ludwik Bociański (luty 1924 - maj 1927) oraz mjr dypl. Adam Studencki, początko-wo jako pełniący obowiązki szefa (czerwiec 1927 - 31 marca 1929)50. Działalność wywiadu ofensywnego koordynował w ramach Wydziału III Referat B Centralnej Agentury, któ-rym kierował kpt. AS Mieczysław Bratkowski (22 sierpnia 1921 - sierpień 1923) oraz kpt. Szt. Gen. Tomasz Rybotycki (6 września - 14 października 1923). Dnia 15 październi-ka 1923 r. w miejsce Referatu B Centralnej Agentury utwo-rzony został Referat B Służby Wywiadowczej Ofensywnej51, który nadal prowadził Rybotycki, następnie mjr Stefan Szla-

46

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

szewski (1 lipca - 15 listopada 1924). Po odejściu oficera, stanowisko pozostało przez rok nieobsadzone. Następnie prace objął mjr Szt. Gen. Franciszek Pokorny (1 listopada 1925 - 20 maja 1926), który nadzorował ich tok do czasu likwidacji stanowiska kierownika Referatu B. Tworzące go dwa Referaty B.1 i B.2 podporządkowane zostały wówczas bezpośrednio szefowi Wydziału52.

Z dniem 1 kwietnia 1929 r. Wydział III Wywiadowczy uległ reorganizacji. Usamodzielniono kontrwywiad rozwi-jając ciasne ramy Referatu „C”, nieadekwatne wobec stawia-nych przed nim od połowy lat dwudziestych zadań. W miej-sce Wydziału III utworzone zostały dwa odrębne Wydziały IIa Wywiadowczy i IIb Zabezpieczenia Tajemnicy, które 1 grudnia 1930 r. skupione zostały w obrębie nowoutwo-rzonego Wydziału II Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Głównego. Samodzielny Wydział IIa, podporządkowany bezpośrednio szefowi Oddziału II prowadzili dwaj ofice-rowie mjr dypl. Adam Studencki (1 kwietnia - 21 grudnia 1929) oraz ppłk dypl. Jan Tatara jako pełniący obowiązki szefa (30 stycznia - 24 października 1930)53. Pracami Wy-działu II Wywiadowczego kierowało dwóch oficerów ppłk dypl. Stefan Mayer (1 grudnia 1930 – 28 lutego 1939)54i

47

Rozdział I

WYWIAD POLSKI NA ODCINKU NIEMIECKIM (DO 1934 ROKU)

ppłk dypl. Wilhelm Heinrich (1 stycznia - 31 sierpnia 1939), natomiast stanowisko szefa podległego mu Wydziału IIa zaj-mowało czterech oficerów mjr dypl. Stefan Gano (1 grudnia 1930 - 31 marca 1933), mjr dypl. Franciszek Tomczuk (1 kwietnia 1933 - 7 stycznia 1935), ppłk dypl. Wilhelm Heinrich (31 października 1935 - 1 stycznia 1939) oraz ppłk dypl. Tadeusz Skinder (1 października 1938 - 31 sierpnia 1939)55.

Centralę wywiadu ofensywnego w głębokim (strategicz-nym), jak i płytkim (operacyjnym) wymiarze na odcinku niemieckim stanowił u progu 1921 r. Wydział 2 Sekcji II Biuro Wywiadowcze Oddziału II Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego. Z dniem 22 sierpnia 1921 r. Wydział 2 przekształcony został w Referat 5 Referatu B Centralnej Agentury Wydziału III Wywiadowczego Oddziału II Szta-bu Generalnego56. Kolejna reorganizacja Centrali włączyła 15 października 1923 r. Referat 5 w obręb nowo utworzone-go Referatu 2 Referatu B Służby Wywiadowczej Ofensywnej Wydziału III Wywiadowczego Oddziału II Sztabu General-nego57. Od 14 stycznia 1927 r. wywiad przeciw Rzeszy Nie-mieckiej skupiony został w Referacie „Zachód” Wydziału III Wywiadowczego Oddziału II Sztabu Generalnego. Z dniem

48

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

Benita v. Falkenhayn, fotografia z pierwszej połowy lat trzydziestych XX w.

49

Rozdział I

WYWIAD POLSKI NA ODCINKU NIEMIECKIM (DO 1934 ROKU)

Renate v. Natzmer, fotografia z pierwszej połowy lat trzydziestych XX w.

50

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

1 kwietnia 1929 r. Referat „Zachód” znalazł się w Wydziale IIa Oddziału II Sztabu Głównego. W 1939 r. dotychczasowy Referat rozwinięty został do ram Samodzielnego Referatu „Zachód” Wydziału Wywiadu Ofensywnego Biura Wywia-du Oddziału II Sztabu Głównego. Po wybuchu wojny Samo-dzielny Referat „Zachód”, po oddaniu dwóch oficerów Wy-działowi Wywiadowczemu Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza, wszedł w skład Wydziału A Biura Wywiadu Rzutu krajowego Oddziału II Sztabu Naczelnego Wodza58.

Obsadę kierowniczą wywiadu na kierunku niemie-ckim charakteryzowała w latach dwudziestych mała stabil-ność. W pierwszej dekadzie pokoju ster działań znalazł się w rękach sześciu oficerów: por. Zygmunta Dzieślewskiego (1921), kpt. Janusza Dukieta (1921 - 1924)59, kpt. Alfreda Birkenmayera (1924 - 1925), kpt. Szt. Gen. Mariana Cho-dackiego (1925 - 1927)60, mjr. Szt. Gen. Franciszka Białe-ckiego (1927 - 1928)61oraz kpt. Władysława Stanaka (1928 - 1932)62. Kolejnemu dziesięcioleciu wymiar nadał mjr dr

51

Rozdział I

WYWIAD POLSKI NA ODCINKU NIEMIECKIM (DO 1934 ROKU)

Adam Świtkowski (18 czerwca 1932 - 18 marca 1939)63, za-stąpiony przez mjr. dypl. Tadeusza Szumowskiego, który zdał „Zachód” u progu wybuchu wojny mjr. dypl. Michało-wi Rybikowskiemu (22 sierpnia 1939)64.

Brak wojskowego przedstawiciela Sztabu Generalnego w Berlinie, ustanowionego dopiero w maju 1928 r.65,  ogra-niczał w niemałym stopniu, w okresie poprzedzającym wy-jazd attachéna placówkę, poziom wiedzy Centrali na temat stanowiących początkowo prawdziwą enigmę niemieckich organizacji cywilno - wojskowych oraz zagadnień osłony66, przykuwających na równi uwagę ewidencji na pierwszym miejscu, daleko bardziej niż wciśnięta w wąskie ramy zapi-sów wersalskiego traktatu kadłubowa Reichswehra67. „Nie

52

Berlińska placówka wywiadowcza „In.3” (1926 - 1934).

Oddział II i działalność majora Jerzego Sosnowskiego w Niemczech

wpłynęły [do nas] ze źródeł własnych [...] żadne materiały mogące być podstawą poważnej pracy ewidencyjnej” - ubo-