As. Wspomnienia legendarnego dowódcy Dywizjonu 303 ebook

Od Wydawcy

Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, to zbiór wojennych wspomnień generała Witolda Urbanowicza, po raz pierwszy wydanych w jednym tomie. Składają się nań trzy dzieła: Początek jutra – opisujący walki powietrzne w kampanii wrześniowej 1939 roku, Świt zwycięstwa – traktujący o Bitwie o Anglię z perspektywy pilota, a następnie dowódcy Dywizjonu 303, oraz Ogień nad Chinami – będący relacją z udziału Autora w walkach przeciwko Japończykom w składzie słynnej grupy „Latające Tygrysy”. W tej kolejności, chronologicznej, Czytelnik zapozna się z przebiegiem całej drugiej wojny światowej widzianej z kokpitu myśliwca.

Wspomnienia wojenne Witolda Urbanowicza ukazały się pierwotnie w Znaku w innej kolejności. Jako pierwszy w 1963 roku Ogień nad Chinami (drugie wydanie w 2007 roku), trzy lata później Początek jutra (drugie wydanie w 2008), zaś w 1971 Świt zwycięstwa (drugie wydanie w 2009). Jest to istotne o tyle, że Autor nawiązuje do tego we wstępach do poszczególnych dzieł.

Czwartą Jego książką wydaną w Znaku są Myśliwcy (1969, 2010), opowieść o przedwojennych przygodach pilota. W niniejszym wydaniu znalazły się wspomnienia z czasów wojny, dlatego zdecydowaliśmy się nie włączać do niego Myśliwców.

Niech opowieść o walce powietrznej najlepszego pisarza wśród lotników i najlepszego lotnika wśród pisarzy będzie dla Czytelników okazją do spojrzenia na historię największej z wojen z zupełnie nowej, unikalnej perspektywy.

POCZĄTEK JUTRA

Zamiast wstępu

W  roku 1963 dzięki staraniom Wydawnictwa Znak prze­kazałem do rąk polskiego czytelnika pierwszą moją książkę, Ogień nad Chinami; był to zbiór wspomnień głównie z okresu moich lotów na froncie chińsko-japońskim w roku 1943, choć znalazły się tam także i dość obszerne fragmenty innych etapów mego nie nazbyt spokojnego życia. Książka – sądząc z recenzji oraz listów, które otrzymałem od czytelników – została w kraju (a także i poza krajem) przyjęta z dużą życzliwością. Dla autora jest to niewątpliwie zachętą. Wolno mi także przypuszczać, że – odłożywszy na bok owe subiektywne względy – przychylne przyjęcie owej książki świadczyć może także i o obiektywnej potrzebie oraz aktualności podejmowania tego rodzaju tematyki; tej tematyki, której osnową są indywidualne polskie losy żołnierskie w drugiej wojnie światowej, ukazujące przez swój pryzmat panoramiczny­ teatr­ zmagań ludzkich mas. Mimo to, przekazując dziś polskiemu czytelnikowi ten drugi z kolei zbiór swoich wspomnień, czuję się w obowiązku pewne rzeczy dopowiedzieć zaraz na wstępie i wyjaśnić.

Książka obejmuje tematycznie kampanię polską we wrześniu 1939 roku oraz to, co z owej kampanii dla mnie (i nie tylko dla mnie) bezpośrednio wynikło. Wynikła Rumunia, potem Francja, w dalszym zaś etapie – lotnicze bazy brytyjskie, gdzie odwołano mnie bardzo wcześnie, bo już w styczniu 1940. Sądzę, że ów etap angielski – to sprawa zupełnie osobna, o której będę może mógł osobno też opowiedzieć. Pozostaje, jako „główny bohater opowie­ści” – polski Wrzesień; rumuńskie drogi i Francja były tylko jego bezpośrednią kontynuacją.

Dzieje lotniczych działań, jako część kampanii wrze­śniowej, były tematem wielu już opracowań w kraju i zagranicą; w kraju – poza licznymi i często wartościowymi pozycjami wspomnieniowymi – poświecił im relację wysoce dokumentalną pułkownik Adam Kurowski (Lotnictwo pol­skie w 1939 roku, Warszawa 1962, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej). Wiele też interesujących stro­nic poświęcono tułaczym odysejom polskiego żołnierza na drogach, wiodących po wrześniowej klęsce do polskich formacji lotniczych na Zachodzie.

We wrześniu 1939 byłem instruktorem i wychowawcą w dęblińskim centrum szkoleniowym i chociaż latałem bo­jowo w składzie tamtejszej Grupy Myśliwskiej – nie mia­łem okazji do tak eksponowanych lotów, jak moi przyja­ciele i koledzy z formacji armijnych czy warszawskiej Bry­gady Pościgowej. Zaś moje osobiste perypetie w pierw­szym etapie po opuszczeniu kraju były podobne (niekiedy wprost bliźniaczo) do przejść setek innych lotników; moim tytułem do osobistej satysfakcji może być tylko to, że by­łem jedynym dowódcą, który podległych sobie podchorążych osobiście i w komplecie doprowadził aż do Francji. Czytelnicy, a także recenzenci pisali o literackich i hu­manistycznych walorach mojej pierwszej książki. Jeżeli na­wet (co trudno mi osądzać bez groźby przykrego krygowa­nia się) opinie te wynikają nie tylko z życzliwości­ – w moim pojęciu nie są one jeszcze wystarczającym powodem, aby publikować drugi tom wspomnień. Sądzę natomiast, że ty­tuł obiektywny i legitymację daje sam temat: polski Wrze­sień. I już teraz chciałbym sprawę bliżej wyjaśnić.

Kampania wrześniowa zakończyła się klęską, po klęsce przyszła makabryczna noc okupacji, stojąca pod znakiem planowej i wszechstronnej eksterminacji. Dla społeczeństwa, łudzonego gwarancjami politycznych i militarnych so­juszów z aliantami – był to potężny szok. Ani we Wrześniu, ani też długo po nim nie dysponowaliśmy ani syntetycznym tłem, ani konieczną perspektywą czasu, ani też wystarczającymi danymi rzeczowymi, aby spokojnie i chłodno ocenić, czym w istocie i naprawdę był polski Wrzesień. Widzieliśmy cofające się oddziały naszej armii i szpitale zatłoczone rannymi i umierającymi. Widzieliśmy dramatyczne odosobnienie bohaterskiej załogi Westerplatte; płonącą i wciąż broniącą się Warszawę; palone bezkarnie wsie, miasteczka i osady, drogi zawalone przewalającym się tłumem uchodźców, całą makabrę nowoczesnej wojny. Wi­dzieliśmy ludzką ofiarność i bohaterstwo, które zdawało się być próżne. Patrzyliśmy na Wrzesień oczyma rozpaczy. Żołnierz, dla którego zabrakło zaopatrzenia i broni – miał prawo nie rozumieć. Miał prawo także i do pośpiesznych wniosków, subiektywne prawo.

Nieprędko ujawniono archiwa sztabów, nie od razu do­brali się do nich historycy. I musiał minąć czas, aby pojawiła się – poprzez zestawienia najróżniejszych faktów – także i konieczna perspektywa. Kiedy zaś tajemnice prze­stały być tajemnicami i kiedy mozaika odosobnio­nych faktów zaczęła się łączyć w spójny obraz – okazało się, że polska prawda o Wrześniu nie jest prawdą zupełną. Był to tylko zbiór półprawd i ćwierćprawd – na tyle nie­zupełny w wyniku braku szerszego tła faktów i omyłek doraźnej perspektywy, że nieodpowiadający rzeczywistości. Czy ci, których los nie był związany z Polską – wiedzą o tym? I – co stokroć ważniejsze: czy wiedzą o tym ci młodzi w Polsce, którzy urodzili się po Wrześniu?

Kiedy po zakończonej wojnie (zresztą nie z polskiej ini­cjatywy) zaczęto badać stany osobowe – okazało się, że w stosunku do zaangażowanych w walce mas żołnierskich, także i w stosunku do liczby poległych żołnierzy, armia polska w kampanii wrześniowej – spośród wszystkich kam­panii drugiej wojny światowej – legitymuje się najwyższą cyfrą poległych i rannych w bezpośredniej walce generałów i wyższych dowódców. Ten fakt nie obala obserwacji „szarego człowieka” z dni Września. Daje im jednak zupełnie inną perspektywę, chyba bardziej sprawiedliwą.

Mówiono wiele o zacofaniu ówczesnej polskiej doktryny wojennej. Jest w tym wiele prawdy, myliłby się jednak gru­bo ten, kto chciałby patrzeć na ów fakt jako na odosobnione kuriozum: takim samym faktem bowiem jest także i to, że z doświadczeń kampanii wrześniowej sztaby alianckie nie wyciągnęły kompletnie żadnych wniosków (co okazało się dowodnie i nader szybko), chociaż dyspono­wały pełnym materiałem bezpośrednich obserwacji. Zaś z własnego lotniczego podwórka mógłbym przytoczyć wiele faktów świadczących o tym, że wielu pożytecznych w tym zakresie rzeczy, na przykład dowódcy angielscy nauczyli się od Polaków, kiedy sytuacja była groźna.

Mówiono o rażących brakach zaopatrzenia. Słusznie. Nawiasem rzekłszy, byłoby raczej dziwne, gdyby armia ubogiego kraju, który po pierwszej wojnie światowej wy­startował niemal od punktu zerowego (na co także są do­wody cyfrowe) – braków takich we Wrześniu nie miała. Od roku 1935 wydawaliśmy na cele obronne 50 procent swego budżetu; kraje zachodnie tylko kilkanaście procent, ale ich budżety ogólne były wielokrotnie większe. Więc były braki w Polsce. Ale dopiero po wojnie w dokumentach wybitnego niemieckiego sztabowca, gen. Haldera, ujaw­niono raport generalnego kwatermistrza Wehrmachtu, który po kampanii wrześniowej meldował, iż stan zapasów i bieżącej produkcji amuni­c­ji starcza akurat dla jednej trzeciej niemieckich jednostek bojowych. Dopiero po woj­nie kompetentni i niepodejrzani w tym zakresie o stron­niczość dowódcy niemieccy z czasów wojny przyznali, że wrześniowa wojna z ubogą Polską nie była dla bogatych Niemiec imprezą tanią: rozbicie jednej polskiej dywizji we wrześniu 1939 roku – dywizji cierpiącej na chroniczny niedo­statek broni maszynowej, wsparcia pancernego, wsparcia lotniczego – wymagało od niemiec­kich sił zbroj­nych wysiłku przeciętnie trzykrotnie większego aniżeli roz­bicie dywizji alianckiej w roku 1940 na zachodzie; wysiłku liczonego konkretnie wagą pocisków, czasem trwania ope­racji i cyframi strat. Kto o tym mógł wiedzieć we Wrześniu, kto o tym wie nawet­ dziś? Niemieckie straty w ludziach poniesione w kampanii wrześniowej były – jak okazało się po wojnie ze skrupulatnych wyliczeń – równe łącznym ich stratom poniesionym aż do dnia najazdu na ZSRR, a więc na polach bitew w Norwegii, Belgii, Holandii i Fran­cji, w Jugosławii i Grecji, na Krecie i w czasie pierw­szej afrykańskiej ofensywy Rommla. Po polskiej kampanii wrześniowej, kiedy alianci na zachodzie uprawiali nadal to, co Niemcy nazywają pogardliwie „Sitzkrieg” („siedzącą wojną”) – niemiec­kie siły zbrojne potrzebowały ośmiu miesięcy, aby swoje lotnictwo i wojska pancerne dopro­wadzić do liczebności zbliżonej do stanu z dnia ataku na Polskę. Luft­waffe 1 września 1939 miała w pierwszej linii 2433 samoloty bojowe; wojska pancerne – 3195 czołgów. We wrześniu i po wrześniu niemiecki przemysł zbro­jeniowy pracował. I oto 30 marca 1940 roku Luftwaffe ma w pierwszej linii tylko 2509 maszyn, zaś wojska pancerne w dniu 1 kwietnia 1940 – tylko 3380 czołgów. Te cyfry także zmieniają perspektywę.

Nasz opór we Wrześniu trwał 35 dni. Wydawało się to nam wówczas klęską bez precedensu. Ale potem poszło niemieckie uderzenie na zachodzie. Dwa niewielkie, ale jakże bogate kraje: Holandia i Belgia. Dwa mocarstwa na skalę podówczas światową: Francja i Anglia ze swoim korpusem kontynentalnym. Koalicja czterech bogatych państw. W Polsce 64 niemieckie dywizje walczyły z 48 polskimi, dysponując przygniatającą­ przewagą wyposaże­nia. Teraz na zachodzie 143 niemiec­kie związki taktyczne miały naprzeciw siebie 157 taktycznych związków alianckich, przy czym w skali ogólnej siły alianckie były trzykrotnie liczebniejsze (w stanie liczbowym żołnierzy) od nie­mieckich. Równorzędne lotnictwo i co najmniej równo­rzędna broń pancerna. Opór aliancki trwał w sumie 38 dni. To zestawienie także zmienia perspektywę oceny pol­skiego Września. Nie na mocy jakichkolwiek narodowych sentymentów, lecz na podstawie suchych cyfr możemy po­wiedzieć, że polski opór we Wrześniu był zjawiskiem bez precedensu.

A nie należy zapominać także i o sprawach, które nie dadzą się ująć w cyfry. Po obaleniu zobowiązań traktatu wersalskiego przez Niemcy, po zupełnie jawnym zainicjo­waniu „programu siły i ekspansji”, po remilitaryzacji Nad­renii, zajęciu Kłajpedy, aneksji Austrii, po Monachium – polski Wrzesień był pierwszym aktem, który obudził świat. Opinia publiczna Zachodu długo dawała się mamić mirażami pokoju za cenę ustawicznych ustępstw, nie zdając sobie sprawy, czym grozi ekspansja hitlerowskich Niemiec. Po polskim Wrześniu było­ to już niepodobieństwem. Mie­sięczna kampania polska była zbyt głośna. Obserwatorzy zachodni mają w tym zakresie taką właśnie opinię: nawet jeszcze po bezkrwawym zajęciu Czechosłowacji można było udawać, że „nic się nie stało” – ale po kampa­nii polskiej było to już niepodobieństwem. Kampania polska została przegrana, ale od niej zaczęła się droga do złamania śmiertelnego zagrożenia świata przez tota­litarne barbarzyństwo hitlerowskich Niemiec. Przyszedł po­tem czas, kiedy Roosevelt mówił o „Polsce, natchnieniu narodów”. Osobiście nie mam skłonności do uprawiania ideologii ofiarnic­twa i wolałbym, aby nie zaistniała sytu­acja, w której mój kraj miałby koniecznie pełnić rolę ofia­ry, choćby nawet wynikało z tego przebudzenie świata. Nie jestem też na tyle naiwny, aby nie podejrzewać, że w tamtych pieniach na cześć Polski było sporo obłudy. Sadzę jednakże, że było w nich także i coś z prawdy. Bo istotnie droga do klęski hitlerowskiego barbarzyństwa za­częła się w momencie, gdy padły świtem 1 września 1939 pierwsze obronne strzały polskie. Sądzę, że i to ma swoją wagę.

Wreszcie sprawa najbliższa mi: lotnictwo. We Wrześniu okazało się, że nie jesteśmy w stanie osłonić miast, osie­dli i wsi, płonących pod razami niemiec­kiej Luftwaffe. Znamy dobrze liczne niedomagania i braki naszego ówczesnego lotnic­twa; zostały one z sutym nawet nadmiarem wyliczone w szeregu publikacji, nie bez potępieńczych swarów i wzajemnego przerzucania oskarżeń. Po wojnie opublikowano jednak także i oficjalne dokumenty naczel­nego dowództwa Luftwaffe. Według raportu kwatermi­strzostwa z dnia 5 października 1939 okazało się, że w czasie kampanii wrześniowej Luftwaffe straciła 285 zestrzelonych maszyn plus dalsze 279, które z powodu znacznych uszko­dzeń musiano skreślić ze stanu. Łącznie 564 samoloty. Te dane nie były przeznaczone do publikacji i na pewno nie są fałszywe. Część tego trofeum wypada odstąpić jakże nielicznej (i jakże celnie bijącej – także i w opinii nie­mieckiej) polskiej artylerii przeciwlotniczej. Część mogła się wykruszyć w warunkach eksploatacji polowej. Reszta jest nasza. To nie zmienia faktu klęski. To tylko znowu zmienia perspektywę, czyni ją bardziej obiektywną i spra­wiedliwą. Naszej, polskiej skóry nie oddaliśmy wrogowi darmo. Możemy uczciwie powiedzieć, że w konkretnych warunkach – przy przygniatającej przewadze niemieckiej, nie mówiąc już o technicznej nierówności sprzętu – zro­biliśmy więcej, niż ktokolwiek przytomny miałby prawo wymagać. I nie tylko to: możemy także parę słów powie­dzieć niektórym zachodnioniemieckim asom lotniczym, pu­blikującym dziś swoje wypracowania historyczne, z których wynika, że we wrześniu 1939 roku niemiecka Luft­waffe albo nie widziała w ogóle polskich samolotów, albo też zawsze wracała bez strat własnych. Czyżby te 564 maszyny rozsy­pały się same we Wrześniu?

Potem – w trakcie wojny – widzieliśmy wiele rzeczy, które także zmieniają perspektywy. Myśliwcy polscy, któ­rzy po klęsce opuścili kraj ze świadomością, że Polska weszła do wojny z paroletnim opóźnieniem w produkcji nowoczesnych samolotów myśliwskich – z niejakim zdziwie­niem dowiadywali się potem, że np. w pierwszej fazie dzia­łań na Zachodzie, Malta, arcyważna baza potężnego Im­perium Brytyjskiego, broniona była w powietrzu przez... trzy przestarzałe dwupłaty typu Gloster „Gladiator”; a i te znaleziono na Malcie tylko przypadkiem, w porcie, w pa­kach. I rzecz niezmiernie charakterystyczna: na Maltę przyszły potem nowoczesne myśliwce angielskie, ale osta­tniego, postrzelonego do niemożliwości „Gladiatora” An­glicy do dziś dnia przechowują jak relikwię, nie wstydząc się grata i ceniąc raczej odwagę i poświęcenie tych, któ­rzy na owych trzech samolotach (nazwanych w owych dniach imionami „Wiara”, „Nadzieja” i „Miłość”) bronili Malty. Tak postępują Ang­licy, którym nie bez powodu przypisuje się trzeźwość i wyrachowanie. Jest dla mnie rzeczą ciekawą, czy moi Rodacy – którym przypisuje się romantyzm i sentymentalizm – uczcili w podobny sposób bodaj jeden polski myśliwiec P-11c, na którym – w po­dobnie „maltańskich” warunkach – polscy lotnicy walczyli we Wrześniu?...

Piszę o najróżniejszych sprawach związanych z Wrze­ś­niem, podaję tu cyf­ry – dla ważnych powodów. W dalszych rozdziałach tej książki czytelnik raczej nie znajdzie już tego rodzaju danych i rozważań. Znajdzie tylko polski Wrzesień w takiej postaci, w jakiej oglądałem go wów­czas, także bez dystansu czasu, bez perspektywy. Chcę jednakże, aby w trakcie lektury czytelnik – bodaj w mi­nimalnym stopniu – rozporządzał owym „szerszym odde­chem”, jaki daje porównawcza znajomość faktów ogól­niejszych i niekoniecznie z własnego podwórka; perspek­tywą bardziej obiektywną, bo dysponującą dystansem.

Czy to istotnie ważne? I dlaczego?

Po wojnie starałem się śledzić pilnie polską literaturę o tematyce wojennej. Czytałem opracowania i publikacje polskie. Zapoznałem się także ze studiami historyków za­chodnioeuropejskich. Zauważyłem rzecz nieco absurdalną: oto np. angielscy historycy wojskowości, w ramach właściwych­ swej nacji obyczajów doprawdy niezbyt skłonni do przeceniania cudzych zasług – niejednokrotnie oce­niali wagę polskiego Września w drugiej wojnie światowej w sposób nieporównanie bardziej pozytywny aniżeli wielu polskich autorów. Jest to zjawisko, które skłania tu wielu ludzi do podejrzewania Polaków o zupełnie niezrozumiałe tendencje do samoopluwania się. Tego tu doprawdy nikt nie jest w stanie pojąć. Interesujący się nowszą historią krajów środkowej i wschodniej Europy przeciętny Amery­kanin np. powiada tak:

– Jeśli oceny i osądy ludzi nieżyczliwych Polsce mogę podejrzewać o stronniczość in minus, to naturalną koleją rzeczy relacje i oceny polskie dotyczące waszej własnej historii lat przedwojennych i wojennych mógłbym, co naj­wyżej, podejrzewać o stronniczość in plus, która skądinąd byłaby zrozumiała. Kiedy jednak otrzymuję streszczenia wielu polskich pozycji publicystycznych i historycz­nych, omawiających ten okres – pojawia się nader często przerysowana chyba wizja kraju, który przez dwadzie­ścia międzywojennych lat rządzony był przez ludzi co naj­mniej niekompetentnych, który niczego nie zrobił, niczego nie dokonał, prawie nic nie zbudował i przy pierwszym uderzeniu rozsypał się, nie zadawszy wrogowi poważniej­szych strat; w latach pokoju obywatele tego kraju zajmo­wali się głównie kłótniami, zaś w czasie wojny bezproduk­tywnym i niecelowym umieraniem. Dla mnie istnieją tu dwie ewentualne możliwości: albo owe superkrytyczne publikacje polskie nie mówią prawdy, wobec czego na­leżałoby się zastanowić nad tym problemem, gdyż w inte­resie żadnego normalnego społeczeństwa i żadnego normalnie myślącego historyka nie leży bezprzedmiotowa nadgorliwość w zniekształcaniu własnej historii: albo też – taka jest druga możliwość – owi superkrytyczni publicyści i historycy polscy piszą prawdę, wobec czego – pro­szę mi wybaczyć – należałoby zadać sobie trzeźwe pytanie, czy przypadkiem Niemcy, abstrahując od stosowanych niedopuszczalnych me­tod, nie mieli przypadkiem za­sadniczej racji w swym dążeniu do likwidacji państwa pol­skiego, czy w ogóle państw słowiańskich?

Temu sprymitywizowanemu nieco rozumowaniu nie spo­sób odmówić pewnej brutalnej słuszności. I dlatego są­dzę, że także i o polskim Wrześniu należy pisać prawdę, niczego nie ukrywając, ale też bez zbytecznego w świetle obiektywnych faktów samobiczowania się. To ostatnie nie jest nigdzie ani rozumiane, ani podziwiane. A wybitnie szkodzi interesom Polski i jej imieniu. Ostatecznie nie dla każdego Chopin, Szymanowski czy Penderecki, polski teatr czy film są zjawiskami motywującymi dorzeczność istnienia polskiego organizmu państwowego.

Wiem dobrze, że mnie – przedwojennego oficera i ak­tu­alnego emigranta – nader łatwo jest posądzić o „trwanie w przed­wojennym świecie”, o „sympatie dla sanacji” czy inne­ niepopularne w Polsce rzeczy. Tym, którzy chcieliby to czynić, pragnąłbym zakomunikować, że tuż przed wojną – ciesząc się doskonałym zdrowiem i dobrą opinią zawodową – byłem jednak przewidziany do listy emerytalnej, a to w wyniku krytyki pewnych posunięć ówcze­snych władz. Jeśli zaś chodzi o mój „przedwojenny świat”, to istotnie zachowuję zeń wiele dobrych i miłych wspo­mnień; cóż, ostatecznie było się wtedy bardzo młodym i żyło się we własnym kraju. W przeciwieństwie jednak do wielu moich rodaków na obczyźnie, świetnie zdaję sobie sprawę z tego, że do tego świata nie ma powrotu, tak jak nigdy nie ma powrotu do przeszłości. Wolność od niewol­niczego związania z przeszłością bywa smutną wolnością, jednakże wolę ją od złudzeń. Że zaś nie są to puste słowa, świadczy chyba to, że swoje wspomnienia publikuję w kra­ju, nie zaś na obczyźnie. Więc tamte strzały będą chybione.

Mój Wrzesień, Rumunia, Francja – jest w tej książce taki, jakim był dla bardzo wielu innych polskich lotników. Bez szminki. Tak starałem się uchwycić moje przeżycia. Decyduję się oddać je do druku w przekonaniu, że jest to potrzebne, choć – rzecz jasna – jest to tylko garść wspomnień, rzecz fragmentaryczna. Myślę także, że warte są upamiętnienia sylwety ludzi, z którymi się wówczas sty­kałem, którzy byli moimi kolegami i przyjaciółmi. Bardzo wielu z nich zginęło i nie przemówi.

Niech mi będzie wolno poruszyć jedną jeszcze sprawę, równie szczerze i otwarcie.

Gdy agresywne cele polityki niemieckiej stały się już dowodnie jasne i oczywiste, miały miejsce przed wojną pewne próby montowania koalicji antyniemieckiej z udzia­łem ZSRR. Jest rzeczą powszechnie wiadomą, omawianą także i w aktualnej publicystyce krajowej, że ZSRR wa­runkował swe przystąpienie do koalicji udzieleniem przez rząd polski zgody na przemarsz swych wojsk przez teryto­rium polskie. Zgody takiej ze strony polskiej nie udzielono, w związku z czym koncepcja ta upadła. W sytuacji na­brzmiewającej groźbą bliskiego­ konfliktu rząd ZSRR za­warł natomiast porozumienie z rządem niemieckim. Inten­cją tego porozumienia – wedle źródeł rosyjskich – było opóźnienie terminu ewentualnego starcia zbrojnego z Niemcami. Na mocy niektórych klauzuli porozumienia Ribbentrop-Mołotow, zorientowanych z kolei na możli­we odsunięcie wojsk niemiec­kich od ówczesnego teryto­rium ZSRR – Armia Czerwona w dniu 17 września 1939 wkroczyła na wschodnie obszary ówczesnego państwa polskiego. Z punktu widzenia interesów ZSRR był to krok celowy. Należy sobie jednak zdawać sprawę z tego, i na­leży to trzeźwo powiedzieć, że dla żołnierza polskiego, przez 17 dni spychanego na wschód przez walec nie­mieckiej machiny wojennej – było to wydarzenie bardzo szokujące. I to także jest zrozumiałe.

Jak wielu innych, otarłem się o te sprawy osobiście, bezpośrednio i w sposób raczej nieprzyjemny, co opisuję w jednym z rozdziałów tej książki. Myślę, że i to jest po­trzebne. Chciałbym wyjaśnić, dlaczego tak sądzę.

Mieszkam na obczyźnie. W tamtym czasie zabrakło dla mnie miejsca w Polsce. Dziś już za późno na powroty. Nie zamierzam też taić, że nie ze wszystkim w owej nowej Polsce umiałbym się pogodzić; z upływem lat i utrwale­niem pewnych nawyków ludzkie możliwości adaptacyjne stają się ograniczone. Jednakże jestem Polakiem. I wiem, że jest tylko jedna­ Polska: ta konkretna. Innej nie ma. Moje losy są moimi losami i nikogo nie muszą przejmo­wać. Losy mojego kraju są jego losami i obchodzą mnie jak najbardziej.

Widziałem dużo i wielu rzeczy się nauczyłem. Widziałem Francję w niewiele tygodni po polskiej jesieni: kraj po­czątku wojny, w którym nie tak dawno 99 dywizji i 40 ba­talionów nowoczesnych czołgów stało bezczynnie naprze­ciwko 35 dywizji niemieckich (w tym 12 małowartościowych, tzw. drugiego rzutu), niedysponujących podów­czas wsparciem pancernym – w momencie, kiedy ginął polski sojusznik, wobec którego podjęło się nader kon­kretne zobowiązania. Kiedy przybyłem do Francji, były to czasy bardzo nieodległe, ale wtedy się jeszcze o tych sprawach bliżej nie wiedziało. Widziało się natomiast ów uporczywie uprawiany „Sitzkrieg”. Biłem się w powietrzu nad Anglią wraz z wieloma moimi kolegami i przyjaciółmi. Było nas wówczas tylko 138, zginęło w bit­wie 36, zestrzeliliśmy na pewno 203 samoloty niemieckie, 35 prawdopo­dobnie, w wielu okresach Battle of Britain mieliśmy naj­lepsze konto w RAF-ie. Byliśmy lojalnymi, nieoszczędza­jącymi się i cenionymi sojusznikami, obowiązek spełnili­śmy uczciwie. Spotkałem w Anglii wielu życzliwych ludzi, towarzyszy broni. Jednakże nauczyłem się także wielu przy­krych prawd. W tamtym czasie biliśmy się – my, polscy lotnicy – nie tylko o drogę do wolności swego kraju i nie tylko o powrót dla siebie. Biliśmy się także o wolność dla Anglii i wiele innych rzeczy, nie zawsze identycznych z na­szym partykularnym, polskim interesem. Jak słyszałem ze źródeł krajowych, po zakończeniu wojny nasz brytyjski so­jusznik skrupulatnie kazał zapłacić sobie złotem z polskie­go skarbu państwa należność za każdy samolot, na któ­rym lataliśmy nad Anglią. Za każdy samolot, w którym gi­nęli moi przyjaciele i koledzy – w końcu nie tylko za swój kraj. Wiele rzeczy zrozumiałem, gdy tuż po wojnie zabra­kło dla Polaków miejsca nawet w tak marginesowej w koń­cu i symbolicznej historii, jak aliancka „defilada zwycię­stwa”. Obserwowałem ją, stojąc na chodniku, jako cy­wil. Stara historia o „murzynie, który zrobił swoje i może już odejść”. Głupstwo. Nie chciałbym jednak, aby kiedykolwiek mój kraj był takim murzynem.

Dziś mieszkam w Stanach. Ten kraj przyjął mnie. Po­nieważ przyjął mnie, nie czynię nic, co byłoby nielojalnością wobec gospodarzy. Ale to nie jest mój kraj. W wy­niku wojny Polska znalazła się w tzw. bloku wschodnim, w politycznym i militarnym sojuszu z ZSRR. Wierzę, że kie­dyś w dalekiej przyszłości nadejdzie zjednoczenie globu; jest to obiektywna konieczność. Jestem na tyle trzeźwy, aby rozumieć, że do tego odległego celu Polsce wypadła droga właśnie poprzez ów „blok”. To także jest proces obiektywny. Dlatego szczerze chciałbym, aby istniała przyjaźń polsko-rosyjska i aby była ona przyjaźnią. Leży to w polskim i nie tylko zresztą polskim interesie. Na to zaś, aby ów proces przebiegał korzystnie, trzeba mówić prawdę.

Przyjaźnie bywają różne. Nie zdarzyło mi się jednak spotkać przyjaźni opar­tej na przemilczaniu drażliwych faktów, które w przeszłości dzieliły. Dlatego właśnie zde­cydowałem się włączyć do tej książki ów rozdział. Nie napisałem w nim niczego, co nie byłoby zgodne z praw­dą – tą sprzed ćwierć wieku. I jestem głęboko przekona­ny, że służy to zarówno interesom mego kraju, jak i spra­wie rzetelności jego stosunków ze wschodnim sąsiadem. Wiele wrogich Polsce ośrodków na Zachodzie życzy sobie, aby przyjaźń rosyjsko-polska była pozorna; przemilcza­nie faktów z przeszłości służy propagandzie, nic wspólnego niemającej z interesami Polski.

Liczę, że moje intencje, wyjawione tu szczerze, tak samo zostaną zrozumiane i przyjęte.

To byłoby wszystko, co chciałem powiedzieć w tym moc­no przydługim wstępie.

Pozostaje mi tylko jeszcze podziękować Wydawnictwu Znak, patronującemu tej drugiej już mojej książce. Także wszystkim tym ludziom w kraju, którzy w ten czy inny sposób przyczynili się do jej opublikowania, zwłaszcza zaś jej redaktorowi p. Tadeuszowi Żychiewiczowi. Wreszcie – wszystkim czytelnikom, o których wiem, że mimo dzielą­cych nas odleg­łości są mi bliscy.

[1966]

Ludzka twarz

Był rok 1938, jesień – i właśnie miałem wyjechać na urlop. Na razie jednak leżałem na skraju dęblińskiego parku, nad stawem.

Wysoko nad stawem kołował bez jednego ruchu skrzydeł jastrząb; potem zaczął schodzić łagodną spiralą do ziemi. Nagle złożył skrzydła i runął jak kamień w dół, po­między drzewa, gdzie zwykle kąpały się w piasku wróble. W nieruchomym powietrzu rozległ się furkot drobnych skrzydeł, po chwili widziałem, jak jastrząb krąży nad sta­wem i siada wreszcie na rosochatym dębie. W wodzie od­bijały się jasne chmury; żółte, czerwone, brunatne liście opadały na powierzchnię, woda marszczyła się leciutko. W alejach i na ścieżkach leżało ich mnóstwo. Gdzieś w dalszej perspektywie widać było kolorowy dywan astrów, łączący staw z białymi schodami kasyna. Drzewa rzucały cień coraz dłuższy. Nad lotniskiem była cisza; tylko wysoko, nad Ułężem, błyskały czasem w słońcu schodzące do lądowania samoloty.

I jeszcze klony, teraz zupełnie już złote. Nazywałem je „moimi” już od momentu mojego pierwszego samodzielnego lotu.

Doskonale pamiętam do dziś ten moment. To było w maju, w 1932 roku. Podchodziłem do lądowania znad parku i kasyna oficerskiego – pierwszy raz bez instruktora. Byłem bardzo przejęty, chciałem wylądować gładko i mo­żliwie jak najbliżej chorągiewki startowej. Ale akurat nad środkiem parku silnik mi przerwał. Ruszyłem manetką, ale silnik nie zareagował. Mój moran zaczął tonąć, byłem za­ledwie kilka metrów nad drzewami. Widziałem, jak prze­mknął mi pod skrzydłami czerwony dach kasyna – a po­tem zobaczyłem przed sobą wierzchołki klonów. Wbrew wszelkim zasadom pilotażu i nie licząc się z konkretnymi możliwościami – poderwałem samolot prawie że bez szyb­kości w górę. Poczciwy moran minął wierzchołki klonów jak szybowiec. Zupełnie nie wiedziałem, co się ze mną dzieje; wiedziałem tylko na pewno, że śmigło stoi. Moran bez szybkości dalej tonął. Potem zobaczyłem przed sobą wysoki, żelazny płot – i też udało mi się go przeskoczyć. Szurnąłem nad jakimiś beczkami i tuż na skraju lotniska uderzyłem kołami o ziemię. Moran podskoczył, przez mo­ment zawisł nieruchomo w powietrzu, potem zaczął się toczyć po ziemi. Oddałem lekko drążek i trzymałem spo­kojnie stopy na orczyku. Dopiero gdy zatrzymał się – przyszło mi na myśl, że widocznie w którymś momencie musiałem dodać za dużo gazu i silnik się zachłysnął; w moranie się to zdarzało.

Szef pilotażu udawał, że gratuluje mi pierwszego lotu, a ja – że nic się nie stało. Zaraz potem wykonałem jeszcze dwa loty, gładkie i szczęśliwe. Zostałem zaliczony do gru­py „samodzielnych pilotów”. Trzech kolegów, niestety, zo­stało skreślonych. Jeden przy lądowaniu położył morana na plecy, drugi zawisł na płocie mniej więcej tak, jak to czasem robią koty, przekładając przez płot swoje kosmate łapy. A trzeci po starcie poleciał sobie nad Kazimierz i zgubił się. Kiedy skończyła się mu benzyna, wylądował na polu w jakimś majątku. Przez jeden wieczór uchodził w oczach kobiet za bohatera, ale nic mu to nie pomogło, po wieczne czasy został obserwatorem w lotnictwie. W moich oczach także zresztą uchodził za bohatera, bo potrafił „utrzymać twarz” tak, jakby się nic nie stało.

Z nieopisaną ulgą wydostałem z kieszeni kombinezonu srebrną oznakę pilota z napisem na odwrocie „Pierwszy samodzielny lot – maj 1932”; był to prezent od przyjaciół i przyznam, że nie wiedziałem, jak mógłbym przeżyć ewentu­alność noszenia tej oznaki przez całe życie w kieszeni. Kochane, poczciwe „moje” klony. I ten moran. Przesko­czył ich wierzchołki jak parasol.

Na stole w moim pokoju leżała teraz mapa z wykreśloną już trasą mojego urlopu. Stary, cichy park wydawał mi się teraz bardzo bliski. Lecę do Grecji na sześć tygodni. Czy ten park nie jest piękny?

Do pokoju wszedł Antoni, stary portier kasyna.

– Panie poruczniku, walizka jest już na dole, dorożka zamówiona, pociąg odchodzi do Warszawy za dwie go­dziny.

– Bardzo dziękuję. W czasie mojej nieobecności pro­szę wietrzyć mieszkanie, a korespondencję układać na biurku.

– Dobrze, panie poruczniku. Czy herbatę przynieść tu­taj?

– Nie, proszę na taras.

Zeszedłem na dół do holu. W fotelach siedziało kilku oficerów, w sąsiedniej sali słychać było stuk kuli bilardowej, ktoś grał na fortepianie. Na tarasie zastałem pułkownika Wacława Iwaszkiewicza, komendanta Centrum. Lubiłem go bardzo, był to człowiek o wysokiej kulturze oso­bistej, która nie ograniczała się do nienagannych manier. Rozmawialiśmy przez chwilę, gdy wszedł na taras major Józef Kępiński, kierownik wyszkolenia w powietrzu; był to człowiek niezmiernie obowiązkowy, służbista, świetny ofi­cer. Widziałem, że patrzy na mnie z dużym zdziwieniem – co też ja tu robię o tej porze?... Nie wiedział jeszcze, że jestem już na urlopie.

– Panie pułkowniku, mam kłopoty, brak mi instrukto­rów. Jeden rozbił się rano, dwóch poleciało z podchorążymi na przeloty. A ja chciałbym zakończyć z podchorą­żymi ostre strzelanie. Ale nie ma kto poprowadzić – i zno­wu popatrzył na mnie.

– Jestem już na urlopie, panie majorze – wyjaśniłem.

Widziałem, jak się mu leciutko brwi uniosły. Z Kępiń­skim byliśmy razem w 1. Pułku Lotniczym w Warszawie. I nasz wzajemny stosunek układał się trochę „na ba­kier” – nie wiadomo właściwie dlaczego. W tamtych cza­sach Kępiński dowodził słynną 111. Eskadrą Kościuszkow­ską, a ja byłem pilotem w nowo sformowanej eskadrze 113. „Puchaczy”. Moim dowódcą był kapitan Władysław Pro­hazka, wielki dziwak; zawdzięczałem mu wówczas przezwisko-pseudonim „Mister”, nigdy nie zwracał się do mnie inaczej. Prohazka lubił wesołe życie i może głównie z tego powodu 16 lat chodził w stopniu porucznika; a może tro­chę i dlatego, że marszałek Piłsudski lotnictwa nie lubił i za jego czasów awanse w lotnic­twie szły żółwim tempem. Prohazka został kapitanem po roku 1935 i urządził wów­czas wielkie przyjęcie, wykorzystując fundusz, który kiedyś zapisał mu jeden z przyjaciół, wyrażając w testamencie nadzieję, że „może wreszcie kiedyś zostaniesz kapitanem”. Celebra odbyła się w „Polonii” w Alejach Jerozolimskich – i posadzono mnie obok Kępińskiego. W pewnej chwili rozmowa zeszła na latanie i powiedziałem wówczas Kę­pińskiemu, że chciałbym latać w jego 111. eskadrze. Kę­piński popatrzył na mnie trochę z góry i odpowiedział krótko, że „do 111. eskadry przyjmuje się tylko najlepszych pilotów”. Usłyszał to Prohazka (a byli obaj serdecznymi przyjaciółmi) i zdenerwował się: „to znaczy, jucho jedna, że moją eskadrę uważasz za mizernie słabą, co?”. Po­kłócili się okropnie, przez parę dni nie rozmawiali z sobą, a niezależnie od tego Prohazka „wziął na kieł” i postanowił udowodnić przyjacielowi, że „Puchacze” są lepsi od Eska­dry Kościuszkowskiej. Trudno opisać, co się działo. Po­goda była wredna, a Prohazka nas „szkolił”. Aż wreszcie w czasie lądowania w szyku o mało nie wjechaliśmy całą eskadrą do hangaru. Prohazka w zasadzie dobrze wyli­czył, ale na lotnisku było ślisko (lód pod cienką warstwą śniegu) i już na ziemi okazało się, że hamować nie można. Pamiętam, że w ostatnim momencie zamknąłem oczy i czekałem, co będzie. Kiedy otwarłem je – zobaczyłem samolot Prohazki i parę innych w hangarze (na szczęście był otwarty i pusty), przed swoim nosem ścianę, zaś na tle ściany, przed resztą dzielnych „Puchaczy” – nieco przy­bladłych Kępińskiego razem z dowódcą dywizjonu. Boże, jak on na mnie patrzył... Lądowanie „Puchaczy” stało się sławne nie tylko w pułku, ale od tego czasu Kępiński pa­trzył na mnie bez specjalnej sympatii.

Kiedy Kępińskiego przeniesiono do Dęblina, zostałem zastępcą dowódcy 111. Eskadry Kościuszkowskiej; nie wiem, czy przyjął to z entuzjazmem. A teraz znowu spot­kaliśmy się w Dęblinie.

– To może ja panu majorowi pomogę w rozwiązaniu tego problemu. I tak samolot do Grecji startuje dopiero jutro, jeszcze zdążę.

– Bardzo będę wdzięczny panu porucznikowi – powie­dział Kępiński ceremonialnie. I ukłoniliśmy się sobie z wielką elegancją.

Rzeczywiście można było jeszcze zdążyć; do zmroku zo­stało jeszcze trochę czasu. Cała sztuka polegała na tym, żeby zrobić z podchorążymi krótką odprawę przed lotem, a potem obserwować i notować ich ataki do „celu ruchomego”; był to parometrowy rękaw, ciągnięty za samolo­tem na stalowej lince długości kilkuset metrów. Żeby nie zachlapać munduru oliwą, włożyłem lekki kombinezon i w parę minut byłem na Ułężu.

Grupa była nieduża, podchorążowie przejęci. Strzela­nie do ruchomego celu nie jest zbyt łatwe; natomiast na tym stopniu przeszkolenia nie tak trudno jest postrzelić załogę samolotu, który ten nieszczęsny rękaw ciągnie. Przed tym ich zresztą ostrzegano.

Na prawym skrzydle zobaczyłem podchorąże­go Feliksa Szyszkę; zapowiadał się już wówczas na dosko­nałego myśliwca, był agresywny i inteligent­ny, latał bar­dzo dobrze. Miał ciekawą twarz, w której delikatne usta kłóciły się z wydatnym, upartym podbródkiem i mocno zarysowanymi szczękami.

Wyniki strzelania były doskonałe i Kępiński był bardzo rad; w swoim gabinecie narysował przy nazwiskach pod­chorążych zielone trójkąty („zadanie wykonane”) i zaprosił mnie na wino. Na drugi dzień odleciałem do Grecji.

A potem przyszedł wrzesień 1939. Szyszka – już wówczas porucznik – znalazł się w 123. eskadrze myśliwskiej Kra­kowskiego Dywizjonu, przydzielonej do warszawskiej Bry­gady Pościgowej, której zadaniem była obrona stolicy. I wtedy – bodaj że zaraz pierwszego dnia wojny – przeżył swoją wielką przygodę, o której nigdy nie zapomniał.

Na Warszawę leciała niemiecka wyprawa bombowa, eskadrę poderwano, porucznik Szyszka dowodził kluczem. Kiedy napotkali pierwsze samoloty niemieckie – począt­kowo nie mogli się zorientować, co to za typy. Szyszka ze swoim kluczem znalazł się cokolwiek wyżej od Niemców, w pozycji dogodnej do ataku. Nie namyślając się – za­atakował z lewego półwywrotu; dopiero w trakcie ataku zorientował się, że to messerschmitty Me-110. Niemcy sko­śnymi zakrętami na szybkości szurnęli w górę, ale Szyszka wybrał sobie jednego i – dopóki mógł – trzymał się go, siejąc krótkimi seriami. Starał się wymacać jakiś jego słaby punkt, co nie było łatwe, gdyż pilot w Me-110 miał za sobą płytę pancerną – a poza tym znaczną przewagę szybkości. Szyszka nie zważał na otoczenie i ocknął się dopiero wtedy, gdy wziął go pod lufy dwu działek i czte­rech kaemów inny Me-110. Samolot Szyszki prawie że rozleciał się w powietrzu po zapaleniu przez pociski zbior­nika benzyny. Szyszka był ranny, samolot jak pochodnia walił się do ziemi, Szyszka stracił przytomność. Całe szczę­ście, że pasy, którymi był przymocowany w kabinie – rów­nież były postrzelane i pilota sama siła odśrodkowa zdo­łała wyrzucić z płonącej maszyny. Dziwnym cudem spa­dochron sam się otworzył; może pokrywy były uszkodzone i wystarczył sam pęd powietrza. Dość, że Szyszka ocknął się w powietrzu – z bólu, gdy szarpnęły nim szelki spado­chronu. Ręce i twarz miał popalone, paliły go także i rany. I wtedy usłyszał wycie silników messerschmitta.

Kiedy odwiedziłem go w Szpitalu Mokotowskim w War­szawie – spomiędzy białych bandaży patrzyły oczy wpadnięte w oczodoły.

To było okropne. Była taka cisza i tylko te silniki wyły coraz głośniej. Pod nogami widziałem czasem Wisłę, cza­sem palącą się Warszawę. Niemiec zawrócił, byłem całkowicie bez­bronny. Okropnie bolały mnie oczy. Wiedzia­łem już, że będzie strzelał i czułem to w całym ciele. Chciałem manewrować spadochronem, uniosłem popa­lone ręce, ale mi opadły z bólu, byłem postrzelany. Po­myślałem, że koniec ze mną, i czekałem już tylko na ten ostatni moment w zupełnej obojętności. Posłyszałem stukot armatek i grzechot kaemów. Niemiec bił po nogach. Zrobiło mi się gorąco i duszno, niebo zaszło mgłą, nawet przestało boleć, ale w tej mgle widziałem...

I zaciął się. Pielęgniarki mówiły, że tak jest zawsze: dochodzi do pewnego momentu relacji i milknie, nie może mówić dalej. Pomyślałem, że coś się tam jeszcze musiało zdarzyć w powietrzu, że jest jeszcze w poruczniku jakaś zadra, której nie może wyrzucić z siebie. Ale trudno go było męczyć pytaniami. A podobno było z nim już „le­piej”. Znaleziono go zary­tego w nadwiślański piasek, na zgiętych w przyklęku kolanach, nieprzytomnego. Lekarz udzielił mu pierwszej pomocy, Szyszka – nie licząc innych ran – miał nogi poharatane w siedemnastu miejscach. Po­tem otworzył oczy, ale nie wiadomo było, czy jest przyto­mny, bo nie ruszał się i nie mógł mówić. Jego serdeczny przyjaciel z eskadry, porucznik Kawnik, powiedział mu: „Felek, wracaj szybko do eskadry”, ale i na to Szyszka nie zareagował. Dopiero w sanitarce zaczął szeptać w ma­lignie.

W Szpitalu Mokotowskim leżał długo i walczył o swoje życie, rany ropiały, groziła mu gangrena i nie wiadomo było, czy da się ocalić te nogi, postrzelane przez Niemca, gdy wisiał bezbronny na spadochronie.

Porucznika Kawnika spotkałem w 1940 roku, gdy przy­leciałem na kilka dni z Anglii; Kawnik był wtedy w pol­skim patrolu myśliwskim, w dywizjonie francuskim. A spotkaliśmy się w Paryżu. W Anglii byłem wtedy znowu na liście pilotów bombowych i przyleciałem do Paryża w nadziei, że może uda mi się nawiać do lotnictwa myśliwskie­go. I wtedy – w kawiarni na Place de la Concorde – spotkaliśmy niespodziewanie Szyszkę, siedzącego z bardzo ładną Francuzeczką. I dopiero wtedy dowiedzieliśmy się, co takiego widział wówczas nad Warszawą.

Niemiec nurkował na niego, waląc ze wszystkiej broni pokładowej. Przeleciał o parę metrów od wiszącego na pasach Szyszki, w zamkniętej kabinie niemiecki pilot sie­dział bez okularów i w tej mgle nieprzytomności Szyszka zobaczył jego twarz. Ta twarz miała być straszna w swej obojętności automatu, w zimnej nienawiści. Szyszka zaraz potem stracił przytomność na dobre, gdy od podmuchu śmigieł messerschmitta spadochron szarpnął nim powtó­rnie i o mało się nie zwinął.

W szpitalu warszawskim przeleżał parę tygodni i wi­dział wkroczenie Niemców. Potem przewieziono go do Ło­dzi, potem do Krakowa. Wciąż łamano mu i składano ko­ści w nogach i bez końca czyszczono zaropiałe rany, był okropnie wycieńczony i stale gorączkował. Kiedy jednak mógł już chodzić o lasce – skręcił prześcieradło i nawiał przez okno w nocy, po czym na piechotę wyruszył do Fran­cji. W końcu marca przywędrował do Lyonu. Tam spotkał porucznika Kilimka. Kilimek ograł go w oko, potem zapro­sił na kolację i wyprawił do Paryża, oddawszy mu z pro­centem przegrane pieniądze.

W 1941 roku był już w polskim dywizjonie myśliwskim w Anglii, jako najmłodszy pilot. Z początkiem lipca ze­strzelił swojego pierwszego Me-109, w walce nad Lille; a w następnym tygodniu zginął jego serdeczny przyjaciel, kapitan Erwin Kawnik. A potem – niespodziewanie – przeżył Szyszka dziwaczne uwolnienie od warszawskiej zmory.

Leciał wtedy ze swoim dywizjonem jako osłona bombo­wych sterlingów. Po przeleceniu La Manche wyprawa zo­stała zaatakowana przez niemieckie messerschmitty; jeden z nich, atakując sterlingi z lotu nurkowego, przeleciał tuż obok samolotu Szyszki. Ten błyskawicznie przerzucił swego spitfire’a w ostry przewrót i zaatakował messerschmitta: chciał przeciąć mu drogę i nie dopuścić do sterlingów. Niemiec zrobił unik, wyprysnął świecą w górę; Szyszka podciągnął samolot i złapawszy messerschmitta na celo­wnik, sypnął krótkimi seriami. Od messerschmitta odmaszerowało skrzydło, resztki samolotu wpadły w jakiś dzi­waczny młynek. Pilot wyskoczył i otworzył spadochron. Wtedy w Szyszkę „coś wstąpiło”: zawrócił i wziął wiszą­cego na pasach Niemca na celownik.

Zupełnie nie wiedziałem, co się ze mną dzieje; wie­działem tylko, że mi palec chodzi na guziku kaemów. Teraz wystarczy tylko nacisnąć. Ale ja musiałem zo­baczyć jego twarz. Więc leciałem na niego i nie strzela­łem. Niemiec rosnął w celowniku, gwałtownie wymachiwał rękoma, wił się na pasach. W końcu zobaczyłem wyraźnie jego twarz. Była także straszna, ale inna, zupełnie inna od tamtej nad Warszawą. Była obłąkana ze strachu. Niemcowi ręce opadły, wisiał jak kukła. A ja nie mogłem strzelać. Nie mogłem. Położyłem spitfire’a na skrzydło i przeleciałem o parę metrów od tej twarzy. Potem widzia­łem jeszcze, jak spadochron opada na ziemię. Dołączy­łem do dywizjonu, a kiedy wylądowałem – poczułem, że jestem bardzo szczęśliwy”.

I znowu minęły dwa lata. Szyszka – już kapitan – zo­stał mianowany dowódcą dywizjonu. I wtedy zginął w lo­cie ćwiczebnym. Zderzył się z nim w powietrzu najmłodszy, świeżo przybyły pilot dywizjonu. Szyszka wyskoczył, ale nieszczęśliwie;­ samolot był w korkociągu i skrzydłem ude­rzył go w głowę. Tak zginął.

Major Kępiński także odnalazł się we Francji, spotka­liśmy się tam obaj, gdy organizował polski dywizjon my­śliwski. Znowu poprosiłem go o przyjęcie do dywizjonu i znowu mi odmówił, bo nie miał już etatów. Po upadku Francji nie zjawiał się w Anglii. Dostałem natomiast zło­żony przez jednego z młodych oficerów meldunek, że Kę­piński „uciekł do Niemiec”. Przeszedłem do porządku dziennego nad tym meldunkiem, bo absolutnie nie wie­rzyłem, żeby to była prawda. A w kilkanaście dni potem otrzymałem wiadomość, że Kępiński leży w szpitalu w oku­powanej Francji; miał ciężko postrzelone płuca i nadwyrężony kręgosłup, został zestrzelony w walce. Autor donosu chciał się dostać do Dywizjonu 303. Odmówiłem. Wtedy ów oficer załatwił sobie przydział poza moimi plecami, przez „ministerialne chody” swojej żony; dostałem pismo, zawiadamiające o przydzieleniu go do 303. Zirytowałem się i odesłałem to pismo z ręczną adnotacją: „nie może być przyjęty z uwagi na brak odpowiednich cech cha­rakteru”. W kilka dni potem wezwano mnie do Polskiej Kwatery Głównej w Londynie i długo perswadowano, abym przyjął go mimo wszystko. Nie zgodziłem się. Wtedy żona delikwenta zagroziła, że „mnie zniszczy”. Któregoś dnia – gdy znowu przyleciałem do Londynu – znalazła mnie w Rubensie, w restauracji. Byłem z Witoldem Żyborskim, adiutantem Dywizjonu i lekarzem dywizjonowym, doktorem Zygmuntem Wodeckim z Krakowa. Żona tego lotnika chciała koniecznie ze mną rozmawiać, aby – jak twierdziła – „dać mi ostatnią szansę do namysłu”. Żyborski i Wodecki byli już po „dwóch wzmocnionych”; wzięli ją na stronę i zaczęli tłumaczyć, że nic się nie da zrobić, bo Urbanowicz ma idiosynkrazję do kobiet, wtrą­cających się do nie swoich spraw. Jakoś się uspokoiła. Kępiński uciekł ze szpitala, przez Hiszpanię i Portuga­lię dotarł w październiku do Anglii. Był schorowany i okro­pnie przejęty owym meldunkiem. Uspokajaliśmy go razem z pułkownikiem Pawlikowskim, że są ważniejsze sprawy od intryg i oszczerstw. Ale Kępiński jakoś nie mógł się uspo­koić; wyrywał się do latania, a było wiadome, że już nie będzie mógł latać bojowo. Pewnego dnia – a akurat Lon­dyn był bombardowany – przyszedł do Pawlikowskiego, ubrany w piżamę, aby go znowu nudzić o przydział; spali w tym samym hotelu. Pawlikowski się zdenerwował:

– Człowieku, co ty tu robisz do pioruna ciężkiego, jest noc i powinieneś spać, potrzebny ci jest wypoczynek.

– Nie słyszysz? Bombardują Londyn.

– No to co? Musisz się przyzwyczaić.

Kępiński wyszedł. Po godzinie jedna z bomb rąbnęła w skrzydło hotelu. Wszyscy zeszli do głównego holu. Pa­wlikowski rozgląda się – Kępińskiego nie ma. Zdenerwo­wany biegnie na czwarte piętro i zastaje Kępińskiego w łóżku, czytającego gazetę.

– Zwariowałeś? Nie słyszałeś, że bomba zrujnowała część hotelu?

– No to co z tego? – odpowiada z godnością Kępiński. – Przecież sam powiedziałeś, że mam się przyzwyczajać. Więc się przyzwyczajam. Nie denerwuj się.

W 1947 roku byłem w Warszawie i dowiedziałem się, że Kępiński wrócił do Polski. Złożyłem mu wizytę, ucieszyliśmy się obaj swoim widokiem – że żyjemy i że jesteśmy w Warszawie. Był ten sam hotel „Polonia”, w którym ongiś Kępiński, Prohazka i ja roztrząsaliśmy problem: kto lepszy: 111. Kościuszkowska czy 113. „Puchaczy”. Tylko że teraz już Kępiński nie patrzył na mnie z ukosa; wypaliły się dawne, niemądre urazy.

W tym roku dowiedziałem się, że umarł 26 marca. Zawsze mówił, że chce umrzeć w Polsce.

Przebiegłem myślą wszystkie nasze spotkania i wszystkie rozmowy. Zastanawiałem się: gdybym tak zapytał ­Kę­pińskiego, czy i dla mnie znajdzie się w Polsce miejsce na „kwaterę w czterech dechach” – pewnie uśmiechnąłby się po swojemu i po swojemu „służbowo” odpowiedział: „wiesz przecież, że to nie ode mnie zależy. Radzę zwrócić się do pułkownika Iwaszkiewicza, ale wątpię, czy zdoła udzielić ci wiążącej odpowiedzi”. A Prohazka, dawny do­wódca 113. eskadry, który zginął w niemieckim obozie kon­centracyjnym? Ten pewnie odpowiedziałby inaczej: „Toś jeszcze nie zrozumiał, dlaczego, jucha, nazwałem cię »Mi­ster«?...”.

W Blackpool w Anglii jest pomnik na cmentarzu, gdzie pochowanych jest wielu moich kolegów. Bardzo skromny pomnik, a do­okoła leżą bardzo skromni ludzie, którzy niczego nie chcieli i nie żądali dla siebie, poza prawem do życia w wolnej ojczyźnie. Jest na tym pomniku angielski napis:

We Polish Airmen

Gave our souls to God

Our Bodies to the British soil

But our hearts only to Poland

  1939–1945

For your freedom and ours

Po polsku:

My, lotnicy polscy,

Oddaliśmy dusze Bogu,

Nasze ciała brytyjskiej ziemi,

Ale serca tylko Polsce.

  1939–1945

Za waszą wolność i naszą.

Początek jutra

Lotnisko w Ułężu pokryte było szaroniebieską mgłą, która zwykle wstaje przed świtem, jeśli dzień ma być po­godny. Tylko wierzchołki drzew pobliskiego lasu sterczały nad jej poziomymi pasmami. Wszyscy spali jeszcze, piloci i mechanicy, była noc, nawet na wschodzie niebo jeszcze nie zbladło. Jak zwykle jesienią – meteory zakreślały białe łuki po niebie, jeden z nich był specjalnie jasny, wydał się bliski.

Było bardzo cicho. Aby nie płoszyć tej ciszy, zeszedłem ze ścieżki wysypanej żwirem na miękką trawę; buty na żwirze chrzęściły tak głośno, że chyba słychać mnie było na całym lotnisku.

Pachniało żywicą i mchem, pomiędzy rozłożystymi sosna­mi stały budynki koszarowe podchorążych – parterowe, o lekkiej, drewnianej konstrukcji. Tuż pod oknami rosły astry i nasturcje; ostre światło elektrycznych lamp zmie­niało im kolory. Przy wejściu do jednego z budynków za­meldował się podchorąży służbowy eskadry.

– Wszystko w porządku?

– Wszystko, panie poruczniku.

– Pobudkę proszę zrobić o godzinę wcześniej. Pogoda piękna, a program w powietrzu na dziś mamy obszerny.

Wszedłem do środka, przy świetle elektrycznej latarki przyglądałem się śpiącym. Sen wygładził im twarze, wszyscy byli­ bardzo młodzi, zaledwie po dwudziestce, we śnie wy­glądali jeszcze młodziej. Byłem tu dowódcą, wychowawcą, wykładowcą i instruktorem w powietrzu, ale sam nie o wie­le byłem od nich starszy. Lubiłem ich. Już za parę dni odejdą ze Szkoły Myśliwskiej do dywizjonów.

Mundury ułożone w kostkę, kombinezony, okulary i hauby lotnicze leżały na drewnianych taboretach, tuż obok łóżek.

Poszedłem na lotnisko. Gdzieś na wieży kościelnej zegar wybił godzinę. Wymieniłem z wartownikiem hasło i od­zew – jak zawsze; do obowiązków oficera szkoły należało także i sprawdzanie w nocy lotniska. Szedłem wzdłuż sze­regu ustawionych równo samolotów; miały silniki pookrywane brezentem, także odpoczywały po intensywnych lo­tach. Poczułem się senny w tej ciszy. Już od kilku miesięcy spałem przeciętnie po cztery godziny na dobę. Wskutek sytuacji – a zwłaszcza „pokojowych” zapewnień Hitlera – wakacji nie było, program szkolenia był przyspieszony i in­tensywny, chcieliśmy w możliwie krótkim czasie wyszkolić możliwie największą liczbę myśliwców. Personel był wy­pompowany do ostatnich granic.

Usiadłem na leżaku przed hangarem, mimo woli ogarnął mnie bezwład, powieki momentalnie opadły na oczy, po­czułem się tak, jakbym zawisł w przestrzeni. Aby nie usnąć – wstałem i zacząłem przechadzać się przed han­garem. Wtem otwarły się drzwi, wyszedł szef mechaników; zobaczył mnie w smudze światła:

– Panie poruczniku, melduję czterech mechaników przy pracy.

– Cóż wy robicie o tej porze?

– Reperujemy siódemkę podłamaną przez podchorą­żego. Jedna maszyna więcej będzie do dyspozycji. Chciał­bym, aby pan porucznik oblatał ją o świcie.

– Zmordujecie się.

Nic nie odpowiedział. Miał kościstą, opaloną twarz. Li­czył sobie już chyba około sześćdziesięciu lat, chociaż na to nie wyglądał. Mógł już pójść na emeryturę, ale specjal­nie prosił władze lotnicze, żeby go pozostawiły w służbie jeszcze na parę lat. Miał córkę na uniwersytecie, planował sobie, że postawi domek w Kazimierzu, będzie ryby łapał w Wiśle i dumał o minionych czasach. Należał mu się wy­poczynek. Cztery lata spędził na Syberii za carskich cza­sów, potem dla odmiany dwa lata w wiezieniu niemieckim, walczył w 1920, trzykrotnie ranny. Utykał na lewą nogę. Podchorążowie nazywali go „Papa”. Czasami Papa „pod­kręcał” ich na starcie: „Świecę, psiakrew, zaoliwisz, nie trzymaj tak długo silnika na gazie przed startem! Szybko, spadochron na grzbiet, tyłek w garść i wpychaj się do ka­biny! Szuraj! Na wojnie nie będzie takiego gadu-gadu z kolegami przed startem, trzeba będzie wyrywać w powie­trze jak jasna cholera. Bo jak nie wyrwiesz, to cię zrębią. No?”. I pomagał podchorążym „wpychać się” do kabiny. A że był bardzo silny – wyglądało to często tak, że pod­rzucony jego łapą podchorążak wjeżdżał do kabiny głową w dół. Lubili go bardzo i szanowali, był dla nich pierwszym autorytetem w obsłudze maszyn. I wiedzieli, że jeśli któryś z nich podłamie samolot przy lądowaniu – Papa będzie pracował całą noc, ale rano grat będzie „chodził za ręką” jak dziewczyna w tańcu.

Papa miał teraz twarz skupioną i zmartwioną. Chciałem go pocieszyć:

– Za kilka dni pojedziemy na urlop.

– Eee, jakoś się nie zanosi, panie poruczniku. Pan po­rucznik słuchał, co Berlin mówi? – strasznie pyskują, a je­żeli nawet to tak na puc, to te meteory nad lotniskiem pan porucznik widział? Ja tam w przesądy nie wierzę, ale przed pierwszą wojną albo jak cholera miała być w Rosji, to też takie hece się wyprawiały na niebie. W ogóle mi się to nie podoba. Jak była ta epidemia, to nawet zmarł na cholerę ten słynny kompozytor – jak on się tam nazywał? Wyle­ciało mi z głowy.

– Widocznie ktoś tam wstrzeliwuje się meteorami w przestrzeni. Zanosi się na wojnę międzyplanetarną.

– Powoli dojdziemy i do tego, kto wie? Na razie Hitler straszy, że pogrzebie wszystkich, którzy się mu nie podo­bają.

– Sytuacja rzeczywiście jest napięta.

– W ostatnią środę, panie poruczniku, koło Ryk przyła­pali chłopi niemiec­kiego agenta, podobno wmawiał w lu­dzi, że „Niemcy niosą światu porządek, a potem będzie pokój na tysiąc lat”. Dla świętego spokoju skuli mu mordę i oddali na policję.

– To chyba był jakiś zwariowany agent, normalny by tak otwarcie nie gadał. A z tym pokojem, to coś nie tak. W ostatnich latach cały świat nic innego nie robił, tylko ustępował krok po kroku, chroniąc pokój i dobrze wia­domo, co z tego wynikło, widzieliśmy. A teraz chyba już koniec z ustępstwami – i słusznie.

– Panie poruczniku, dlaczego tego faceta własny naród nie zlikwiduje?

– Żebym ja to wiedział. Może dlatego, że go Hitler wziął za pysk: zlikwidował opozycję, zorganizował tajną policję, cenzurę, obozy koncentracyjne. A może im to wła­śnie odpowiada? On sobie zdążył wychować fanatyków.

Sierżant szef pokręcił głową. Ktoś go odwołał z hangaru, odszedł, drzwi się zamknęły. Pozostałem na lotnisku aż do świtu.

O świcie siódemka była rzeczywiście gotowa. Wystarto­wałem na jej oblatanie, pozostawiając za sobą ciemne linie na zroszonym lotnisku. Na dole już zaczynał się ruch, na polnych drogach pierwsze wozy wlokły za sobą rdzawe ogony kurzu, pługi wychodziły na pola. W zagłębieniach terenu leżała jeszcze niebieska mgła. Niebo już czerwie­niało, wreszcie zapaliły się od słońca kościelne wieże. Zro­biłem pełną akrobację, nurkowanie, wznoszenie, opadanie liściem. Potem zeszedłem w dół i lotem koszącym przele­ciałem tuż nad dachami znajomego majątku. Zrobiłem to po prostu z zazdrości; dlaczego niby mają się wysypiać, jeżeli ja jestem taki śpiący? Widziałem, jak spłoszone ko­nie hulały po łące, właściciele także musieli się pobudzić od ryku silnika.

Wróciłem na lotnisko. Po wylądowaniu udałem się na­tychmiast do koszar podchorążych, żeby dopilnować po­rannego programu. Podchorąży właśnie zmywali z siebie pod prysznicami resztki snu. Wysportowani i opaleni na brąz, wili się pod zimnym prysznicem jak węgorze, zadowo­leni i hałaś­liwi. W kilkanaście minut po kąpieli, ubrani w letnie kombinezony, stali już w dwuszeregu, śpiewając „Kiedy ranne wstają zorze...”.

Śniadanie trwało piętnaście minut. Potem zbiórka i odmarsz na lotnisko: „Trzy lata twardej szkoły przejdą jak nieznośne sny...”.

Zatrzymaliśmy się przed hangarem, nadjechał komendant Wyższej Szkoły Pilotażu, kapitan Stanisław Brzezina:

– Czołem, podchorążowie!

– Czołem, panie kapitanie!

Nastąpił podział na poszczególne grupy i wyznaczenie instruktorów. Grupę akrobacji objął porucznik Stefan Witorzeńć.

– A pan przeprowadzi dzisiaj egzamin z walki powietrznej – zwrócił się do mnie Brzezina.

– Kobra zerżnie nam kupry – odezwał się półgłosem któryś z podchorążych. Ta dziwna nazwa przyczepiła się do mnie już w momencie mego przyjścia do Szkoły, kiedy – przed pierwszym startem – powiedziałem do podchorążych, że „myśliwiec w powietrzu powinien zamienić się w kobrę; atak musi być zdecydowany, błyskawiczny i skuteczny”. Następnego dnia na kadłubie mojego samolotu miałem już namalowaną bardzo kolorową kobrę w ataku.

Wyznaczyłem instruktorów do przeprowadzenia egza­mi­nu, pozostawiając dla siebie tych podchorążych, którzy potrzebowali jeszcze „doszlifowania”. A że bądź co bądź był to koniec szkolenia, egzaminy, po których mieliśmy się rozstać – wypadało coś im powiedzieć.

– Za parę dni opuścicie Szkołę. Życie jest przed wami, a najpiękniejsze w życiu jest to właśnie, że się żyje; dla­tego trzeba je oszczędzać. Jeżeli to jest konieczne, trzeba także i ginąć, ale najpierw trzeba się zastanowić, czy to się komuś na coś dobrego przyda. Latanie jest sztuką, więc nie myślcie, że po Szkole będziecie odpoczywać; naj­lepiej zapowiadający się piloci ginęli czasem na początku swej kariery, jeśli nie znali siebie, powietrza i maszyny. W walce pamiętajcie, że przeciwnik także jest człowiekiem, takim samym jak wy, przeżywa to samo co wy, także i za­łamania; czasem ułamek sekundy daje­ zwycięstwo temu, kto przetrzyma i nie pomyśli o przegranej. Przeprowadzę z wami ostatnie walki, starałem się przekazać wam całe moje doświadczenie, zachowajcie je. Wojna może wybuch­nąć nawet jutro, bądźcie na to przygotowani, nigdy nie myślcie o przegranej.

Na pierwszy ogień wyznaczyłem najostrzejszego z pod­chorążych, świetnie zapowiadającego się myśliwca. Miał on tylko jedną wadę, ale za to poważną: twierdził, że „my­śliwiec to brawura”. Był w błędzie. Myśliwiec to przede wszystkim myślenie i przewidywanie. Chciałem go w ostat­niej walce „oczyścić”; pokazać, że samą brawurą nieda­leko zajedzie.

– Wystartujemy w szyku. Ja prowadzę. Proszę trzymać się mojej maszyny mniej więcej w odległości jednego me­tra. Po nabraniu tysiąca metrów dam znak do rozejścia się i po przeliczeniu do dziesięciu zawrócimy na siebie. Rozegramy dwie walki. Przegrywający zakołysze skrzydłami. Zdjęcia proszę robić z poprawką i bez poprawki, z od­ległości około stu metrów. Wracamy na lotnisko w szyku, podchorąży prowadzi do lądowania, ja będę na skrzydle. Jasne?

– Jasne, panie poruczniku.

Wystartowaliśmy. Polecieliśmy lotem koszącym na wyso­kości zaledwie kilkunastu metrów, w stronę Dęblina. Po drodze robiłem nagłe, ostre i głębokie zakręty, chciałem podchorążego odrobinę zmęczyć przed walką, ażeby dać mu bodaj namiastkę lotu w warunkach bojowych – oczy­wiście, jeśli chodzi o wyczerpanie. Nieraz przed walką zdarzy mu się lot w ciężkich warunkach atmosferycznych albo nad terenem naszpikowanym bronią przeciwlotniczą. Wodziłem go tak dosyć długo, ale podchorąży nie dawał się. Trzymał się doskonale w szyku, jego skrzydło prawie że dotykało mojego, w głębokich skrętach zawisał nade mną pionowo jak jastrząb. Podobał mi się.

Nad lotniskiem dęblińskim kręciły się „Karasie”, szko­lono liniowców i pilotów bombowych. Tuż obok nad Boro­winą latały szkolne PWS.

Nad twierdzą w Dęblinie dałem wreszcie znak do rozej­ścia się. Policzyłem do dziesięciu, zawróciłem. Związaliśmy się w walce. Skupiłem się „na zimno”; przyszedł czas, aby...

Nagle stało się coś dziwnego: tuż koło kabiny mojego samolotu przeszły smugi – jakby świetlnych i zapalających pocisków. W ułamek sekundy później znowu smugi. Zakołysałem skrzydłami. Pierwsza myśl: kiedyż ten czort zła­pał mnie na celownik? Druga: rusznikarze załadowali mu przez omyłkę ostrą amunicję. Byłem z tego wszystkiego bardzo niezadowolony. Dałem podchorążemu znak ręką, ażeby prowadził do lądowania. Wysunął się do przodu, ja trzymałem się jego skrzydła. Podchodzimy do lądowania. I nagle wytrysnęła przed nami czerwona rakieta: „nie lą­dować!”. Dodaję gazu. Jakiś P-7 przecina nam drogę, schodzi głębokimi ślizgami. O mało co nie zderzyliśmy się. Pewnie któryś z podchorążych zdenerwował się po akro­bacji – pomyślałem – i ląduje „na hurra”.

Po wylądowaniu podkołowałem do chorągiewki starto­wej, nie wyłączając silnika. Widzę Witorzeńcia, krzyczę z kabiny:

– Który to podchorąży urwał się i przeciął nam drogę?

– To Szpak.

Jestem zupełnie zdezorientowany; Szpak – to porucznik Tadeusz Arentowicz, instruktor, nie uczeń.

– Wyłącz silnik! – krzyczy Stefan.

– Co jest, do pioruna ciężkiego? – zdenerwowałem się.

Stefan pokazał w uśmiechu swój złoty ząb i dalej za­garnia powietrze chorągiewką startową: „kołować do mnie”. Jest w tym dniu oficerem startowym, muszę wykony­wać jego rozkazy.

Wyłączam silnik, wyskakuję z kabiny, idę wprost na Szpaka, muszę mu nawymyślać. Przyjaźniłem się z nim jesz­cze w 1. Pułku Lotniczym w Warszawie, wiele go­dzin spędziliśmy razem w powietrzu, w kawiarniach, w noc­nych klubach, na nartach, kortach tenisowych, na pływalni. Lubiłem Tadeusza za jego wisielczy humor, wiedziałem, jak lata; cóż za głupie cyrki teraz wyprawia?

Arentowicz ma dziwną minę:

– Le Kuto (doczepił mi kiedyś to przezwisko – le couteau, nóż – ale zawsze je wypisywał w transkrypcji pol­skiej) – Le Kuto – powiada – żyjesz jeszcze, nie podstrzelili cię?

Byłem wściekły:

– Idź do diabła, nie zawracaj głowy. Stale przypomi­nam podchorążym o dyscyplinie w powietrzu, a ty zaiwaniasz ślizgami przed samym nosem. Gdyby to jakiś szcze­niak...

– Ofiaruj metrową świecę w kościele, że żyjesz – prze­rywa mi – messer­schmitt cię atakował.

Popatrzyłem na niego nie bardzo przytomnie:

– Messerschmitt?...

– Aha. Chciał zerżnąć ci kuper, ale jak zobaczył tę ko­brę na twoim samolocie, to cykoria tak go popędziła, że wywiał. A poza tym, żebym nie zapomniał: był telefon do adiutanta Centrum, żeś o świcie przerwał miodowy mie­siąc młodej parze – wiesz, w tym majątku koło Wisły. Nad dachem szurnąłeś, przyzwoi­ty człowiek tego nie robi, sam wiesz, że są momenty...

– Szpak, szybko startuj z powrotem do Dęblina, my nie mamy teraz czasu na podgadujki – przerwał mu Stefan.

Arentowicz wziął mnie pod rękę.

– Nie żartuję. Jednego „robaczka” (tak nazywano pod­cho­rążych z podstawowego pilotażu) messerschmitt podstrzelił dzisiaj.

Wtem zajechał samochodem kapitan Brzezina. Był wy­raźnie poruszony:

– Niemcy zaatakowali Polskę, dzisiaj o godzinie 4.45 ra­no. Luftwaffe bombarduje miasta i lotniska.

– O mało co nie zerżnęli nam Le Kuto – wtrącił się Szpak. Brzezina zwrócił się do mnie:

– Zaatakowali cię Niemcy?

– Widziałem tylko smugi pocisków, messerschmitta nie zauważyłem, byłem związany walką z podchorążym.

Widziałem, że wszyscy myślą o jednym tylko – i że to jedno jakoś nie mieści im się w głowie, rzeczywistość opor­nie przebijała sobie drogę.

– To już ci ten lot koszący nad majątkiem daruję – Brzezinie twarz poszerzyła się w uśmiechu.

– Wypędziłeś kobietę z łóżka, ot co – mruczał Szpak – mąż natychmiast zadzwonił na lotnisko.

Brzezina był już bez uśmiechu:

– Wstrzymać loty, wszyscy piloci na odprawę. Dwa klu­cze pozostają w alarmie. Na dowódców kluczy wyznaczam Witorzeńcia i Urbanowicza. Start na czerwoną rakietę. Łączność z ziemią, jak umówiliśmy wczoraj. Klucze pozo­stają w alarmie od świtu do nocy, zmiana pilotów co dwie godziny.

Omówiliśmy ze Stefanem taktykę w powietrzu, nałożyli­śmy spadochrony, weszliśmy do kabin. Bytem oszołomiony. Wojna. Jednak wojna. Papa krzątał się przy samolotach, osobiście przypasywał pilotów w kabinach, był bardzo przejęty, w ruchach jego rąk było coś naprawdę ojcow­skiego, starał się pokryć jakoś swoje wzruszenie, gadał po swojemu: „panowie,­ uważać w powietrzu jak jasna cho­lera, nie dać się zrębać”. Potem do swojego przyjaciela sierżanta, mojego skrzydłowego: „za luźno jesteś przypasany, podciągnę ci pasy, żebyś nie pętał się po kabinie, jak coś tam w portkach przy oberku”. Kręcił się przy samo­lotach, kiedy zaś wszystko już było dopięte – nie mógł sobie jakoś znaleźć miejsca. Wsiadł na rower, pojechał, po chwili wrócił z koszem żółtych gruszek.

Był pierwszy września 1939.

Ułęż przyjął wiadomość o wojnie z powagą. Nikt nie histeryzował, ale też nikt nie udawał, że „jakoś to będzie”.

Dreszcze latały mi po grzbiecie; może z niewyspania, może także i z podniecenia. Wiedziałem, wchodząc do ka­biny, że parę lat będę w niej siedział, nie byłem optymi­stą. Ale nie miałem też złych myśli i nie spodziewałem się, że mnie zrębią; odwrotnie – postanowiłem zrębać Niemca jak najszybciej „ku chwale Ojczyzny i króla jegomości”.

Godziny w kabinie dłużyły się jak nigdy. Czekaliśmy na czerwoną rakietę, nie było jej. Nad lotniskiem był spokoj­ny, złoty, jesienny dzień, słońce grzało, pachniało upałem, nitki babiego lata czepiały się krawędzi skrzydeł. A jest wojna.

Cóż ja wiedziałem o wojnie? Byłem zupełnie małym chłopcem, kiedy wybuchła pierwsza wojna światowa. Pa­miętałem – jak przez mgłę – sznury rowów strzeleckich, pamiętałem, jak wyją pociski artyleryjskie. Mój starszy brat objaśniał mi fachowo: „to są, frajerze, pociski z armat. A te, co tak cienko gwiżdżą – to są ołowiane kulki z kara­binów maszynowych i ręcznych, wiesz?”. Rodzice ostrze­gali nas przed tymi „kulkami”. A dla nas śmierć była czymś zupełnie nierealnym, czymś z bajki. Kiedy przecho­dził front – baliśmy się tylko zwierzęcego ryku żołnierzy w czasie walki na bagnety, był okropny. Okrągłymi ze zdu­mienia oczyma patrzyliśmy na zabitych i rannych, którzy prosili o dobicie. Potem przyszli Niemcy, świetnie wyekwi­powani, rośli, butni.

Potem znowu Niemcy odeszli. I to był koniec. Był sple­śniały chleb i ziemniaki, żołnierze niemieccy szli obdarci, wygłodzeni. Nawet nie było już nic do rabowania, kobiety wiejskie rozbrajały żołnierzy, w razie oporu trzepały miotła­mi. Potem­ pojawiły się polskie orzełki na czapkach. Myśmy z bratem też sobie takie zafundowali; drogo mnie to ko­sztowało, „producentowi” musiałem za orzełka oddać ulu­bionego królika. A potem laliśmy łzy, że nas nie chcą wziąć do wojska, bo jesteśmy za mali (kiedy to piszę – mój brat od dawna leży na cmentarzu wojskowym we Wło­szech).

Koło samolotów kręci się Papa. Chodzi, zagląda, cho­ciaż w tej chwili nic już więcej zrobić nie może.

Kiedy wstępowałem do Korpusu Kadetów w Modlinie – wędrując z kolegami po twierdzy, odczytywaliśmy na mu­rach napisy z czasów wojny, wydrapane bagnetami. Utkwił mi w pamięci tylko jeden – i to grubo sprzed wojny, dato­wany 1905: „siewodnia riezali my Polakow” – i jakieś na­zwisko.

W 1938 byłem w Niemczech. Widziałem przemawiającego Hitlera. Stadion był czerwony od sztandarów ze swa­styką, wierni wyznawcy stali murem z zapalonymi pochod­niami. Na wysokiej trybunie, otoczony czernią eses­mańskich mundurów, przemawiał „Wódz”. Pamiętam jego za­chrypnięty, załamujący się w histerycznym krzyku głos; Hitler robił wrażenie maniaka, chorego – ze swoim gło­sem, z opętaną gestykulacją zaciśniętych pięści. Ale Niemcy patrzyli weń jak w bóstwo, stadion wypełniony mo­rzem pochodni huczał jednym „Sieg Heil”. Niemcy jednym głosem śpiewali „Deutschland, Deutschland über alles” – potem „Horst Wessel Lied”. Ten tłum nie miał w sobie nic ludzkiego, pachniało szaleństwem.

Tego samego roku byłem także w Baden koło Wiednia. Niemcy już okupowali Austrię. Widziałem armię niemiec­ką – świetnie wyekwipowanych, rosłych żołnierzy, maszerujących ulicami. W parkach orkiestry grały słodkie melo­dyjki,wszystkie­ bardzo „gemütlich”, ci na ulicy śpiewali znów szturmówkę „Horst Wessel”. Co lepsze hotele były zarezerwowane „nur für Parteigenossen”. Widziałem, jak w cuchnącym bajorku Niemcy urządzili konkurs pływacki dla Żydów: sędziwi brodacze brnęli przez kałużę, dosta­wali na brzegu fotografie Hitlera z dzieckiem na ręku.

Miałem też okazję widzieć w Baden – przejazdem – Hermanna Göringa. Poprzedniego dnia były aresztowa­nia. Gestapo było także i u mnie w hotelu; przeszukali cały pokój i powywracali wszystko w walizce. Byli mało uprzejmi, grozili obozem. W dzień przyjazdu Göringa mia­sto wyglądało jak po epidemii, było pusto na ulicach, krę­ciły się tylko patrole wojska i żandarmerii. Wzdłuż alei, którą przejeżdżać miał Göring, na przestrzeni paru kilo­metrów przeciągnięto grube liny. Co kilkanaście kroków stali „cywile”. Za ich kordonem ustawiono dzieci z cho­rągiewkami w rękach i kwiatami. Potem – grupami – za­częto przepuszczać ludność.

Göring jechał w pięknym, otwartym samochodzie, ubrany w mundur kapiący od złota, z buławą marszał­kowską w ręku. Był spasiony, błazeński w swoim bajecznie ozdobnym stroju, uśmiechał się, co kilkanaście kroków robił buławą wspaniałe gesty, dzieci krzyczały cienko „Heil Hitler!”, tłum milczał.

Wieczorem byłem w lokalu, trafiłem na lotników nie­mieckich. Byli młodzi – i gdyby nie mundury, gdyby nie twarze... Byłem po cywilnemu, siedziałem sam, patrzałem. Musiało to zwrócić uwagę, w pewnym momencie młody lotnik z dystynkcjami kapitana zaprosił mnie do stolika, gdzie siedzieli oficerowie. Blondyn – mogłem uchodzić za „nordyka”. A mnie się przypomniało Wilno: kiedy pewna matka uroczych córek zapraszała studentów: „proszęż sia­dać, proszęż gadać, proszęż córki moje bawić” – skromni studenci odpowiadali uprzejmie i flegmatycznie, tym sa­mym charakterystycznym akcentem: „dziękuję, nie chce sie”. W tamtej chwili odpowiedziałem niemieckiemu kapi­tanowi lotnictwa, że czuję się doskonale w swoim własnym towarzystwie. Oczy mu się odrobinę zwęziły, po chwili dwóch cywilów poprosiło mnie o papiery. W paszporcie miałem zapisane: „oficer lotnictwa”. Niemiec uśmiechnął się zimno, popatrzył mi w oczy:

– Spotkamy się kiedyś w powietrzu.

– Mam nadzieję.

Siedząc teraz w kabinie – czekałem właśnie na takie spotkanie.

Nie wierzyłem w zwycięstwo Niemiec w drugiej wojnie światowej. Ale też – o czym nikt nigdy głośno nie mówił – nie wierzyłem w aktualną pomoc aliantów. Gdyby trak­towali swe zapewnienia serio – co najmniej od roku zaangażowaliby się finansowo: samoloty, broń... Tymcza­sem jest wrzesień 1939 – i siedzę w kabinie P-7. Kiedyś – w 1931 – był to pełnowartościowy i groźny myśliwiec. Pozo­stał dobrą maszyną. Do akrobacji i do szkolenia myśliw­ców. Może jeszcze do ataku na cele naziemne, gdyby miał opancerzenie, bo ja wiem? A może charakterystyki nie­mieckich samolotów są przesadzone? Nie bardzo wiado­mo, co chowają w zanadrzu nasze wytwórnie i dowództwo; może nowe prototypy zdążą wejść do serii, może je do­staniemy? Powinniśmy. Ale trzeba się bić i tak, jak podej­dzie, trudno. Może jednak przy końcu wojny polskie ko­biety będą miały szansę trzepać znowu Niemców mio­tłami?

Podchorążowie kopali rowy przeciwodłamkowe w po­bliżu samolotów i narzekali, że nie są w alarmie. Pod skrzydłami mojego samolotu siedzieli mechanicy i ruszni­karze, rozmawiali o wojnie: jak będzie. Słońce przygrze­wało coraz mocniej, mgła zupełnie znikła, coraz więcej nitek babiego lata czepiało się krawędzi płatów. Powoli ogarniała mnie senność. Pochyliłem głowę do tyłu, powieki mi opadły. Usłyszałem jednak wystrzał, otworzyłem oczy: akurat na tle nieba zakreślała piękny łuk purpurowa ra­kieta. Ręka sama sięgnęła do rozrusznika, piloci nasuwali okulary na oczy, sześćśmigieł kolejno załopotało w po­wietrzu: pierwszy obrót powolny, niepewny, następne co­raz szybsze, wreszcie z rur wydechowych tryskają smugi niebieskiego dymu, bledną, lotnisko ryczy silnikami.

Na swojej kremowej rękawiczce zauważyłem biedronkę czerwoną w czarne ciapki. Nie wiem, dlaczego zapamię­tałem tak dokładnie tę biedronkę.

Dałem pełny gaz, ruszyliśmy ostro do startu.

Pierwsza walka

Czytałem wiele książek lotniczych i – prawdę powie­dziawszy – nudziły mnie nieco techniczne opisy walk; liczba możliwych alternatyw sytuacyjnych była dość ogra­niczona (zaś możliwości finałowe jeszcze bardziej), mnie zaś interesowało głównie, „jak to jest naprawdę”, co się wtedy czuje, jak to wygląda od strony pilota, jak się to przeżywa. Fachowe opracowania nie zajmowały się pro­blemami tego typu. Przy ich lekturze odnosiło się wraże­nie, że sprawa kończy się na tym, iż w takiej to a takiej sytuacji i warunkach pilot „winien” postąpić tak a tak, zwracając uwagę na to i owo, i pamiętając jeszcze o czymś tam; że, jednym słowem – winien działać jak sprawny automat. Już w czasie trenowania walk powietrznych prze­konałem się, że podręcznikowy ich obraz jest lekko zafał­szowany i bardzo niezupełny. O tyle zafałszowany, że z jed­nej strony możliwość alternatyw sytuacyjnych była w prak­tyce o wiele większa, zaś z drugiej – wiele reakcji w po­wietrzu było podświadomych, odruchowych, wcale niedyk­towanych tym, co pilot „winien” zrobić. Gdy daną walkę analizowało się później na ziemi – można było wprawdzie wychwycić ewentualne błędy czy też momenty, które dały przewagę, ale praktycznie bardzo trudne albo wręcz nie­możliwe było odpowiedzieć na pytanie, dlaczego w danym momencie pilot w ten właśnie sposób zareagował; albo jaka przyczyna tkwiła w tym, że wykonał (albo nie) dany manewr. Do tego dochodziły jeszcze kwestie indywidual­nych temperamentów i „sposobów bycia”­ w powietrzu. Były to rzeczy mało uchwytne, żaden podręcznik się tym nie zajmował; niemniej były to realne „współczynniki”. Ileż to możliwości kryje się w tym, że na przykład pilot jest specjal­nie „cięty” na swego przeciwnika albo mocno podirytowany... Czy też w tym, że postanowił się „szanować”. Ile razy ambicja i zapał w starciu z chłodnym kalkulowaniem dawały tak bardzo różne wyniki. Wszystko to okazywało się już w trakcie szkolenia, już w czasie treningów – ale dotąd zawsze była to tylko gra, trochę „na niby”. Osta­tecznie wiedziało się, że – wyjąwszy, zawsze aktualną, moż­liwość nieszczęśliwego wypadku – wyląduje się po walce spokojnie na lotnisku razem z niedawnym „przeciwnikiem”.

Teraz było zupełnie coś innego: walka nie przestała być grą, ale tym razem miała to już być gra bardzo serio i o wysoką stawkę. Przez wiele lat wychowywano nas i kształcono dla tego celu: do walki. Ten cel nabrał teraz wyrazistych barw. Nareszcie miałem się przekonać, „jak to jest naprawdę”.