Spadek ebook i audiobook

Lekarzom, pielęgniarkom,pracownikom i pacjentomszpitala w Zamościu

CZĘŚĆ PIERWSZA

Jesień

Budzik z wściekłością w głosie oznajmiał, że czas wstawać. Nie można było go zignorować, a stał zbyt daleko, by dało się go uciszyć jednym celnym ciosem. Z trudem zmieniłam pozycję z poziomej na pionową. Ciało odmawiało współpracy z mózgiem, tłumacząc się zbyt wczesną porą. Jakimś cudem udało mi się pokonać ten metr, który dzielił mnie od komody, i nareszcie zapanowała cisza. Zerknęłam na cyferblat. Jeszcze raz, zdziwiona. Kto, do ciężkiej cholery, wstaje o szóstej rano? – zapytałam samą siebie. Po długiej chwili intensywnego myślenia udzieliłam sobie odpowiedzi: właściciele psów.

Od osiemnastu godzin miałam psa. Od siedemnastu uważałam, że to był bardzo zły pomysł. Nie powinnam się była zgodzić, ale mam miękkie serce, a Magda była zdesperowana.

– To tylko kilka tygodni…

– Pół roku – sprecyzowałam.

– Czym jest pół roku? Minie, zanim się zorientujesz. Proszę, Dorota, jesteś moją jedyną nadzieją.

– A twoja mama?

– Z tym jej biodrem? – zapytała z wyrzutem, a mnie zrobiło się głupio, że nie pomyślałam o biodrze matki mojej najserdeczniejszej przyjaciółki.

Zapadło milczenie. Starałam się nie patrzeć na Magdę, bo wiedziałam, że jej oczy wyglądają jak filiżanki po brzegi wypełnione błaganiem.

– Nie znam się na psach.

Wyczuła, że mój opór słabnie. Ze zdwojoną siłą przekonywała, jak to świetnie będzie, jak dobrze spacery robią na cerę, sama radość, zero problemów. Powiedziałam „tak” tylko dlatego, że byłam zmęczona tym słowotokiem. Magda mnie wycałowała przez słuchawkę, „Na ciebie zawsze można liczyć”, powiedziała. No i ostatecznie w drodze na lotnisko zajechała do mnie i zostawiła swojego „skarbuńcia”, który bardziej przypominał pluszową maskotkę niż żywego psa.

Przez chwilę nawet się cieszyłam. Oto spełniło się moje dziecięce marzenie, żeby mieć własne zwierzątko. Radość minęła bardzo szybko, a chronologia wydarzeń wykazywała, że nastąpiło to tuż po pojawieniu się pierwszej mokrej plamy na moim drogim dywanie.

Cóż, skoro już wstałam i mam obowiązki… Zaw­lekłam do łazienki swoją doczesność, ale nie nawiązywałam z nią kontaktu wzrokowego. Miałam świadomość, że przed dziewiątą przypominam nie pierwszej świeżości zombi. W temacie świeżości – umyłam zęby. Mentol sprawnie uporał się z tym, co noc zostawiła w mojej jamie ustnej.

Włożyłam dżinsy, na bose stopy wzułam tenisówki, wiatrówkę zapięłam po samą szyję, żeby nie było widać, że mam pod nią piżamę. Już prawie byłam w drzwiach, kiedy uświadomiłam sobie, że czegoś mi brakuje. No przecież pies! Nie mogę wyjść na spacer z psem bez psa. Zawołałam, brak odzewu. Sprawdziłam przedpokój. Nic. Zdjęłam buty i zaczęłam łazić po mieszkaniu w poszukiwaniu zwierzaka. To nie jest duży metraż. Z tego powodu musiałam być kreatywna i wykorzystać każdy metr i każdy zakamarek. Powoli uświadamiałam sobie, że labirynt jak z obrazów Eschera to przestrzeń, w której mały pies mógł się po prostu zgubić.

A może w ogóle go nie było? Może cała ta sytuacja mi się przyśniła? Spojrzałam na dywan. Dowód wczorajszej obecności psa jeszcze nie zdążył wyschnąć. Sprawiał wręcz wrażenie większego.

Dziesięć minut później w najciemniejszym kąciku pod biurkiem znalazłam sprawcę. Spał twardo i wyglądał nad wyraz słodko. Wyciągnęłam rękę, żeby go pogłaskać, i prawie jednocześnie zawyłam z bólu. Ostre jak szpilki zęby spotkały się z moim palcem, robiąc w nim szereg otworów, którymi popłynęła krew.

Winowajczyni patrzyła na mnie nieprzytomnym wzrokiem. Dopiero po chwili do nas obu dotarło, co się właśnie stało. Przepraszająco machnęła ogonem. W odpowiedzi, bogatsza o mądrość życiową, która mówi, że nie należy dotykać śpiącego psa, przyczepiłam zwierza do drugiego końca smyczy i wymaszerowałam z mieszkania.

Zatrzymałyśmy się na trawniku przed klatką. Pies łaził w kółko i wąchał, ja zastanawiałam się, czy jest szansa, że jeszcze godzinkę pośpię.

– Sprzątnie to pani później? – Sąsiadka spod dwójki, wracająca z zakupów, spojrzała wymownie na wypięty zadek mojej podopiecznej.

Skinęłam głową, że „ależ oczywiście”.

Jak brzmi to chińskie przekleństwo? „Oby spełniły się twoje marzenia”.

* * *

Początek bycia właścicielem psa był, nie ma co się oszukiwać, koszmarny. Zwierzak nie chciał jeść, bałam się, że zdechnie. Albo wprost przeciwnie, jadł, co popadło, a to wzbudzało obawy o sprawność zwieraczy. Pół biedy, kiedy puściły w przedpokoju, ale kilka razy zdarzyło mu się nie wytrzymać na klatce schodowej. Musiałam szorować schody, a sąsiedzi patrzyli na mnie z wyrzutem. Wychodząc do pracy, zawsze się zastanawiałam, co zeżre podczas mojej nieobecności i co powiem Magdzie, jeśli to coś okaże się ostatnim posiłkiem.

Jednak każdy następny dzień był łatwiejszy od poprzedniego. Uczyłam się ja i pies, a właściwie teraz Dusia też się uczyła. Popełniałyśmy jeszcze błędy. Zdarzyło mi się przywiązać żółtą wstążeczkę do smyczy, bo widziałam, że tak robią niektórzy właściciele, dopiero później dowiedziałam się, że to nie ozdoba. Dusia zaś zakopała kawałek kości pod moim łóżkiem i zapomniała mi o tym powiedzieć.

– Co zrobisz, kiedy Magda wróci? – zapytała ciocia Celina, kiedy pewnej niedzieli wpadłyśmy do niej na obiad.

– To jej pies – rzuciłam obojętnie. Nie chciałam dopuszczać do siebie obaw.

Ciocia Celina, zwana również ciocią-babcią, bo była rodzoną siostrą mamy mojej mamy, miała zadziwiającą zdolność zadawania właściwych pytań we właściwym momencie. To ona, kilka tygodni przed pojawieniem się Dusi w moim domu, zapytała:

– Nie widuję ostatnio Kuby, coś się stało?

– Nie coś, tylko ktoś – odpowiedziałam.

– Przykro mi.

– Nie ma powodu. Nie wiem, czy to, co czuję, to smutek, czy ulga, że już po wszystkim.

Ciocia Celina pogłaskała mnie po głowie, nazwała biednym dzieckiem i nie poruszała tematu mojego byłego przez jakiś miesiąc, kiedy to bardzo trafnie sformułowała przypuszczenie:

– Nie sądzisz, że dzięki temu psu łatwiej znosisz rozstanie?

Tak. Zaabsorbowana kupami, karmami i szczepieniem przeciw kleszczom nie miałam czasu myśleć o Kubie. Odszedł w przeszłość, jak kilku innych przed nim. I było to pierwsze odejście, którego nie odreagowywałam barwieniem włosów na czerwono albo zakupem karnetu na siłownię. Skoncentrowana na psie, nie miałam czasu przeprowadzić sekcji swojej zamordowanej miłości. Ciocia Celina pewnie zapytałaby w tym momencie, czy to naprawdę była miłość. Po głębszym zastanowieniu musiałabym, zgodnie z prawdą, powiedzieć, że przez jakiś czas szliśmy jedną drogą, a na pierwszym rozstaju każde poszło w swoją stronę. Moje związki zawsze tak wyglądają. Nie wiem dlaczego.

A przecież był moment, gdzieś na samym początku, taki euforyczny, kiedy zdawało mi się, że to ten jedyny.

Los zetknął mnie z Kubą na gwiazdkowej imprezie w firmie, dla której on pracował, a ja… w zasadzie też pracowałam, jeśli tak można określić liczne umowy o dzieło, które podpisywałam, ilekroć w firmie chcieli się dowiedzieć, co napisał do nich japoński kontrahent.

Zaproszenie wydało mi się miłym gestem z ich strony i postanowiłam tam iść, mimo że osobiście znałam tylko dwie dziewczyny z działu kadr. Nie oczekiwałam integracji towarzyskiej. Myślałam raczej o wieczorze spędzonym z kubeczkiem wina i sałatką z liści szpinaku. I to właśnie do niej skierowałam pierwsze kroki.

– Cześć, jesteś tu nowa? – zapytał facet, który usiłował przekonać faszerowane jajko, by nie opuszczało jego plastikowego talerzyka.

– Nie.

– Bo nie kojarzę twarzy. W którym dziale pracujesz?

– Nie pracuję tu na stałe, robię tłumaczenia…

– Nie mów! Ty jesteś…

– Dorota Jakubiec…

W tym momencie facet podniósł ręce do góry, zapominając o jajku, które wykonawszy podwójne salto, wylądowało na zapiekance z łososia. Szybko narzuciłam na nie liść szpinaku, żeby mogło spędzić resztę wieczoru w roli przybrania.

– Ludzie! Słuchajcie, to jest Dorota! – krzyknął facet, zupełnie nieprzejęty przygodą przystawki.

Kilka osób podeszło się przywitać, inne posłały szczere uśmiechy. Czułam się onieśmielona tą nagłą popularnością.

– Usiądziemy pogadać? – zapytał amator faszerowanych jajek, kiedy wokół nas zrobiło się na powrót luźno.

– Chętnie. – Nalałam sobie wina do jednorazowego kubeczka.

– Nawet nie wiesz, jak się cieszę, że cię poznałem – powiedział, gdy usiedliśmy już na plastikowych krzesełkach w cieniu zielonego fikusa. – Jesteś… – przez chwilę szukał właściwego słowa – …jesteś kultowa.

– Dlaczego? – Nie bardzo rozumiałam.

– Te twoje tłumaczenia! – A ponieważ dalej nie rozumiałam, zaczął przytaczać przykłady. – „Nie możecie napisać Japończykom, którzy was chwalą, że to miłe z ich strony. Musicie napisać, że jesteście niegodni tej pochwały, ale w przyszłości zrobicie wszystko, żeby zasłużyć na ich zaufanie”.

Roześmiał się, ja tylko się uśmiechnęłam. Choć od lat próbowałam zrozumieć Japończyków, ich samurajska dusza ciągle wymykała się mojej zdolności pojmowania. A jednak byłam mentalnie bliżej Japonii niż jakakolwiek osoba w tej firmie. Zadziwiające, jak sposób myślenia, stereotypy, pryzmat własnej kultury wpływają na nasze postrzeganie świata. Nigdy nie żałowałam wyboru drogi zawodowej, bo dzięki temu szerzej otworzyłam oczy.

– Dlaczego wybrałaś takie studia? – zapytał, jakby słyszał moje myśli.

– Obejrzałam Szoguna – wyjaśniłam. To nie była prawda, ale taka wersja brzmiała lepiej niż „Chciałam zrobić na złość matce, która uważała, że powinnam iść na ekonomię, a japonistyka brzmiała naprawdę idiotycznie”.

Spędziliśmy półtorej godziny na przyjemnej rozmowie. Dowiedziałam się, że ma na imię Kuba i skończył marketing i zarządzanie, a teraz zaocznie studiuje prawo. I to w zasadzie tyle, bo głównie rozmawialiśmy o mnie. To było nowe doświadczenie – mężczyźni, których spotykałam do tej pory, nie uważali mnie za ciekawy temat. Wyniki meczu, sytuacja polityczna czy automatyczna skrzynia biegów – o tym można rozmawiać. Nic więc dziwnego, że kiedy Kuba, pomagając mi wsiąść do taksówki, zapytał, czy może zadzwonić, entuzjastycznie wykrzyknęłam, że tak.

Dopiero pod domem, kiedy patroszyłam torebkę w poszukiwaniu portfela, uzmysłowiłam sobie, że nie zostawiłam Kubie numeru telefonu. Przez chwilę rozważałam, czy nie kazać wieźć się z powrotem, ale byłam zbyt zmęczona. „Trudno”, powiedziałam do siebie.

Dlatego, kiedy tydzień później zadzwonił, pierwszą rzeczą, którą ode mnie usłyszał, było pytanie, skąd ma numer.

– Z kadr. Jest w twoich danych.

Ucieszyłam się, że zadał sobie trud znalezienia mojego numeru i że dzwoni. Umówiliśmy się na spotkanie. To znaczy ja myślałam, że to zwykłe spotkanie. Bo tak naprawdę to była randka z całowaniem w jego samochodzie, kiedy odwiózł mnie do domu. Potem były następne. Nie pamiętam, która skończyła się wpuszczeniem go do sypialni.

Przez pierwsze pół roku było idealnie – dużo gadania, sporo wina, dobre filmy i smaczne jedzenie, upojny seks. Kolejne sześć miesięcy było trochę gorsze. Odbyliśmy mniej rozmów, wzrosło spożycie wina, jedzenie i filmy utrzymały poziom, czego o seksie powiedzieć nie można. Było nam ze sobą w miarę dobrze, ale już nie euforycznie i kiedy Kuba powiedział, że nie będzie go przez dwa tygodnie, bo wyjeżdża na szkolenie, przyjęłam to jak dar od losu.

– Myślisz, że w związku o to chodzi, żeby było wygodnie? – zapytała ciocia Celina, kiedy jej opowiedziałam, jak to fajnie nie musieć ciągle kursować między mieszkaniem Kuby i moim.

Rok później mniej więcej to samo powiedział Kuba. W naszym związku nie było już seksu, rozmów, filmów czy jedzenia. Wino służyło do zneutralizowania skutków kłótni, które co chwila wybuchały. Ja uciekłam w pracę, Kuba – w ramiona innej kobiety. Wyrzuciłam jego szczoteczkę do kosza i zmieniłam status na Facebooku. W momencie, kiedy mogłabym zacząć rozpaczać, dostałam pod opiekę psa, który mnie zaabsorbował.

* * *

Siedziałam przy małym biurku w biurze tłumaczeń, które kilka miesięcy wcześniej zatrudniło mnie na pół etatu. Miałam wrażenie, że owo „pół” dotyczy tylko pensji, a nie wykonywanej przeze mnie pracy. Właściwie skończyłam przekład i już kwadrans temu mogłam wyjść, uznałam jednak, że rzucę okiem na moją skrzynkę mailową, bo firmowy internet działał dużo lepiej niż domowy.

Byłam właśnie w trakcie przeglądania śmiesznych zdjęć z kotkami, kiedy zadzwoniła moja komórka.

– Dorota Jakubiec, słucham?

– Dzień dobry, czy pani Dorota Jakubiec?

– Tak, to ja. – Mimo wszystko wierzę w sens przedstawiania się na początku rozmowy telefonicznej.

– Dzień dobry! Ja nazywam się Marta Głada i dzwonię z tomaszowskiego ośrodka…

Przyznam szczerze – nie słuchałam. Rozmowy z telemarketerami to cena, jaką się płaci, umieszczając swój numer telefonu wszędzie, żeby ułatwić poszukiwania potencjalnym klientom. Wysoka cena. Nienawidziłam telefonicznych rozmów z obcymi osobami, które bywały roszczeniowe. Mam wrażenie, że pokolenie Why i telemarketing idealnie zgrali się w czasie. Czekałam cierpliwie, aż w jej bla, bla, bla zrobi się przerwa na tyle długa, żeby zmieściło się tam moje uprzejme „nie jestem zainteresowana”, kiedy nagle jedno słowo przykuło moją uwagę.

– Może pani powtórzyć?

Westchnęła.

– Pani dziadek przebywa już prawie miesiąc na oddziale naszego szpitala i to doprawdy wstyd…

Przez chwilę, krótką jak mgnienie oka chwilę, miałam absurdalną nadzieję, że wydarzenia sprzed pięciu lat to był sen albo jakaś mistyfikacja. Potem zdałam sobie sprawę, że to się naprawdę zdarzyło.

– Przepraszam panią bardzo, ale mój dziadek nie żyje od pięciu lat, więc to jakieś nieporozumienie.

Rozłączyłam się, szybko zebrałam swoje rzeczy z biurka i wyszłam.

Dopiero w domu, kiedy już byłyśmy po spacerze z Dusią, pozwoliłam, żeby dopadł mnie smutek wywołany tym dziwnym telefonem. Wspomnienie dziadka zawsze było bolesne. Był tak ważną osobą w moim życiu i kiedy go zabrakło, powstała pustka, której…

Znowu odezwał się telefon. Nie miałam ochoty z nikim rozmawiać, ale odbieranie stało się u mnie odruchem warunkowym.

– Dorota Jakubiec, słucham?

– Pani Dorota Jakubiec? – upewniła się moja rozmówczyni. Rozpoznałam jej głos.

– Już pani do mnie dzwoniła. Tak, nazywam się Dorota Jakubiec, ale nie mam żadnego dziadka w szpitalu, ponieważ mój dziadek nie żyje. Proszę sobie nie robić dowcipów…

– Proszę się nie rozłączać! – krzyknęła, zatrzymując mój palec nad czerwonym przyciskiem. – Chciałabym to wyjaśnić.

– Okej – skapitulowałam. Niech wyjaśni, byle już nie dzwoniła.

– Czy nazywa się pani Dorota Jakubiec, urodzona 20 stycznia 1982?

Chrząknęłam tylko, bo nie bardzo wiedziałam, czy powinnam potwierdzać ten fakt przez telefon. A jeśli to ma na celu kradzież danych osobowych i jutro obudzę się z dziurą na koncie bankowym?

– Pani mama nazywa się Jadwiga Jakubiec z domu Duńska, a ojciec Marian Jakubiec?

Mama nazywała się Jadwiga Zadrożna z domu Duńska. Nie wiedziałam, czy kiedykolwiek nosiła nazwisko mojego biologicznego ojca. Może nie nosiła, może na tym właśnie polega pomyłka?

– Może mi pani wyjaśnić, o co chodzi? Skąd ma pani te dane? – W głosie słychać było pierwsze nuty histerii, która miała mnie ogarnąć. Moja rozmówczyni to wyczuła.

– Proszę się uspokoić. Dane mam z urzędu miasta. Pan Kazimierz Jakubiec, ojciec Mariana, leży na oddziale naszego szpitala już od miesiąca. Mówi, że nie ma rodziny, ale ja znam te historie: dzieci w pracy, wnuki robią karierę w Warszawie, a starym człowiekiem nie ma się kto zająć. Wstyd.

Uznałam to oskarżenie za niesprawiedliwe. Poczułam potrzebę wyjaśnienia mojej historii rodzinnej.

– No cóż, Marian Jakubiec porzucił moją mamę, kiedy byłam mała, a pana Kazimierza w życiu na oczy nie widziałam.

– To może najwyższa na to pora? – I tym razem to ona się rozłączyła.

* * *

Kiedy dziecko jest małe, mama jest najważniejsza na świecie. Tylko ona się liczy. Dlatego długo nie zdawałam sobie sprawy, że z moją rodziną coś jest nie tak. Dopóki nie poszłam do przedszkola. Tam poznałam słowo „tata” i dowiedziałam się o jego braku w moim życiu. „Czy ja mam tatę?”, zapytałam po powrocie do domu. „Oczywiście, kochanie, ale musiał wyjechać i dlatego z nami nie mieszka”, odpowiedziała mama, a ja nie miałam powodu, żeby jej nie wierzyć.

Jakiś czas później podsłuchałam rozmowę mamy i jej ojca. Mieszkałyśmy wtedy z dziadkami. Zajmowałyśmy dwa pokoje na piętrze i miałyśmy swoją łazienkę. Kuchnia była jedna i królowała w niej babcia, mistrzyni pierożków i zupy pomidorowej. Dziadek lubił od razu po pracy zaglądać do nas „na pięterko”. Uwielbiałam i jego, i to cudowne ubranie, sztruksową marynarkę z takąż kamizelką, w których miał mnóstwo kieszeni wypełnionych cukierkami. Kiedy wydawało się, że opróżniłam już wszystkie, dziadek sięgał do kamizelki, z uśmiechem mówił: „A co my tu mamy?” i podawał mi łakocie w srebrnym papierku. Zdarzało się, że wizyty dziadka kończyły się moim pójściem do łóżka ze szklanką rumianku.

– Znowu mnie pytała o ojca – szepnęła mama.

– I co jej powiedziałaś?

– To co zawsze, że wyjechał.

– Może już czas, żeby poznała prawdę?

Nie usłyszałam, co powiedziała mama. Na pewno płakała, bo kiedy przyszła później sprawdzić, co robię, miała czerwone oczy. Uznałam wtedy, że mój ojciec nie żyje i lepiej będzie nigdy więcej o niego nie pytać.

Mniej więcej rok po tym wydarzeniu, nie pamiętam dokładnie, ale na pewno jeszcze nie zaczęłam chodzić do szkoły, nasze życie się zmieniło, pojawił się w nim bowiem Mikołaj Zadrożny. Początkowo myślałam, że ma związek z brodatym jegomościem, który w grudniowe noce podrzuca dzieciom prezenty. Wytłumaczono mi moją pomyłkę, mimo to wiele lat później uświadomiłam sobie, że moje przeczucie było słuszne, bo obu tych panów coś łączy – dobre serce.

Mikołaj ożenił się z moją mamą, a ja zostałam jego córką. Gałąź mojego drzewa genealogicznego, na której siedzieli Jakubce, została odcięta i miałam nigdy nie mieć z nią do czynienia.

– Może byśmy tak sprawdziły, co słychać u cioci Celinki? – zaproponowałam Dusi, a ona uznała, że to dobry pomysł.

* * *

– Dlaczego ty płaczesz, kochanie? – zapytała Celinka, kiedy skończyłam opowiadać.

– Chyba ze złości. Nie chcę mieć z nim do czynienia.

– Nikt nie może cię do tego zmusić.

– Wiem.

– Wiesz również, że w głębi serca chciałabyś go poznać i może czegoś się dowiedzieć?

Odpowiedź była tak oczywista, że nie musiałam jej udzielać. Na temat Mariana Jakubca moja matka milczała, Mikołaj nic nie wiedział, rodzice mamy już nie żyli. Strzępami informacji podzieliła się ze mną ciocia Celina.

– Przyjechaliśmy latem siedemdziesiątego dziewiątego na urlop do twoich dziadków, ja i mój Bronek, świeć Panie nad jego duszą. Wtedy poznałam twojego ojca. Bardzo ładny chłopak, taki uprzejmy. Lubili się z twoją mamą, to było widać. Pamiętam jednego wieczoru, jak wychodzili na spacer, twoja mama miała różową bluzeczkę, haftowaną w kwiaty, takie się wtedy nosiło, a on niebieską koszulę. Przepięknie razem wyglądali, a twoja babcia szepnęła mi, że z tego chyba będzie wesele. No ale tak się porobiło, że wcześniej miały być chrzciny. A tu biednie, ciasno. Twoja babcia napisała mi wtedy, że Marian załatwia papiery, żeby móc wyjechać na Zachód do pracy. Nie wiem, jak mu się udało to zrobić, cud jakiś. Pojechał. No a potem był 13 grudnia i stan wojenny. Więcej ci mówić nie muszę.

– Zostawił nas?

– Jak masz mieć pretensje, to do historii, nie do człowieka.

No i tyle wiedziałam na temat biologicznego ojca. Teraz pojawiła się szansa, żeby poznać jedyną osobę, która mogła powiedzieć o nim więcej, a ja nie chciałam z niej skorzystać. To znaczy trochę chciałam, a trochę się bałam. No i byłam zła, że będę musiała coś zrobić dla człowieka, który nigdy nie wykazał odrobiny zainteresowania mną, choć powinien.

– Wezmę Dusię – zaproponowała Celina, jakby w obawie, że użyję psa jako wymówki.

– No nie wiem… nie powinnam cię obarczać psem.

– Jeśli chcesz w ten sposób dać mi do zrozumienia, że jestem stara, to śmiało. Możesz mówić wprost to, co sama dobrze wiem. Mimo to musisz przyznać, że nie jestem jeszcze tak zgrzybiała, żebym nie dała rady zrobić paru kroków. Pogoda jest ładna, a spacery mi się przysłużą.

Pocałowałam Celinę w pomarszczony policzek.

– Zadzwonię jutro rano do tego szpitala, dowiem się co i jak. Może da się coś załatwić w sobotę. Nie chcę brać urlopu.

* * *

Poranek był ponury. Szare chmury wisiały tak nisko nad ziemią, miało się wrażenie, że wpełzną po dachach. Powietrze było przesycone zimną wilgocią. Chodnikiem, obok bloku, przebiegł wielbiciel joggingu, wzbudzając mój wielki szacunek. Gdybym nie musiała, jeszcze przez godzinę leżałabym w łóżku. Dusia, dygocząc, szła obok mojej nogi. Jej też nie podobało się to ranne wstawanie i ta mokra, zimna ziemia.

– Przepraszam – powiedziałam do psa, a potem powtórzyłam to do Celiny, która w pikowanym żółtym szlafroku otworzyła drzwi. Machnęła ręką, wyjęła mi z objęć Dusię i kazała jechać ostrożnie.

Szary asfalt drogi, szare pobocze i szare niebo – czułam się tak, jakbym wjechała w czarno-biały film. Dopiero na stacji benzynowej zrobiło się kolorowo. Zatankowałam, wypiłam kawę, kupiłam sobie dwa batoniki i paczkę gumy do żucia. Zapakowałam się do auta i ruszyłam przed siebie drogą, która odbijając promienie żółtego słońca, sama sprawiała wrażenie żółtej.

Rogatki Tomaszowa Lubelskiego minęłam kilka minut po dziesiątej. Prowadzona przez nawigację samochodową skręciłam w lewo, a potem jechałam przez trzysta metrów prosto. Od lat nie byłam w żadnym szpitalu. Nie sądziłam jednak, żeby w tym czasie zaszły jakieś rewolucyjne zmiany. A jednak. Wyobrażałam sobie gmaszysko w stylistyce lat pięćdziesiątych, szare i brudne. Znalazłam jednak kompleks małych budynków, których nowa elewacja została wybrana zgodnie z trendem orange is the new black. Znalazłam miejsce, gdzie mogłam zostawić samochód, i ruszyłam w stronę labiryntu, którego wnętrze wypełniał zapach środków czystości.

Dziadek leżał na kardiologii. Rzuciłam okiem na tablicę informacyjną i skierowałam się ku schodom.

Korytarz był pusty, drzwi do sal pozamykane. Zdezorientowana szukałam pokoju lekarskiego. Czułam się nieswojo, kiedy pukałam do drzwi. Miły kobiecy głos zaprosił mnie do środka.

Za dużym białym biurkiem siedziała moja rówieśniczka. Całkiem ładna, szczupła blondynka. Sprawiała wrażenie niezwykle serdecznej osoby.

– Dorota Jakubiec – przedstawiłam się. – Ja w sprawie dziadka. Rozmawiałam wcześniej z doktorem… – Nazwisko uciekło mi z pamięci, a nie chciałam wyciągać terminarza. – No w każdym razie dzwoniłam wcześniej.

Lekarka gestem wskazała krzesło. Usiadłam grzecznie.

– Pan Jakubiec trafił do nas w bardzo złym stanie ogólnym. Niedożywienie, osłabienie…

– Nie wiedziałam. – Wyrzut w jej wzroku kazał mi zareagować, bo to przecież nie była moja wina. – Mój ojciec, syn pana Jakubca, odszedł od mamy krótko po moich narodzinach. Nigdy nie miałam od niego lub dziadka żadnych informacji.

Przetrawiała wiadomość.

– Rozumiem – powiedziała tylko.

Poczułam się rozczarowana. Myślałam, że powie coś w stylu „przykro mi”, a ja będę mogła skontrować: „Nie ma powodu, mam wspaniałego ojczyma. I to wychowaniu, jakie mi dał, zawdzięczamy fakt, że jestem tu, by zająć się obcym staruszkiem, zamiast go olać, tak jak on kiedyś olał mnie”.

– No w każdym razie trochę go podleczyliśmy, ale rokowania są raczej złe. Miażdżyca, sama pani rozumie. Przygotuję wypis. Pani dziadek… – zawahała się – …pan Jakubiec leży w piątce.

Ponownie pukałam do drzwi. Tym razem nie usłyszałam zaproszenia, mimo to nacisnęłam klamkę. Na łóżku pod oknem leżał starszy mężczyzna. Włosy miał bujne, na wpół posiwiałe, zmarszczek niewiele, wyglądał na sześćdziesiąt lat, ale z szybkiej kalkulacji wynikało, że musiał mieć około dekady więcej. Twarz okrągła, zarumieniona, starannie ogolona, z perkatym nosem i mięsistymi ustami. Okalał ją fałd skóry wypełniony tkanką tłuszczową. Podobny fałd tworzył na brzuchu spore zaokrąglenie. Staruszek drzemał z rękoma złożonymi na piersi.

Zdziwiła mnie własna obojętność na widok tego człowieka i postanowiłam wzbudzić w sobie choć trochę emocji. Przecież to mój dziadek. Wygląda sympatycznie i wcale nie tak źle, jak wynikało ze słów lekarki.

Delikatnie dotknęłam jego ręki. Otworzył oczy i spojrzał na mnie pytająco.

– Kazimierz Jakubiec? – Starałam się nadać mojemu głosowi jak najserdeczniejsze brzmienie.

– Stary jara w akwarium. – I ponownie zapadł w drzemkę.

Uznałam, że nie będę się zrażać początkowymi niepowodzeniami. Wyszłam na korytarz, poszukałam pielęgniarki i wyjaśniłam, do kogo przyjechałam.

– Wie pani, w budynku nie wolno palić – tłumaczyła mi, prowadząc do palarni – ale ile to człowiek wytrzyma? Chorzy to się czasem bardzo denerwują. A i lekarz przed operacją musi sobie zapalić. To już tam prosto, za tymi drzwiami.

Przeszklony łącznik rzeczywiście mógł wywołać skojarzenie z akwarium. Nawet prowadzące do niego drzwi były szklane. Zatrzymałam się. Za nimi była tylko jedna osoba – chudy jak kij, lekko przygarbiony stary człowiek. Wypuszczał dym ustami z rutyną wieloletniego palacza. Szpitalna piżama, w którą był ubrany, rozchyliła się na piersi, obnażając białe ciało z prześwitami niebieskości. Małą głowę otaczał wianuszek mlecznobiałych kłaczków. Trzydniowy zarost porastał pomarszczoną skórę twarzy. Pod brodą wisiał fałd skóry przywołujący skojarzenie z jaszczurką. W tej chwili odwrócił głowę i spojrzał na mnie. Ogarnęło mnie przerażenie. Nie tylko dlatego, że patrzyły na mnie oczy, które znałam z lustra, ale również dlatego, że uczuciem, które mnie w tej chwili ogarnęło, była nienawiść.

Może lepiej czuć cokolwiek niż nic? – zapytałam samą siebie i pchnęłam drzwi.

– Dzień dobry. Nazywam się Dorota Jakubiec.

Przyglądał mi się badawczo.

– Jestem…

– Wiem, kim jest, doktór mówił, że przyjedzie – zaskrzeczał. Potem zakasłał, a na koniec zaciągnął się papierosem. – Bez potrzeby.

– Zadzwonili do mnie z opieki społecznej.

– Jakby nie mieli co robić. – Machnął ręką. – Potrzymaliby mnie tu jeszcze jakiś czas, a jakbym im dojadł, sami by odwieźli.

– Zawiozę dziadka do domu.

– Zawiezie, to zawiezie, a nie, to nie.

Poczułam się tak wzruszona ogromem czułości, jaki mi okazał, że aż zaniemówiłam. Oto jak pragnie być powitana wnuczka, która po latach odkrywa, że ma dziadka. Najbardziej ckliwy reżyser nie powstydziłby się takiej sceny w swoim filmie. Jeszcze jakieś motylki powinny nad nami latać – pomyślałam i ruszyłam do wyjścia.

– Pora się zbierać – rzuciłam. Nie miałam zamiaru na niego czekać.

* * *

Godzinę później patrzyłam, jak dziadek gramoli się do mojego samochodu. Od razu, gdy wyszedł z budynku, wyciągnął papierosa. Trząsł się z zimna, bo miał na sobie tylko jakiś cienki sweter. Podałam mu koc, żeby się przykrył, i włączyłam ogrzewanie.

– Zaraz zrobi się cieplej – poinformowałam ot tak, żeby coś powiedzieć, bo milczenie mnie irytowało. Wpisałam do GPS-a adres docelowy i dowiedziałam się, że spędzę ze staruszkiem około czterdziestu minut.

– Mieszkam w Warszawie, pracuję jako tłumacz.

Nie zrobiło to na nim wrażenia.

– Teraz wszystkie młode mieszkają w Warszawie – skomentował.

– Naprawdę nie ma nikogo, kto by się mógł dziadkiem zająć? – zapytałam.

– A po co kto ma się mną zajmować? Dam se radę.

– Lekarka mówiła, że dziadek był w bardzo złym stanie.

Zirytowało go to, ale nic nie odpowiedział.

– Musimy się zastanowić, co z dziadkiem zrobić, trzeba jakąś opiekę zorganizować.

– Po to przyjechała, żeby mnie do domu starca zamykać?

– Nie! – zaprzeczyłam, ale on i tak wiedział swoje. Obraził się i ignorował moje próby nawiązania kontaktu. Dopiero kiedy wjechaliśmy do wioski Borowiska, pokazał mi, którędy jechać.

Dom stał na samym końcu wsi, otoczony pięknym starym sadem. Parterowy budynek z czerwonej cegły patrzył na przyjezdnych dwoma dużymi oknami. To znaczy kiedyś patrzył, bo teraz okna były tak brudne, że ciężko było coś przez nie dostrzec. Pomiędzy nimi znajdował się mały ganek, który trzema zmurszałymi schodkami prowadził z domu do sadu.

Wjechaliśmy na podwórko otoczone podupadłymi budynkami gospodarczymi. Dziadek wysiadł i ruszył ku domowi. Wysiadłam również; popatrzył na mnie nieżyczliwie.

– Bóg zapłać za podwodę i do widzenia – rzucił oschle.

Przez chwilę rozważałam, co należy zrobić. Uznałam, że próba przeprowadzenia poważnej rozmowy o jego przyszłości to nie jest najlepszy pomysł. Wróciłam do samochodu i opuściłam gościnne progi.

Na podwórku jednego z mijanych obejść dostrzegłam kobiecinę okutaną w żółtą chustkę. Towarzyszył jej kudłaty kundel albo bury, albo tak brudny. Zatrzymałam samochód, podeszłam do furtki i czekałam, aż autochtonka zrobi to samo. Pies ujadał wściekle. W oczach jego właścicielki widziałam nieufność, dlatego starałam się, by moje „dzień dobry” zabrzmiało przyjaźnie.

– Może mi pani powiedzieć, czy tu w okolicy jest jakiś sklep?

Nie do końca przekonana, że nie stanowię zagrożenia, wyjaśniła, jak dojechać do miasta. Jej śpiewny akcent, dziwna składnia i wymawianie o jak u rozbawiły mnie, ale nie dałam tego po sobie poznać. Podziękowałam grzecznie, by pozostawić dobre wspomnienie.

Miasto nie różniło się zbytnio od wsi. Trochę więcej domów stojących na trochę mniejszych podwórkach. Na jednym pasła się biało-czarna koza, na innym dostrzegłam stado kur wiedzionych przez zawadiackiego koguta. Dojechałam do centrum – niewielkiego placu otoczonego budynkami użyteczności publicznej. Stał tu kościół, poczta i jak głosiła nazwa wypisana wielkimi literami popsutego neonu, pawilon handlowy. Zastanawiałam się, czy gruba krata chroniąca wejście jest na stałe, czy tylko w weekendy. Wzrokiem szukałam sklepu spożywczego. Potrzebowałam chwili, żeby się zorientować, że co dom, to inna działalność usługowa. Obwieszone reklamami piwa są tym, czego szukam, w innych handlowano odzieżą, której ktoś wcześniej już używał, paszami dla drobiu, ewentualnie strzyżono i udzielano porad finansowych.

Wybrałam miejsce, gdzie najłatwiej mi było zaparkować, przeszłam przez zadbany trawniczek i znalazłam się w malutkim sklepie samoobsługowym z dwoma regałami. Sympatyczna blondynka, siedząc przy kasie, z uwagą studiowała kolorowe czasopismo kulinarne.

– Można płacić kartą?

– Tylko powyżej dwudziestu złotych – poinformowała, przyglądając mi się ciekawie.

Wzięłam do ręki koszyk i zaczęłam go wypełniać produktami, które zapewnią starszemu mężczyźnie wyżywienie przez kilka kolejnych dni. Kupiłam herbatę, chleb, zapałki, kilka konserw, dania w słoikach, masło, mleko, trzy jabłka, kawałek żółtego sera i pęto kiełbasy. Na koniec dorzuciłam do tego dwie paczki papierosów, bo przypomniał mi się artykuł z gazety, głoszący, że ludziom po siedemdziesiątce nic już nie szkodzi.

Obróciłam w trzy kwadranse. Nie wiedziałam, czy powinnam pukać. Nacisnęłam klamkę i okazało się, że drzwi są otwarte. Wniosłam siaty z zakupami do środka. Z mrocznej sieni wchodziło się do straszliwie zapuszczonej kuchni. Położyłam torby na stole i szybko się rozejrzałam. Wielki piec kaflowy kiedyś był prawdopodobnie biały. Obok pieca stała kuchenka gazowa i szary zlew, nad którym z pomalowanej szarą farbą olejną ściany sterczał kran. Kredens z lat pięćdziesiątych i szafki o trzy dekady młodsze walczyły o palmę pierwszeństwa w zawodach, kto pierwszy się rozpadnie. Z kąta głośnym buczeniem przedpotopowa lodówka informowała o swojej obecności. Przy stole stało kilka krzeseł pomalowanych tą samą farbą co ściana nad zlewem.

– Dziadku, to ja – krzyknęłam. – Zrobiłam zakupy. – Gdzieś we wnętrzu domu zaszurało. – Zostawiam na stole. – Dziadek wszedł do kuchni. – Zapisałam mój numer telefonu, jakbyś czegoś potrzebował. Pamiętaj o lekarstwach. – Nie wyglądało, że ma zamiar się odezwać. – Przyjadę za tydzień.

Kiedy wsiadałam do samochodu, przyszło mi do głowy, że prawdopodobnie żywimy do siebie takie same uczucia. No cóż, trudno.

Jadąc przez wieś, zauważyłam, że kobiecina w żółtej chuście wisi na furtce i z zaciekawieniem patrzy w stronę dziadkowego domu. Podjechałam i wysiadłam.

– Dziękuję za pomoc, znalazłam sklep – zagaiłam. I żeby ją uspokoić, przedstawiłam się. – Jestem córką Mariana Jakubca. Pan Kazimierz to mój dziadek.

– A to ja nawet nie wiedziałam, że Marian miał dziecko.

– Dla mnie to też świeża sprawa. O tym, że mam dziadka, dowiedziałam się niedawno. Zadzwonili do mnie, kiedy był w szpitalu.

Pokiwała głową ze zrozumieniem.

– A co my będziemy tak na dworze gadać. Pani zajdzie na herbatę.

– Dziękuję, nie chcę przeszkadzać.

– My i tak nic nie robim. – Zdjęła z furtki drut, który służył za mechanizm zamykający. – On nie gryzie. – Gestem uciszyła psa.

Przez chwilę się wahałam. Nie chciałam być nieuprzejma i jednocześnie chciałam być już w drodze do domu. Wejść czy nie wejść, oto jest pytanie.

– Tadek! – wrzasnęła babina w stronę obory. – Chodź, gościa mamy.

Zza sporych drewnianych drzwi z przybitą na środku podkową wychyliła się głowa przykryta płas­kim jak naleśnik kaszkietem, lekko błyszczącym od zatłuszczeń.

– A kto to?

– A zgadnij.

Chłopina zadumał się, jakby rzeczywiście mógł rozwiązać tę zagadkę. Może i by mu się kiedyś udało, ale żona zbyt się niecierpliwiła, by miał jakiekolwiek szanse w tym quizie.

– Mariana Jakubca córka.

Patrzyli teraz na mnie oboje, jedno z uśmiechem, drugie z niedowierzaniem.

– A gdzie on tę córkę miał?

– A to się zaraz wszystkiego dowiemy. – I zwróciła się do mnie: – Zapraszam do chałupy, zapraszam.

Dom, kiedyś zapewne kwadratowy klocek z oknami na każdej ścianie, przeszedł gruntowny remont. Część okien wymieniono na plastikowe, inne zamurowano. Budynek został ocieplony i pokryty brzoskwiniowym tynkiem. Na dachu brązowa blachodachówka zastąpiła toksyczny eternit.

– Tak się trochę wyremontowaliśmy w zeszłym roku. Gadałam do swego, że trzeba dach zmienić, bo to już i nieładnie, i nieekologicznie, a gmina dopłaty daje. No i w chałupie tak trochę bardziej po miastowemu mamy.

Przebrnąwszy przez labirynt z sionek i korytarzyków, trafiliśmy do kuchni. Była duża i czysta, ale dizajnem nie różniła się zbytnio od kuchni dziadka. Też stał tu wielki biały piec kaflowy, tylko zamiast brudnymi garami ten zastawiony był doniczkami ze storczykami. Kwiatom widać miejsce odpowiadało, bo kwitły jak szalone. W rogu stał kredens, którego kondycja była o niebo lepsza niż dziadkowego. Widać było, że gospodyni lubi ten mebel. Zauważyła, że mu się przyglądam, i rzuciła: „Tyle mego posagu było”. W tych słowach wyczułam dumę, widać chciała podkreślić, że wszystko inne zawdzięcza własnej pracy.

Na zydelku obok pieca siedziała wiekowa babuleńka, okutana kocem w kratę, obuta w filcowe bamboszki.

– A to babka nasza – przedstawiła ją gospodyni i zaraz zadała mężowi pytanie: – Tu siądziemy czy może do pokoju?

Nie czekając na jego odpowiedź, szybko usiadłam przy wielkim stole. Mężczyzna poszedł za moim przykładem i tylko kobieta wciąż stała.

– A jak tu będzie dobrze, to tu. – Podeszła do szafek kuchennych i uchyliła drzwiczki. – Kawy?

Skinęłam głową, choć nie byłam pewna, czy dodatkowe pobudzenie jest mi potrzebne. Patrzyłam, jak gospodyni krząta się przy kuchni. Teraz, kiedy była bez chustki, zauważyłam, że jest młodsza, niż początkowo sądziłam. Miała jakieś sześćdziesiąt pięć lat.

– My już na rencie jesteśmy, ale ot tak jeszcze coś niecoś w tej gospodarce robimy. Dzieciom trochę pomagamy. Córka to na sąsiednią wieś poszła, za mężem. Oni trzydzieści hektarów mają, trochę kalafior sadzą, trochę fasolę, ot tak, co tam się opłaci. A syn ma warsztat samochodowy. Tak jak pani do sklepu jechała, to zaraz na początku po prawej stronie, taka duża śliczna chałupa. Widziała może?

Nie widziała, wykonała więc kiwnięcie, którego nieokreśloność pozwalała na własną interpretację. Gospodyni uznała, że to „tak”.

– Śliczna chałupa, prawda? Dobrze im się powodzi, dzieci powykształcali. Tylko ten najmłodszy taki jakiś… W domu siedzi, dziewczyny nie ma. Ja to mówię, że chłop bez baby to do niczego się nie nadaje. O, wystarczy na pani dziadka spojrzeć. A to rodzony dziadek?

Tym oto sposobem wróciliśmy do atrakcji wieczoru.

– Wygląda na to, że rodzony.

– A to gdzie Marian tego dzieciaka miał, na zachodzie? – zapytał małżonek.

– Nie, w Polsce.

Chyba udzieliłam nieprawidłowej odpowiedzi, bo spojrzał na mnie z wyrzutem.

– Toż widzę, że pani nie cudzoziemska. Pytam, czy na zachodzie, tam gdzie do wojska poszedł. Gdzie to było? – zwrócił się do żony. – Nie w Kołobrzegu przypadkiem?

– W Kołobrzegu to służył Bartnickich Stachu, ty w Lubaniu, a Marian pod Warszawą. Zgadza się? – To było do mnie.

Nie miałam pojęcia, gdzie obowiązkowe kamasze odsłużyli wymienieni panowie, postanowiłam więc poinformować, że ja jestem z Płocka.

– A no tak. Bo to przecież Marian po wojsku robotę w Płocku dostał! – Oblicze gospodyni rozjaśnił uśmiech, bo teraz już się wszystko zgadzało. – Stara Jakubcowa nawet coś mówiła, że pannę tam miał. Ale o dziecku nie wspominała. – Popatrzyła na mnie tak, jakbym próbowała ją oszukać.

– W dokumentach jako ojca mam wpisanego Mariana Jakubca.

– Wpisanego czy niewpisanego, toż to zaraz widać, żeś ty jego córka. Oczy te same i nos taki. I charakter masz po ojcu, znaczy ma pani… – Popatrzyła na mnie pytająco, więc dałam jej znak, że „ty” jest akceptowalne. – On też taki rzutki chłopak był. I serdeczny, do każdego się odezwał. Po matce to miał, bo stary Jakubiec to mruk, a jak jego kobita umarła, to już zupełnie…

Poczułam, jak do moich nóg przytuliło się coś miękkiego. Kot łasił się przez chwilę, potem wskoczył mi na kolana i zwinął się w kłębek.

– Dawno zmarła?

– Pięć lat było na wiosnę. Szkoda. Bardzośmy się lubiły. A co on teraz robi?

– Dziadek? W domu siedzi, śpi chyba.

– Nie dziadek. Marian co robi?

Wzruszyłam ramionami.

– Bo ja go od lat nie widziałam – wyjaśniła gospodyni.

– Ja nie widziałam go nigdy.

Ta wypowiedź wywołała małą konsternację, na szczęście okazało się, że jest jeszcze kawałek ciasta do tej kawy. Krzątanie przy talerzykach pozwoliło płynnie zmienić temat. Zapomniano o Marianie, a wszczęto przesłuchanie w sprawie wyjścia dziadka ze szpitala.

– A to widzisz, Tadziu, jakie u nas państwo? Oni do dziewczyny do stolicy dzwonią, żeby dziadka zabrała. Toż zawieźliśmy, toby my i zabrali, ale nikt nie mówił. My się Kazikiem jak swoim zajmowali. Chałupy mu pilnowali, psa karmili. Do szpitala jeździłam. Kiedy to my u niego byli? W zeszłym tygodniu? Z lekarzem rozmawiałam, mówił, że jeszcze parę dni, bo mu badania chcieli powtórzyć.

– Jakaś urzędniczka zadzwoniła do mnie i powiedziała, że dziadek ponad miesiąc leży w szpitalu.

Żona Tadeusza się oburzyła:

– Jaki miesiąc? Trzy tygodnie to może. Toż on na wykopki zasłabł, nie?

Mąż przytaknął.

– Lekarka powiedziała, że dziadek był w bardzo złym stanie, niedożywiony… – Za późno zdałam sobie sprawę, że tymi słowami dorzucam do pieca. Twarz kobiety zapłonęła.

– A bo tylko pali, nie naje się jak człowiek! Emeryturę ma jak każdy tu. To żadne pieniądze, ale na chleb wystarczy. A jeszcze my jedna przez drugą na obiad go zawołamy. Czasem kto tam zaglądnie, zupy zaniesie, ale on nie zje, psu da. Trudny człowiek. I powiadasz dziecko, że to twój dziadek?

Potwierdziłam, dopiłam kawę i oświadczyłam, że na mnie już czas. Ostrożnie zdjęłam kota z kolan, wstałam i położyłam go na ciepłym krześle.

– To Mićka? – zdziwił się gospodarz.

– Ano Mićka! – Gospodyni była nie mniej zdziwiona. – Ona obcych nie znosi – wyjaśniła mi. – Żeby u kogo na kolanach leżeć, to nigdy. Widać masz dobre serce, koty znają się na ludziach.

Popatrzyłam na zwierzaka z wdzięcznością. Dzięki niemu moje notowania pod tym dachem wzrosły. Podziękowałam za wszystko, zostawiłam numer telefonu i ruszyłam w drogę powrotną do domu. Do mojej dobrej cioci i wiernego psa. Do poduszki, która już dawno nie pachniała szamponem Kuby, ale w chwilach szczególnie smutnych lubiłam ją tulić i wyobrażać sobie, że nie jestem samotna.

* * *

Copyright for Polish Edition © 2018 Edipresse Polska SA

Copyright for text © 2018 Katarzyna Bulicz-Kasprzak

Edipresse Polska SA, ul. Wiejska 19, 00-480 Warszawa

Dyrektor ds. książek: Iga Rembiszewska

Redaktor inicjujący: Natalia Gowin

Produkcja: Klaudia Lis

Marketing i promocja: Renata Bogiel-Mikołajczyk, Beata Gontarska

Digital i projekty specjalne: Katarzyna Domańska

Dystrybucja i sprzedaż: Izabela Łazicka (tel. 22 584 23 51)

Barbara Tekiel (tel. 22 584 25 73)

Andrzej Kosiński (tel. 22 584 24 43)

Redakcja: Agnieszka Jeż

Korekta: Anna Parcheta, Agnieszka Piotrowicz

Projekt okładki i stron tytułowych: Magdalena Zawadzka

Zdjęcie na okładce: Nadya Korobkova/Shutterstock, Fotokon/Shutterstock

Skład: Arkadiusz Zawadzki

Biuro Obsługi Klienta

www.hitsalonik.pl

e-mail: [email protected]

tel.: 22 584 22 22

(pon.–pt. w godz. 8:00–17:00)

www.facebook.com/edipresseksiazki

www.instagram.com/edipresseksiazki

ISBN: 9788381179584

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych w całości lub w części tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.