Prawo sztucznej inteligencji i nowych technologii 2 ebook

Prawo sztucznej inteligencji i nowych technologii 2

Iga Bałos, Magdalena Dziedzic, Paweł Fajgielski, Bogdan Fischer, Kinga Flaga-Gieruszyńska, Jacek Gołaczyński, Marcin Górski, Marlena Jankowska, Katarzyna Jasińska, Remigijus Jokubauskas, Rafał Jóźwiak, Łukasz Kiełbus, Stergios Kofinis, Karina Kunc-Urbańczyk, Luigi Lai, Klaudia Maciejewska, Łukasz Osowicki, Mirosław,- Pawełczyk, Adam Pązik, Zbigniew Pinkalski, Agnieszka Piskorz-Ryń, Marlena Sakowska-Baryła, Dariusz Szostek, Marek Świerczyński, Mariola Więckowska, Zbigniew Więckowski

Stan prawny na 1 września 2022 r.

Wolters Kluwer

WYKAZ SKRÓTÓW

Akty prawne

k.c. – ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.)

k.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.)

k.p.a. – ustawa z 14.06.1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 2000 ze zm.)

k.p.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.)

Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i sprost.)

p.u.s.p. – ustawa z 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 2072 ze zm.)

pr. aut. – ustawa z 4.02.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz.U. z 2022 r. poz. 2509 ze zm.)

pr. bank. – ustawa z 29.08.1997 r. – Prawo bankowe (Dz.U. z 2022 r. poz. 2324 ze zm.)

pr. tel. – ustawa z 16.07.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz.U. z 2022 r. poz. 1648 ze zm.)

RODO – rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z 27.04.2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (Dz.Urz. UE L 119 z 4.05.2016 r., s. 1)

u.COVID-19 – ustawa z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2021 r. poz. 2095 ze zm.)

u.d.e. – ustawa z 18.11.2020 r. o doręczeniach elektronicznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 569 ze zm.)

u.KRS – ustawa z 20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. z 2022 r. poz. 1683 ze zm.)

u.k.w.h. – ustawa z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz.U. z 2022 r. poz. 1728 ze zm.)

u.ś.u.d.e. – ustawa z 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (Dz.U. z 2020 r. poz. 344 ze zm.)

u.z.n.k. – ustawa z 16.04.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz.U. z 2022 r. poz. 1233)

Periodyki

EPS – Europejski Przegląd Sądowy

Mon. Praw. – Monitor Prawniczy

NP – Nowe Prawo

ONSAiWSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego

OSNC – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna

OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Izba Pracy

OSNC-ZD – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Zbiór Dodatkowy

OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich

OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych

PiP – Państwo i Prawo

PPC – Polski Proces Cywilny

PUG – Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego

ZNUJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego

ZNUJ, PPWI – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej

Inne

ETPC – Europejski Trybunał Praw Człowieka

SN – Sąd Najwyższy

NSA – Naczelny Sąd Administracyjny

WSA – Wojewódzki Sąd Administracyjny

WPROWADZENIE

Mamy zaszczyt oddać do Państwa rąk drugą edycję monografii Prawo sztucznej inteligencji i nowych technologii. Stanowi ona kontynuację opracowania wydanego (również nakładem wydawnictwa Wolters Kluwer Polska) w 2021 r. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku pierwszej części, niniejsza publikacja stanowi pokłosie konferencji „Nowe technologie i sztuczna inteligencja. Aspekty prawne i praktyczne ekosystemu zaufania”, która jest organizowana cyklicznie przez Zespół Badawczy „Prawa Informacyjnego, Mediów i Własności Intelektualnej w Nowych Technologiach” Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Katedrę Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Ośrodek Przetwarzania Informacji Państwowy Instytut Badawczy oraz Akademię Prawa Nowych Technologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Prezentowana Państwu monografia została przygotowana przez uczestników III edycji tego cyklu, zorganizowanej w formie zdalnej w dniach 22 i 23 października 2021 r., pod patronatem Urzędu Patentowego RP, Okręgowej Izby Radców Prawnych w Krakowie, Centrum Projektów Polska Cyfrowa oraz Naukowego Centrum Prawno-Informatycznego, czasopisma „International Review of Law, Computers & Technology”, a także wydawnictwa Wolters Kluwer Polska. Cechą wyróżniającą ostatnią edycję konferencji był udział zagranicznych gości – ekspertów Rady Europy w dziedzinie informatyzacji postępowań sądowych, pochodzących z Austrii, Czech, Francji, Grecji, Litwy i Niemiec. Goście ci przedstawili w niezwykle ciekawy sposób postępy w informatyzacji postępowań sądowych w ich krajach, które mogą stanowić inspirację dla wprowadzania zmian w polskim systemie prawnym. Ten aspekt międzynarodowego charakteru konferencji o nowych technologiach i sztucznej inteligencji zaowocował trzema rozdziałami w języku angielskim, które dotyczą wzmiankowanych wyżej problemów informatyzacji postępowań sądowych.

Podobnie jak w przypadku książki wydanej w 2021 r., niewątpliwym walorem niniejszego opracowania jest zróżnicowanie tematyczne. Znajdują się w nim wypowiedzi dotyczące zarówno zagadnień materialnoprawnych, jak i procesowych, z dziedziny prawa administracyjnego, cywilnego i międzynarodowego. Znakomitym uzupełnieniem tej tematyki są rozdziały dotyczące zagadnień z pogranicza prawa i etyki, jak również te odnoszące się do innych nauk, w szczególności medycyny, na którą akcent został postawiony w tym roku.

Redaktorzy opracowania liczą na to, że wydanie to, podobnie jak zeszłoroczne, zostanie życzliwie przyjęte przez Czytelników, a cykl dotyczący problematyki prawnej sztucznej inteligencji i nowych technologii będzie kontynuowany. Życzymy Państwu udanej lektury!

dr hab. Bogdan Fischer, prof. UP

dr hab. Marek Świerczyński, prof. UKSW

dr Adam Pązik

Część I. INFORMATYZACJA POSTĘPOWAŃ SĄDOWYCH – PERSPEKTYWA POLSKA I INNYCH KRAJÓW EUROPEJSKICH

Jacek Gołaczyński

INFORMATYZACJA POSTĘPOWANIA CYWILNEGO W POLSCE. WNIOSKIDE LEGE LATA

Abstrakt:Informatyzacja postępowania cywilnego dotyczy: wnoszenia pism procesowych, dokonywania czynności sądowych, w tym doręczeń, utrwalania przebiegu posiedzenia jawnego, orzeczeń elektronicznych, przeprowadzania dowodów elektronicznych oraz postępowań odrębnych, na przykład elektroniczne postępowanie upominawcze, elektroniczne postępowanie wieczystoksięgowe i postępowanie rejestrowe o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Można zauważyć, że przepisy szczególne zawierają pewne odrębności, co wynika ze specyfiki i celu danego postępowania, ale mimo to powielają ogólny model zawarty dla postępowania rozpoznawczego (forma orzeczeń, doręczenia elektroniczne, składanie pism procesowych). Należy rozważyć wykorzystanie rozwiązań przewidzianych na czas pandemii COVID-19, w szczególności aby zmienić art. 151 § 2 k.p.c. i ukształtować posiedzenie zdalne na wzór art. 15zzs2 u.COVID-19 lub pozostawić doręczenia przez Portal Informacyjny Sądów Powszechnych pism sądowych pełnomocnikom zawodowym.

Słowa kluczowe:wnoszenie pism procesowych, doręczenia elektroniczne, orzeczenia elektroniczne

1. Wprowadzenie

Informatyzacja postępowania cywilnego jest procesem trwającym już od 20 lat, a obecnie przepisy ją regulujące są rozproszone w kilku ustawach. W pierwszej kolejności unormowania dotyczące informatyzacji zawarte są w ustawie z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego1 (art. 1311 k.p.c.), a także w ustawie z 27.07.2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych2, w ustawie z 18.112020 r. o doręczeniach elektronicznych3, w ustawie z 6.07.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece4, w ustawie z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów5, w ustawie z 20.08.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym6 i w ustawie z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych7. Należy jednak wskazać, że przepisy regulujące samo postępowanie rejestrowe znajdują się w kodeksie postępowania cywilnego.

Przepisy postępowania cywilnego w zakresie informatyzacji tego postępowania zostały obecnie ukształtowane przez nowelizację kodeksu postępowania cywilnego z 10.07.2015 r.8 Nowela ta weszła w życie z dniem 8.09.2016 r. Niniejsze opracowanie nie obejmuje swoim zakresem postępowania egzekucyjnego i upadłościowego z uwagi na szczegółowe i bardzo obszerne uregulowanie tych postępowań, także w aspekcie ich informatyzacji.

2. Składanie pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego

Powyższa nowelizacja wprowadziła model składania pism. Można wnosić te pisma jedynie „za pośrednictwem systemu teleinformatycznego”, a zatem nie tak jak w postępowaniu administracyjnym, za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej czy elektronicznych nośników danych9. Ten sposób składania pism procesowych w postępowaniu cywilnym dotyczy zarówno postępowania rozpoznawczego ogólnego (art. 125 k.p.c.), jak i postępowań odrębnych (elektroniczne postępowanie upominawcze), odnosi się także do postępowań rejestrowych (w postępowaniu wieczystoksięgowym, w postępowaniu rejestrowym o wpis do KRS) oraz do postępowania zabezpieczającego i egzekucyjnego. Przepisem wprowadzającym omawianą wyżej zasadę jest art. 125 § 21a k.p.c., który przewiduje, że strona może dokonać wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, co jest dopuszczalne, jeżeli z przyczyn technicznych leżących po stronie sądu jest to możliwe. Wnoszenie pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego może zatem nastąpić, po pierwsze, gdy przepis szczególny stanowi, że wnoszenie pism procesowych następuje wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, lub po drugie, gdy strona dokonała wyboru wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem tego systemu. Należy jednak odnotować, że takim szczególnym przepisem, który przewiduje, że pisma procesowe są wnoszone wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, jest art. 50531 § 1 k.p.c.10 Od 1.03.2021 r. w postępowaniu rejestrowym toczącym się przed sądem rejestrowym w sprawie o wpis do KRS, w przypadku gdy czynności w postępowaniu rejestrowym realizowane są za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, strona składa wniosek za pośrednictwem tego systemu, z wyłączeniem środków zaskarżenia rozpoznawanych przez Sąd Najwyższy. Istotne znaczenie ma natomiast to, że w postępowaniu rejestrowym nie ma zastosowania przepis art. 125 § 24 k.p.c., czyli nie można zrezygnować z drogi elektronicznej w kontakcie z sądem. Takie same wyłączenia znajdują się w przepisach regulujących elektroniczne postępowanie upominawcze i postępowanie wieczystoksięgowe.

Na podstawie art. 125 § 21a k.p.c. strona może dokonać wyboru wnoszenia pism procesowych elektronicznie, gdy warunki techniczne leżące po stronie sądu na to pozwalają. Może się bowiem zdarzyć, że sądy będą stopniowo zaopatrywane w system teleinformatyczny obsługujący postępowanie sądowe.

W sytuacji, gdy strona inicjuje elektroniczny kontakt z sądem (gdy przysługuje jej możliwość wyboru), zastosowanie znajdzie zasada, że strona, ale także jej pełnomocnik mogą zrezygnować z wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (art. 125 § 24 k.p.c.). Pismo procesowe opatruje się kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym lub osobistym (art. 126 § 5 k.p.c.) (zgodnie z delegacją ustawową z nieobowiązującego już § 6 art. 126 k.p.c. Minister Sprawiedliwości wydał rozporządzenie z 2016 r. w sprawie trybu zakładania i udostępniania konta w systemie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe11). Warto także przypomnieć o przepisie art. 128 § 2 k.p.c., który przewiduje sposób dołączania załączników do pisma wnoszonych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Załączniki składa się za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, z tym że poświadczenie za zgodność z oryginałem następuje poprzez złożenie dokumentów do systemu teleinformatycznego. Poświadczenie elektroniczne przez pełnomocnika zawodowego ma charakter dokumentu urzędowego (art. 129 § 3 k.p.c.).

Kolejnym przepisem istotnym z punktu widzenia elektronicznego składania pism procesowych jest art. 125 § 23 k.p.c., który reguluje konsekwencję braku możliwości złożenia pisma z powodów technicznych. Według tego przepisu, gdy z przyczyn technicznych leżących po stronie sądu nie jest możliwe wniesienie pisma za pośrednictwem systemu teleinformatycznego w wymaganym terminie, stosuje się przepisy art. 168–172 k.p.c. Zastosowanie wprost znajdują zatem uregulowania dotyczące przywrócenia terminu. Powyższe rozwiązanie prawne dotyczy jednak awarii leżącej po stronie sądu, a nie strony12.

W przypadku wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego przewidziano pewne odrębności odnoszące się do uiszczenia opłat sądowych. A zatem, gdy przepis szczególny stanowi, że pismo wnosi się wyłącznie za pośrednictwem systemu, pismo wnosi się wraz z opłatą. Dotyczy to więc jedynie sytuacji, gdy przepis szczególny wymaga wnoszenia pism procesowych elektronicznie, czyli w elektronicznym postępowaniu upominawczym, elektronicznym postępowaniu wieczystoksięgowym. W takim przypadku, co zasadniczo odnosi się do elektronicznego postępowania upominawczego w przypadku jednoczesnego wniesienia wielu pism podlegających opłacie, żadne z tych pism nie wywoła skutku prawnego, jeżeli nie uiszczono opłaty od wszystkich pism. W przypadku wniesienia pism z naruszeniem tego obowiązku przewodniczący zawiadamia wnoszącego pismo, że pisma nie wywołały skutków. Oczywiście nie dotyczy to stron zwolnionych od kosztów sądowych. W przypadku dokonania wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem systemu teleinformatycznego opłatę wnosi się na zasadach ogólnych.

Obowiązku wykazania swojego umocowania dokumentem przy pierwszej czynności procesowej nie stosuje się, gdy jest możliwe przez sąd stwierdzenie umocowania na podstawie wykazu lub innego rejestru, do którego sąd ma dostęp drogą elektroniczną, a także gdy czynność procesowa jest dokonywana za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, gdy przepis szczególny stanowi, że pismo można wnieść wyłącznie za pośrednictwem tego systemu. W takim przypadku przedstawiciel ustawowy, organy oraz osoby wymienione w art. 67 k.p.c. mają obowiązek wskazać podstawę swojego umocowania. W przypadku zatem elektronicznego postępowania upominawczego wystarczy, aby przedstawiciel strony powołał się na swoje umocowanie, a pełnomocnik procesowy na pełnomocnictwo. Nie ma w tym postępowaniu obowiązku załączania do pisma procesowego dokumentu wykazującego umocowanie do działania w imieniu strony czy dokumentu pełnomocnictwa (wnoszenie pism procesowych przez powoda następuje wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego oraz gdy pozwany dokona wyboru wnoszenia pism tą drogą). Nie ma zastosowania przepis art. 125 § 24 k.p.c. (brak możliwości rezygnacji z wnoszenia pism tą drogą). W elektronicznym postępowaniu upominawczym nadto nie stosuje się art. 126 § 3 k.p.c., czyli nie ma obowiązku dołączania pełnomocnictwa oraz nie dołącza się dowodów do pozwu i innych pism procesowych (np. sprzeciwu od nakazu zapłaty)13.

Natomiast w elektronicznym postępowaniu wieczystoksięgowym notariusz, komornik sądowy i naczelnik urzędu skarbowego mogą złożyć wniosek o wpis wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego14. Przy czym wniosek ten opatruje się wyłącznie kwalifikowanym podpisem elektronicznym15. W postępowaniu tym nie znajdą natomiast zastosowania przepisy art. 128 i 129 k.p.c., ponieważ dokumentów, które są podstawą wpisu, nie dołącza się do wniosku elektronicznie, ale dosyła w formie pisemnej w terminie trzech dni od dnia złożenia wniosku. Gdy wniosek jest składany przez notariusza lub komornika, obowiązek poprawienia lub uzupełnienia wniosku spoczywa na stronie czynności notarialnej lub wierzycielu. Notariusz jest pełnomocnikiem ustawowym strony, która dokonuje czynności notarialnej, ale składa jedynie wniosek o wpis na podstawie aktu notarialnego, który sporządza, i przekazuje dokumenty będące podstawą wpisu do sądu16.

Skoro składanie pism procesowych za pośrednictwem systemu teleinformatycznego spowoduje stopniowe tworzenie akt elektronicznych, to należy wskazać, że akta sprawy mogą być tworzone i przetwarzane z wykorzystaniem technik informatycznych. Zgodnie z przepisami art. 53 § 1a–1c p.u.s.p., które weszły w życie z dniem 1.12.2020 r., system teleinformatyczny obsługujący postępowanie sądowe, w którym tworzy się i przetwarza akta sprawy, utrzymuje Minister Sprawiedliwości, który jest także administratorem tego systemu. Minister Sprawiedliwości, jako administrator systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, nie ma jednak przez sam ten fakt dostępu do akt postępowania. Pochodzący od sądu dokument uzyskany z tego systemu teleinformatycznego ma moc dokumentu wydanego przez sąd, o ile ma cechy umożliwiające jego weryfikację w tym systemie (art. 53a § 1 p.u.s.p.; zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7.09.2016 r. w sprawie sposobu i cech umożliwiających weryfikację istnienia i treści pisma w systemie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe17).

3. Doręczenia elektroniczne

Zgodnie z art. 1311 § 1 k.p.c. sąd dokonuje doręczeń elektronicznych, jeżeli adresat wniósł pismo za pośrednictwem systemu teleinformatycznego lub gdy dokonał wyboru wnoszenia pism za pośrednictwem tego systemu. Adresat, który dokonał wymogu wnoszenia pism procesowych za pośrednictwem systemu, może zrezygnować z doręczeń przez ten system (art. 1311 § 21 k.p.c.). Reguła ta nie będzie stosowana, gdy przepis szczególny stanowi, że pismo procesowe może być wniesione wyłącznie za pośrednictwem systemu teleinformatycznego (w elektronicznym postępowaniu upominawczym, elektronicznym postępowaniu wieczystoksięgowym i postępowaniu rejestrowym o wpis do rejestru przedsiębiorców KRS). Należy zauważyć, że w każdym przypadku doręczeń elektronicznych, czyli zarówno, gdy przepis szczególny wymaga wnoszenia pism elektronicznie, jak i strona dokonała wyboru wnoszenia pism elektronicznie, nie ma zastosowania przepis art. 134 k.p.c. Przyjmuje się bowiem, że to ograniczenie ma zastosowanie jedynie do doręczeń przez pocztę z uwagi na ochronę miru domowego.

Doręczenie następuje z chwilą wskazaną w elektronicznym potwierdzeniu odbioru lub po upływie 14 dni od dnia zamieszczenia pisma podlegającego doręczeniu w systemie teleinformatycznym. Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości wydanym na podstawie § 3 art. 1311 k.p.c. doręczenie następuje poprzez zalogowanie się w systemie teleinformatycznym, chyba że z przyczyn leżących po stronie tego systemu zapoznanie się z treścią pisma nie jest możliwe. Przy czym pisma i orzeczenia doręcza się w odpisach (art. 140 § 1 k.p.c.), ale w tym przypadku odpis pisma może być uzyskany z systemu teleinformatycznego, o ile ma cechy umożliwiające weryfikację istnienia i treści pisma lub orzeczenia w tym systemie.

Należy też wskazać, że z dniem 1.01.2030 r. wejdzie w życie przepis art. 1312 § 1–2 k.p.c. stanowiący, że jeżeli warunki techniczne i organizacyjne sądu to umożliwią, doręczeń dokonuje się na adres do doręczeń elektronicznych, o którym mowa w art. 2 pkt 1 u.d.e., wpisany do bazy adresów elektronicznych, o której mowa w art. 25 u.d.e., a w przypadku braku takiego adresu – na adres do doręczeń elektronicznych powiązany z kwalifikowaną usługą rejestrowanego doręczenia elektronicznego, z którego adresat wniósł pismo. Na potrzeby sądowego postępowania cywilnego skutki ustawy o doręczeniach elektronicznych będą w porównaniu do procedur pozasądowych znacząco odroczone w czasie (o osiem lat), bowiem zgodnie z art. 155 ust. 7 u.d.e. sądy będą obowiązane stosować przepisy ustawy w zakresie doręczania korespondencji z wykorzystaniem publicznej usługi rejestrowanego doręczenia elektronicznego lub publicznej usługi hybrydowej dopiero od dnia 1.10.2029 r.

W wyniku obowiązywania przepisów ustawy o doręczeniach elektronicznych wszystkie główne procedury (administracyjne oraz sądowe: cywilna, karna, sądowoadministracyjna) zaczną postrzegać doręczenia elektroniczne jako podstawowe narzędzie obiegu korespondencji. Oznacza to, że z punktu widzenia stron tych postępowań oraz ich pełnomocników zasadniczo końca dobiegnie era papierowych przesyłek poleconych. Dotychczasowy sposób tworzenia pism (w tym ich drukowania) oraz wysyłania (z wykorzystaniem usług operatora pocztowego) ulegnie zmianie na rzecz wprowadzenia aplikacji e-Doręczenia, pozwalającej na wysyłanie i odbieranie korespondencji elektronicznej, będącej odpowiednikiem rejestrowanej przesyłki pocztowej (przesyłki poleconej lub przesyłki za zwrotnym potwierdzeniem odbioru)18.

Z tego krótkiego omówienia wynika, że część stron postępowania cywilnego (przedsiębiorcy) oraz ich profesjonalni pełnomocnicy będą obligatoryjnie otrzymywać korespondencję sądową na swój adres do doręczeń elektronicznych wpisany do bazy adresów elektronicznych i powiązany z publiczną usługą rejestrowanego doręczenia elektronicznego albo kwalifikowaną usługą rejestrowanego doręczenia elektronicznego. Zadać należy więc pytanie, jak wprowadzana przepisami ustawy o doręczeniach elektronicznych komunikacja elektroniczna będzie wyglądać pomiędzy sądem a podmiotami, które nie są zobowiązane do posiadania specjalnego adresu do doręczeń elektronicznych, czyli zasadniczo osobami fizycznymi nieprowadzącymi działalności gospodarczej (stanowiącymi przecież ogromną część stron i uczestników postępowań cywilnych w Polsce)19.

Z kolei inne rozwiązanie dotyczące doręczenia korespondencji w postępowaniu rejestrowym przewiduje ustawa z 26.01.2018 r. o zmianie ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym oraz niektórych innych ustaw20, która stała się podstawą do utworzenia Portalu Rejestrów Sądowych21. I tak, w postępowaniu rejestrowym przed sądem rejestrowym w sprawie o wpis do KRS, od 1.03.2021 r. nie ma zastosowania przepis art. 125 § 24 k.p.c., czyli brak jest możliwości zrezygnowania z drogi elektronicznej w kontakcie z sądem.

W końcu nie można pominąć rozwiązania epizodycznego, przyjętego dla doręczeń w postępowaniu cywilnym podczas pandemii COVID-1922. Przyjęto zatem w art. 15zzs9 ust. 223, że „w okresie wskazanym w ust. 1, w braku możliwości wykorzystania systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe, sąd doręcza adwokatowi, radcy prawnemu, rzecznikowi patentowemu lub Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej pisma sądowe poprzez umieszczenie ich treści w systemie teleinformatycznym służącym udostępnianiu tych pism (portal informacyjny). Nie dotyczy to pism, które podlegają doręczeniu wraz z odpisami pism procesowych stron lub innymi dokumentami niepochodzącymi od sądu. 3. Datą doręczenia jest data zapoznania się przez odbiorcę z pismem umieszczonym w portalu informacyjnym. W przypadku braku zapoznania się pismo uznaje się za doręczone po upływie 14 dni od dnia umieszczenia pisma w portalu informacyjnym. 4. Doręczenie pisma za pośrednictwem portalu informacyjnego wywołuje skutki procesowe określone w Kodeksie postępowania cywilnego właściwe dla doręczenia pisma sądowego. 5. Przewodniczący zarządza odstąpienie od doręczenia pisma za pośrednictwem portalu informacyjnego, jeżeli doręczenie jest niemożliwe ze względu na charakter pisma”.

4. Posiedzenie jawne na odległość

Przeprowadzenierozprawy lub posiedzenia jawnego na odległość (rozprawa odmiejscowiona) regulował przepis art. 151 § 2 k.p.c., według którego przewodniczący może zarządzić przeprowadzenie posiedzenia jawnego przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających jego przeprowadzenie na odległość. W takim przypadku uczestnicy postępowania mogą brać udział w posiedzeniu sądowym, gdy przebywają w budynku innego sądu, i dokonywać tam czynności procesowych, a przebieg czynności procesowych transmituje się z sali sądowej sądu prowadzącego postępowanie do miejsca pobytu uczestników postępowania oraz z miejsca pobytu uczestników postępowania do sali sądowej sądu prowadzącego postępowanie. Ta regulacja stanowi niewątpliwie wyjątek od dotychczasowej zasady, że posiedzenia sądowe odbywają się w budynku sądowym. Natomiast poza budynkiem sądowym posiedzenia odbywają się wtedy, gdy czynności sądowe muszą być wykonywane w innym miejscu albo gdy odbycie posiedzenia ułatwia przeprowadzenie sprawy lub przyczynia się do zaoszczędzenia kosztów postępowania. Chodzi tu o sytuację, gdy na przykład zachodzi konieczność przesłuchania osoby dotkniętej chorobą lub kalectwem, wówczas do przesłuchania dochodzi w miejscu, gdzie te osoby przebywają (art. 263 k.p.c.), oraz gdy zachodzi konieczność przeprowadzenia oględzin przedmiotu, który nie może być dostarczony do siedziby sądu. Przepis art. 151 § 2 k.p.c. wprowadza możliwość przeprowadzenia, na zarządzenie przewodniczącego, posiedzenia jawnego na odległość za pomocą wideokonferencji. Przepis ten stanowi rozwinięcie art. 235 § 2 k.p.c., który umożliwiał przeprowadzenie dowodu na odległość i został wprowadzony do kodeksu postępowania cywilnego w celu dostosowania prawa polskiego do rozporządzenia (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.07.2007 r. ustanawiającego europejskie postępowania w sprawie drobnych roszczeń24.

Przepis art. 15zzs1 u.COVID-19 w brzmieniu ustalonym w art. 4 ustawy z 28.05.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw stanowi, że w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub epidemii z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich w sprawach rozpoznawanych według przepisów kodeksu postępowania cywilnego rozprawę lub posiedzenie jawne przeprowadza się przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających ich przeprowadzenie na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku, z tym że osoby w nim uczestniczące, w tym członkowie składu orzekającego, nie muszą przebywać w budynku sądu. Obecnie przepis ten stanowi, że przeprowadzenie posiedzenia jawnego w drodze wideokonferencji jest zasadą i powinno być stosowane, z pominięciem przepisu art. 151 § 2 k.p.c., w okresie po ogłoszeniu stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii z powodu COVID-19 i rok po ich ogłoszeniu. Za takim rozumieniem rozprawy zdalnej przemawia także art. 15zzs1 ust. 1 pkt 2 u.COVID-19, według którego od przeprowadzenia posiedzenia zdalnego można odstąpić tylko w przypadku, gdy rozpoznanie sprawy na rozprawie lub posiedzeniu jawnym jest konieczne, a ich przeprowadzenie w budynku sądu nie wywoła zagrożenia dla zdrowia osób w nich uczestniczących, odstąpienie wymaga jednak zgody prezesa. Rozprawa lub posiedzenie jawne przeprowadzone zdalnie stanowi obecnie zasadę, od której można odstąpić wyjątkowo, i to dodatkowo za zgodą prezesa sądu. Za takim rozwiązaniem przemawia także uprawnienie przewodniczącego, który może skierować sprawę na posiedzenie niejawne w celu rozpoznania sprawy, o ile nie można przeprowadzić posiedzenia zdalnego (np. ze względów technicznych), a przeprowadzenie rozprawy lub posiedzenia jawnego nie jest konieczne. W przypadku gdyby strona nie miała możliwości technicznych udziału w rozprawie, z art. 15zzs1 ust. 2 u.COVID-19 wynika obowiązek sądu zapewnienia stronie lub osobie wezwanej możliwości udziału w posiedzeniu zdalnym w budynku sądu. Strona lub osoba wezwana (np. świadek, biegły) wykaże we wniosku, że nie posiada urządzeń technicznych umożliwiających udział w posiedzeniu zdalnym poza budynkiem sądu. Wniosek w tej sprawie należy jednak złożyć w terminie pięciu dni do dnia wezwania. Jedynie zatem względy techniczne, i to pozostające po stronie sądu, spowodują skierowanie sprawy na posiedzenie niejawne (art. 15zzs1 ust. 1 pkt 3 u.COVID-19). Przepis art. 15zzs1 ust. 1 pkt 1 u.COVID-19 stanowi także o ograniczeniu jednoczesnej obecności w miejscu i czasie na rozprawie lub posiedzeniu jawnym składu sędziowskiego. W poprzedniej wersji art. 15zzs1 pkt 3 to prezes sądu mógł jedynie zarządzić, że członkowie składu, z wyjątkiem przewodniczącego i referenta sprawy, mogą brać udział w posiedzeniu za pomocą środków komunikacji elektronicznej, z wyjątkiem posiedzenia, na którym dochodzi do zamknięcia rozprawy. W przypadku składu wieloosobowego, w oparciu o zarządzenie prezesa sądu wydane na podstawie art. 15zzs1 ust. 1 pkt 3 u.COVID-19, jedynie przewodniczący i referent będą uczestniczyli w rozprawie lub posiedzeniu jawnym, a pozostali członkowie składu – za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej. Przy czym samo pojęcie „środki komunikacji elektronicznej” zostało zdefiniowane w ustawie z 18.07.2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną25. Nie zachodziła zatem konieczność komunikowania się członków składu orzekającego za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego przekaz obrazu i dźwięku na odległość, ale jedynie wystarczający był zwykły komunikator internetowy, jak Messenger, WhatsApp, poczta elektroniczna itd.

5. Przeprowadzenie dowodu w postaci dokumentu elektronicznego

Zmiany w kodeksie cywilnym dotyczące dokumentu, jego definicji oraz nowych form czynności prawnych (dokumentowej i elektronicznej) spowodowały także konieczność dokonania zmian w przepisach kodeksu postępowania cywilnego w zakresie dowodu z dokumentu. Dowód z dokumentu został uregulowany w oddziale 2 „Dokumenty”, w rozdziale regulującym postępowanie dowodowe. Problemem było to, że do tej pory przez pojęcie dokumentu rozumiano jedynie dokumenty papierowe zawierające tekst. Natomiast tzw. inne środki dowodowe były uregulowane w art. 308 i 309 k.p.c. Obecnie, w wyniku nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 10.07.2015 r., dokumentem jest każdy nośnik zawierający informację, i konieczne było wyraźne zaznaczenie, że zgodnie z art. 2431 k.p.c. przepisy o dowodzie z dokumentu (oddział 2) będą stosowane do dokumentów zawierających tekst, umożliwiających ustalenie ich wystawców. Będą to zatem dokumenty zawierające tekst niezależnie od tego, na jakim nośniku zostały one utrwalone – dokumenty papierowe oraz dokumenty elektroniczne.

Posługując się pojęciem „postać elektroniczna dokumentu”, ustawodawca nie odwołuje się zatem do elektronicznej formy czynności prawnej z art. 781 k.c. Dokument może mieć przecież postać elektroniczną, choćby jego treść nie została opatrzona kwalifikowanym podpisem elektronicznym, ale zwykłym podpisem elektronicznym, albo nie będzie zawierał żadnego podpisu. W tym ostatnim przypadku chodzi o formę dokumentową czynności prawnej. Forma dokumentowa może przybrać postać papierową lub elektroniczną (np. e-mail zawierający oświadczenie woli)26. Kodeks postępowania cywilnego zawiera także definicję dokumentu urzędowego i prywatnego, ale nie wskazuje, w jakiej formie mają być sporządzone te dokumenty (pisemnej, elektronicznej); jedynie odsyła do przepisów szczególnych regulujących sporządzanie dokumentów urzędowych.

Należy też wskazać, że już obecnie w prawie prywatnym występują dokumenty, które mają postać elektroniczną, a nawet formę elektroniczną, i zaliczamy je do dokumentów urzędowych. Przykładowo podaje się czynności sądowe w elektronicznym postępowaniu upominawczym, w którym sąd wydaje nakaz zapłaty w formie elektronicznej. To samo dotyczy postanowienia o nadaniu klauzuli wykonalności takiemu tytułowi egzekucyjnemu (art. 783 k.p.c.)27. Jeżeli postępowanie zostało wszczęte za pośrednictwem systemu teleinformatycznego, sąd będzie mógł wydać wyrok w formie elektronicznej (art. 324 § 2 k.p.c.)28. Inną sytuacją jest posługiwanie się elektronicznymi odpisami, wypisami, zaświadczeniami z rejestrów sądowych, które działają w postaci elektronicznej. Z przepisu art. 4 ust. 3 u.KRS wynika, że Centralna Informacja wydaje odpisy, wyciągi, zaświadczenia oraz udziela informacji z rejestru, które mają moc dokumentów urzędowych, jeżeli zostały sporządzone w formie papierowej lub elektronicznej. Wydruki sporządzone z dokumentów elektronicznych mają moc dokumentów urzędowych, jeżeli posiadają cechy umożliwiające ich weryfikację z danymi zawartymi w rejestrze. Na wzór rejestru gospodarczego (KRS) analogiczne rozwiązanie wprowadzono w ustawie o księgach wieczystych i hipotece. Do 1.12.2013 r. dostęp do księgi wieczystej za pośrednictwem Internetu odbywał się na podstawie rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 20.08.2003 r. w sprawie zakładania i prowadzenia ksiąg wieczystych w systemie informatycznym29 i na podstawie § 3 ust. 1 tego rozporządzenia przeglądanie księgi wieczystej polegało na wywołaniu na ekran monitora żądanej księgi wieczystej. Przepis § 3 ust. 2 tego rozporządzenia umożliwiał zatem powierzenie zadań związanych z przeglądaniem ksiąg wieczystych ekspozyturze Centralnej Informacji Ksiąg Wieczystych30. Ustawą z 24.05.2013 r. o zmianie ustawy o księgach wieczystych i hipotece31 dokonano zmian między innymi w art. 364 u.k.w.h., zgodnie z którym informacji z centralnej bazy danych ksiąg wieczystych udziela Centralna Informacja Ksiąg Wieczystych, z ekspozyturami przy wydziałach sądów rejonowych prowadzących księgi wieczyste. Następnie doprecyzowano w tym przepisie, że Centralna Informacja wydaje na wniosek odpisy ksiąg wieczystych, wyciągi z ksiąg wieczystych oraz zaświadczenia o zamknięciu ksiąg wieczystych, prowadzonych w systemie informatycznym. Przy czym odpisy, wyciągi i zaświadczenia, o których mowa w art. 364 ust. 2 u.k.w.h., wydawane przez Centralną Informację, mają moc dokumentów wydawanych przez sąd. W końcu przewidziano możliwość złożenia wskazanych powyżej wniosków za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. W takim przypadku Centralna Informacja umożliwia samodzielne wydrukowanie tych dokumentów za pośrednictwem systemu teleinformatycznego. Wydruki tych dokumentów mają moc dokumentów wydawanych przez sąd, jeżeli posiadają cechy umożliwiające ich weryfikację z danymi zawartymi w centralnej bazie danych ksiąg wieczystych32.

Rozróżnienie dokumentów prywatnych i urzędowych jest istotne z powodu mocy dowodowej, co wynika z art. 244 i 245 k.p.c.33 Należy jedynie wskazać, że zmianie uległ art. 245 k.p.c., który został uzupełniony o formę elektroniczną. Oznacza to, że dokument prywatny sporządzony w formie pisemnej albo elektronicznej stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Brak jest tego domniemania dla dokumentów prywatnych sporządzonych w formie dokumentowej. Powodem takiego unormowania jest brak podpisu w dokumencie stwierdzającym złożenie oświadczenia woli, niezależnie od tego, jaką postać będzie miał podpis (własnoręczny, elektroniczny albo elektroniczny równoważny własnoręcznemu)34. Domniemanie pochodzenia oświadczenia woli zawartego w dokumencie prywatnym od osoby, która go podpisała, oznacza, że oświadczenie zostało złożone przez wystawcę tego dokumentu. Nie można jednak z takiego oświadczenia wywodzić, że jest ono zgodne z prawdą35. Niekiedy domniemanie to jest utożsamiane z domniemaniem prawdziwości i autentyczności dokumentu36. Przyjmuje się także, że domniemanie zgodności z prawdą dokumentu i jego pochodzenia różnią się od siebie. W szczególności może dojść do sytuacji, gdy osoba podpisała dokument bez treści, a osoba, która dokument wypełniła treścią inną niż pierwotne porozumienie, nie może powoływać się na domniemanie pochodzenia oświadczenia od osoby, która złożyła podpis pod tym dokumentem37.

Powracając do kwestii pozbawienia dokumentu prywatnego sporządzonego w formie dokumentowej takiego domniemania, należy stwierdzić, że strona powołująca się na taki dokument nie będzie chroniona domniemaniem, czyli gdy strona przeciwna zaprzeczy pochodzeniu takiego dokumentu38. W sytuacji, gdy oświadczenie woli zostało złożone poprzez elektroniczne utrwalenie na nośniku, jakim jest na przykład poczta elektroniczna, to osoba powołująca się na takie oświadczenie musi wykazać, że zostało ono wysłane ze skrzynki nadawczej określonej osoby oraz że nastąpiło to w momencie, gdy miała ona dostęp do Internetu. Pomocne może się okazać wykazanie numeru IP komputera, z którego nastąpiła emisja wiadomości. W sytuacji, gdy oświadczenie zostało utrwalone w inny sposób, na przykład wideofonicznie, należy odtworzyć nagranie. W takim przypadku jednak to raczej nie pochodzenie dokumentu może być kwestionowane, ale jego prawdziwość. O mocy dowodowej dokumentu prywatnego nie decyduje jednak tylko domniemanie pochodzenia albo domniemanie prawdziwości. W szczególności domniemanie pochodzenia nie jest domniemaniem słabszym niż domniemanie prawdziwości dokumentu prywatnego39. O mocy dowodowej dokumentu prywatnego decyduje bowiem sąd na podstawie swobodnej oceny dowodów. W przypadku dokumentów prywatnych sporządzonych w formie dokumentowej, czyli bez podpisu własnoręcznego albo elektronicznego równoważnego podpisowi własnoręcznemu (art. 25 ust. 2 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 910/2014 z 23.07.2014 r. w sprawie identyfikacji elektronicznej i usług zaufania w odniesieniu do transmisji elektronicznych na rynku wewnętrznym oraz uchylającego dyrektywę 1999/93/WE)40, dla ustalenia jego prawdziwości albo autentyczności należy zastosować reguły z art. 308 k.p.c. Ewentualnie wskazać należy, że wiadomość została wysłana z komputera zidentyfikowanego za pomocą wykazania numeru IP, pozostającego pod kontrolą tej osoby w czasie emisji treści wysłanej wiadomości.

Nowelizacja przepisów prawa cywilnego procesowego z 2015 r. przewiduje przeprowadzenie dowodu z innego dokumentu niż ten, o którym mowa w art. 2431 k.p.c., a zatem z dokumentu, który nie zawiera treści w postaci tekstu. Taka sytuacja została uregulowana w art. 308 k.p.c., który stanowi, że „dowody z innych dokumentów niż wymienione w art. 2431 k.p.c., w szczególności zawierających zapis obrazu, dźwięku albo obrazu i dźwięku, sąd przeprowadza, stosując odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin oraz o dowodzie z dokumentów”41. Przepis ten zatem dotyczy dokumentów (w rozumieniu art. 773 k.c.), które nie zawierają treści w postaci tekstu42. Oświadczenia woli i wiedzy są obecnie także sporządzane w inny sposób, a mianowicie przy użyciu nowoczesnych środków technicznych, czyli najczęściej nagrania audialnego albo audiowizualnego. W przypadku takich dokumentów należy odpowiednio stosować przepisy o dowodzie z oględzin i dowodzie z dokumentów43. Jeśli chodzi o oględziny, to ten środek dowodowy odnosi się do przedmiotów materialnych, ale także do określonych sytuacji albo miejsc44. Zwykle do przeprowadzenia dowodu rzeczowego wystarczy dokonanie oględzin, ale często przeprowadzenie oględzin wymaga wiadomości specjalnych, co wiąże się z udziałem biegłego45.

Przedmiotem oględzin dokumentu może być jego zewnętrzna postać, a nie jego intelektualna treść (zawartość). W tym kontekście bez znaczenia jest to, czy dokument zawiera treść w postaci papierowej, czy elektronicznej, a jeżeli w elektronicznej, to czy jest to treść w postaci danych audio, audio-wideo, zdjęć czy też w innej postaci multimedialnej. W celu przeprowadzenia dowodu z oględzin konieczne jest zatem bezpośrednie spostrzeganie dokumentu, najczęściej za pomocą zmysłów wzroku i słuchu. Dlatego też odrzuca się możliwość przeprowadzenia dowodu z oględzin intelektualnej treści dokumentu elektronicznego. Przedmiotem oględzin może być jedynie nośnik danych, na którym utrwalono intelektualną treść46. Należy jednak przyjąć, że skoro przepis art. 308 k.p.c. obecnie przewiduje dla przeprowadzenia dowodu z dokumentu innego niż ten, o którym mowa w art. 2431 k.p.c., oględziny, to możliwe jest ustalenie treści tego dokumentu. W tym celu, w przypadku dokumentu elektronicznego, wystarczającym sposobem przeprowadzenia oględzin jest przedłożenie, zamiast oryginału, kopii w postaci wydruku, jeżeli strona przeciwna się temu nie sprzeciwi i nie zakwestionuje autentyczności albo prawdziwości takiej kopii. Może mieć to zastosowanie do dokumentów, o których mowa w art. 129 k.p.c. Prezentacja dokumentu elektronicznego może polegać także na wyświetleniu jego treści na monitorze komputera lub poprzez wydruk jego zawartości47. W sytuacji, gdy dokument elektroniczny został opatrzony podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu, konieczne jest współdziałanie posiadacza takiego dokumentu, który powinien sądowi umożliwić do niego dostęp poprzez klucz prywatny.

W celu przeprowadzenia dowodu z dokumentu wprowadzono możliwość zobowiązania posiadacza do okazania go sądowi. Jeżeli dokument elektroniczny istnieje w Internecie, w poczcie elektronicznej, to w celu przeprowadzenia dowodu z oględzin należy utrwalić na nośniku elektronicznym jego zawartość i włączyć do akt lub też udostępnić sądowi dane zawarte w systemie informatycznym48.

W przypadku dokumentu zawierającego tekst, ale pozbawionego podpisu własnoręcznego albo elektronicznego, a także równoważnego podpisowi własnoręcznemu, stosownie do art. 2431 k.p.c. należy stosować przepisy oddziału 2 „Dokumenty”. Jeżeli takim dokumentem będzie wiadomość wysłana pocztą elektroniczną albo za pomocą telefonu komórkowego, komunikatora internetowego, kanałów komunikacyjnych na portalach społecznościowych, to dokumenty te nie będą, jak już wyżej zaznaczono, korzystały z domniemania z art. 245 k.p.c. W sytuacji zatem, gdy strona przeciwna zaprzeczy takiemu dokumentowi, strona, która się na ten dokument powołuje, ma obowiązek wykazać jego pochodzenie od wystawcy (autora) oraz jego prawdziwość (autentyczność). W przypadku, gdy takie oświadczenie elektroniczne, na przykład wysłane pocztą elektroniczną, zostanie opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, wówczas korzysta z domniemania wynikającego z art. 25 rozporządzenia eIDAS. Podobnie rzecz się będzie miała, gdy oświadczenie zostanie opatrzone także elektronicznym znacznikiem czasu. W rozumieniu art. 3 pkt 33 rozporządzenia eIDAS przez elektroniczny znacznik czasu rozumieć należy dane w postaci elektronicznej, które wiążą inne dane w postaci elektronicznej z określonym czasem, stanowiąc dowód na to, że te inne dane istniały w danym czasie. W myśl tego przepisu, opatrując oświadczenie elektronicznym znacznikiem czasu, uzyskuje się skutek w postaci daty pewnej. Wiadomo zatem dokładnie, kiedy i przez kogo oświadczenie zostało złożone. W sytuacji, gdy oświadczenie składa osoba prawna, funkcję domniemania z art. 245 k.p.c. może pełnić także pieczęć elektroniczna, którą zgodnie z art. 3 pkt 25 rozporządzenia eIDAS są dane w postaci elektronicznej dodane do innych danych w postaci elektronicznej lub logicznie z nimi powiązane, aby zapewnić autentyczność pochodzenia oraz integralność powiązanych danych. Obecnie polski ustawodawca nie zdecydował się na wykorzystanie tej instytucji w prawie polskim, ale nie można wykluczyć dokumentu opatrzonego pieczęcią elektroniczną w procesie przed sądem polskim, jeżeli pochodzić będzie z innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Wówczas sąd polski musi zastosować bezpośrednio rozporządzenie eIDAS i uwzględnić ten dokument w materiale dowodowym sprawy.

Jak już wskazano, z art. 308 k.p.c. wynika, że do dokumentów innych niż te, o których mowa w art. 2431 k.p.c., stosuje się odpowiednio dowód z oględzin. Odpowiednie stosowanie, a nie wprost, pozwala na wykorzystanie tego dowodu na potrzeby, jak wyżej zaznaczono, zbadania dokumentu także elektronicznego, w zakresie, w jakim nie ma potrzeby wykorzystywania wiadomości specjalnych. Wielokrotnie jednak może się zdarzyć, że sąd będzie stosował dowód z opinii biegłego, dla ustalenia pochodzenia dokumentu elektronicznego, braku ingerencji w nośnik, danych zawartych w dokumencie, jeżeli zostały zabezpieczone przed nieuprawnionym dostępem (np. podpisem elektronicznym lub inną metodą zabezpieczenia). Może jednak wystąpić sytuacja, gdy sąd na potrzeby samych oględzin będzie już musiał posłużyć się wiadomościami specjalnymi. Sąd Najwyższy w powoływanym już wcześniej orzeczeniu stwierdził, że samo poczynienie ustaleń faktycznych z zakresu techniki może wymagać dysponowania wiedzą i doświadczeniem w danej dziedzinie, a nawet aparaturą badawczą. Sąd, postanawiając o dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego, winien zarządzić okazanie biegłemu dokumentu elektronicznego albo umożliwić do niego dostęp (za pośrednictwem sieci teleinformatycznych) oraz wskazać, czy i w jakim zakresie strony powinny uczestniczyć w tych czynnościach (np. przez udostępnienie hasła dostępowego do dokumentu elektronicznego albo danych biometrycznych)49.

Gdy jednak dokument zawiera treść audialną lub audiowizualną, dowód taki przeprowadza się poprzez odtworzenie nagrania dźwiękowego lub filmu50. Można jednak przyjąć, że film, nagranie audio niezawierające oświadczenia woli i wiedzy, ale będące utworem w rozumieniu prawa autorskiego, może być nadal innym środkiem dowodowym, o którym mowa w art. 309 k.p.c.51 Zapis bowiem audialny albo audiowizualny zawierający informację, jak i film jako utwór nie mogą być bowiem różnicowane z jednej strony jako dokument, a z drugiej strony jako inny środek dowodowy. W przypadku nagrań audialnych obecnie stosuje się techniki cyfrowe, choć dla przeprowadzenia takiego dowodu stosować się będzie odpowiednio przepisy o dowodzie z oględzin (art. 308 k.p.c.). Może zajść także konieczność wykorzystania innego środka dowodowego, jakim jest opinia biegłego dla oceny, czy nagranie jest oryginalne. Dla oceny samej treści dokumentu w postaci nagrania należy stosować przepisy o dowodzie z dokumentu52. Sąd winien także uwzględnić okoliczności, w jakich nagranie zostało dokonane53.

Dokument, również elektroniczny, może być przedmiotem opinii biegłego – jak już wyżej zaznaczono – także wtedy, gdy będzie mógł być przedmiotem oględzin54. W każdym jednak przypadku, gdy zbadanie dokumentu, zwłaszcza elektronicznego, wymaga wiadomości specjalnych, konieczne jest przeprowadzenie takiego dowodu55. W sytuacji, gdy przedmiotem opinii biegłego będzie dokument elektroniczny, zwykle zachodzi potrzeba wykorzystania przez biegłego odpowiedniego oprogramowania. Dotyczy to sytuacji, gdy na przykład zachodzi konieczność odzyskania utraconych danych. Może to nastąpić w wyniku uszkodzeń programowych (software) lub sprzętowych (hardware). W pierwszym przypadku źródłem uszkodzenia jest zakłócenie logicznego położenia danych, w drugim zaś uszkodzenie samego nośnika, na którym zapisano te dane. Przeprowadzenie dowodu z dokumentu elektronicznego wymaga nie tylko wiedzy naukowej, którą zwykle posiada biegły, lecz także wiedzy technicznej. I tak, na potrzeby odczytania wiadomości zabezpieczonej bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym ważnym kwalifikowanym certyfikatem potrzebne będą właśnie wiadomości specjalne techniczne56.

Dla oceny wartości dowodowej dokumentu elektronicznego ma znaczenie tzw. uwierzytelnienie. Przez to pojęcie rozumie się ustalenie, czy zawartość zapisu od chwili jego powstania uległa zmianie, z jakiego źródła pochodzą dane zawarte na dokumencie, jak również badanie prawdziwości, związanej z zapisem danych57. Integralność danych zapewnia natomiast ich niezmienność w toku przesyłania i jest osiągana najczęściej poprzez wykorzystanie dodatkowego pliku z podpisem elektronicznym albo z pieczęcią elektroniczną. Zarówno w dotychczasowym stanie prawnym, jak i obowiązującym od 8.09.2016 r., ustawodawca nie przewidział obligatoryjnego postępowania dowodowego z udziałem biegłego w zakresie badania prawdziwości pisma (od 8.09.2016 r. – dokumentu). Zgodnie ze znowelizowanym brzmieniem art. 254 k.p.c. badania prawdziwości dokumentu można dokonać z udziałem biegłego. Przepis ten ma zastosowanie także do dokumentu elektronicznego. Regulację tę wspomagają również inne przepisy dodane omawianą ustawą nowelizującą z 10.07.2015 r., które umożliwiają sądowi wezwanie wystawcy dokumentu sporządzonego w postaci elektronicznej do udostępnienia informatycznego nośnika danych, na którym ten dokument został zapisany (art. 254 § 21 k.p.c.)58.

Gdy dokument elektroniczny został zaszyfrowany, czyli gdy dostęp do niego jest zabezpieczony hasłem, możliwa jest sytuacja, w której dokument zostanie zapisany na dysku twardym komputera i w ten sposób zabezpieczony hasłem, odciskiem palca lub inną metodą biometryczną; zgodnie z art. 254 § 21 k.p.c. udostępnienie dokumentu może polegać także na umożliwieniu sądowi (biegłemu sądowemu) dostępu do tego dokumentu. Jeżeli posiadacz dokumentu odmówi takiego dostępu (np. nie poda hasła), wówczas przeprowadzenie oględzin z dokumentu elektronicznego albo przeprowadzenie opinii biegłego sądowego będzie polegało również na odszyfrowaniu tego dokumentu59.

6. Elektroniczne protokołowanie posiedzeń jawnych

Wymóg protokołowania posiedzenia jawnego za pomocą urządzeń utrwalających dźwięk lub obraz i dźwięk został wprowadzony ustawą nowelizującą kodeks postępowania cywilnego z 29.04.2010 r., która weszła w życie 1.07.2010 r. i dotyczyła wielu przepisów kodeksu postępowania cywilnego, czyli art. 9, 157, 158, 238, 273 i 525. Należy przypomnieć, że protokół sporządza się, utrwalając przebieg posiedzenia pod kierunkiem przewodniczącego za pomocą urządzeń rejestrujących dźwięk lub obraz i dźwięk, co stanowi zasadę. Wyjątkiem od tej zasady jest przypadek, gdy z przyczyn technicznych utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą urządzeń rejestrujących dźwięk lub obraz i dźwięk nie jest możliwe, wówczas protokół sporządzany jest wyłącznie pisemnie. Jednocześnie wraz z zapisem obrazu i dźwięku lub obrazu sporządza się protokół skrócony obok nagrania zawierający jedynie oznaczenie sądu, miejsca i daty posiedzenia, sędziów, protokolantów, stron, interwenientów, przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz oznaczenie sprawy i wzmianki co do jawności60. Nadto orzeczenia sądu, zarządzenia i czynności stron. Przewidziano także możliwość dokonania transkrypcji określonej części protokołu, która mogła być przeprowadzana za zgodą prezesa sądu, na wniosek przewodniczącego. Pierwotna wersja przepisów nie dawała zatem możliwości transkrypcji na wniosek samego sędziego. W wyniku doświadczeń z praktyki stosowania e-protokołu dokonano zmiany kodeksu postępowania cywilnego ustawą z 29.08.2014 r. (weszła w życie 27.10.2014 r.), w której wprowadzono możliwość sporządzenia czynności stron wymagających podpisu na odrębnym dokumencie (np. ugoda sądowa), jak również rozszerzono zakres treści protokołu skróconego (pisemnej części protokołu) o wnioski i twierdzenia stron oraz streszczenie wyników postępowania dowodowego. W końcu przewidziano, że transkrypcję może zarządzić przewodniczący, a nie prezes sądu na wniosek przewodniczącego. Zmianą kodeksu postępowania cywilnego z 10.07.2015 r. wprowadzono możliwość rejestracji przebiegu posiedzenia jawnego przez same strony na podstawie (nieobowiązującego już) art. 1621 k.p.c., a nowelizacją z 4.07.2019 r. (weszła w życie 7.11.2019 r.) wprowadzono pewne reguły odnoszące się do statusu transkrypcji uzasadnienia wygłoszonego ustnie.

Protokół posiedzenia jawnego jest zasadniczo dwuczęściowy (dwupostaciowy). Pierwszą częścią jest nagranie (audio-wideo lub tylko dźwiękowe), zaś druga część ma postać pisemną. Potoczne pojęcie e-protokołu można odnosić tylko do tej pierwszej części, ale też nazywać nim dwuczłonowy protokół (wtedy pojęcie e-protokołu oznacza po prostu inny protokół niż tradycyjny, czyli wyłącznie pisemny). W każdym przypadku protokół sporządza protokolant pod kierunkiem przewodniczącego.

Obecnie nie zawsze sporządzana jest część nagraniowa. Zgodnie z art. 157 § 2 k.p.c. jeżeli ze względów technicznych utrwalenie przebiegu posiedzenia za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk nie jest możliwe, protokół jest sporządzany wyłącznie pisemnie. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być awaria lub brak infrastruktury w danym sądzie (nagrywanie odbywa się za pomocą specjalnych urządzeń i oprogramowania, zatem jeśli nie zostały dostarczone do sądu, nie można sporządzić części nagraniowej).

Jeżeli przebiegu posiedzenia nie utrwala się za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk, protokół sporządzony pisemnie zawiera więcej elementów – oprócz danych i okoliczności określonych w art. 158 § 1 k.p.c. także wnioski oraz twierdzenia stron, udzielone pouczenia, jak również wyniki postępowania dowodowego oraz inne okoliczności istotne dla przebiegu posiedzenia; zamiast wniosków i twierdzeń można w protokole powołać się na pisma przygotowawcze. Część z tych elementów, na podstawie art. 158 § 11 k.p.c., może, ale nie musi, zawierać pisemny protokół nawet w przypadku sporządzenia części nagraniowej.

Zgodnie z rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 2.03.2015 r. w sprawie zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku z przebiegu posiedzenia jawnego w postępowaniu cywilnym61 protokół sporządzony za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk protokolant podpisuje podpisem elektronicznym gwarantującym identyfikację osoby protokolanta oraz rozpoznawalność jakiejkolwiek późniejszej zmiany protokołu.

Protokół sporządzony pisemnie podpisują przewodniczący i protokolant. Istnieje także możliwość zlecenia transkrypcji nagrania. Na podstawie art. 158 § 4 k.p.c. jeżeli jest to niezbędne do zapewnienia prawidłowego orzekania w sprawie, przewodniczący może zarządzić sporządzenie transkrypcji odpowiedniej części protokołu sporządzonego za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk albo obraz i dźwięk.

Jeżeli dochodzi do sprzeczności pomiędzy transkrypcją a samym zapisem dźwięku lub obrazu i dźwięku, to na podstawie art. 160 k.p.c. istnieje możliwość sprostowania transkrypcji. Nie ma jednak możliwości sprostowania samego zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku.

Zgodnie z art. 9 k.p.c. strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy, kopie lub wyciągi z tych akt. Treść protokołów i pism może być także udostępniana w postaci elektronicznejza pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe albo innego systemu teleinformatycznego służącego udostępnianiu tych protokołów lub pism. Strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy zapisu dźwięku albo obrazu i dźwięku, chyba że protokół został sporządzony wyłącznie pisemnie. Przewodniczący wydaje z akt sprawy zapis dźwięku, jeżeli wydaniu zapisu obrazu i dźwięku sprzeciwia się ważny interes publiczny lub prywatny.

Jeżeli posiedzenie odbyło się przy drzwiach zamkniętych,strony i uczestnicy postępowania mają prawo do otrzymania z akt sprawy jedynie zapisu dźwięku.

Mając na względzie potrzebę ochrony prywatności, możliwość sporządzania zapisów przebiegu posiedzenia sądowego przez strony pierwotnie nie była przewidziana. Obecnie jednak zgodnie z art. 91 § 1 k.p.c. nie jest wymagane zezwolenie sądu na utrwalanie przez strony lub uczestników postępowania przebiegu posiedzeń i innych czynności sądowych, przy których są obecni, za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Przewidziano jednak pewne ograniczenia, a mianowicie, że nagrywać można jedynie dźwięk z posiedzeń i innych czynności sądowych, przy których nagrywający są obecni.

Strony i uczestnicy postępowania mają obowiązek uprzedzić sąd o zamiarze utrwalenia przebiegu posiedzenia lub innej czynności sądowej za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk. Na podstawie jednak art. 91 § 1–2 k.p.c. sąd zakazuje stronie lub uczestnikowi postępowania utrwalenia przebiegu posiedzenia lub innej czynności sądowej za pomocą urządzenia rejestrującego dźwięk, jeżeli posiedzenie lub jego część odbywa się przy drzwiach zamkniętych lub sprzeciwia się temu wzgląd na prawidłowość postępowania62.

7. E-orzeczenia

Przepis art. 324 § 4 k.p.c., o czym była już mowa wyżej, przewiduje, że „w postępowaniu wszczętym za pośrednictwem systemu teleinformatycznego wyrok może być utrwalony w systemie teleinformatycznym i opatrzony kwalifikowanym podpisem elektronicznym”. Ten przepis ogólny znajdzie zastosowanie do nakazów zapłaty (art. 3532 k.p.c.), postanowień (art. 361 k.p.c.) oraz zarządzeń przewodniczącego (art. 362 k.p.c.) i postanowień referendarza (art. 3621 k.p.c.). Ciekawym rozwiązaniem jest możliwość wygłoszenia ustnego uzasadnienia. Dotyczy to jednak sytuacji, gdy przebieg posiedzenia jawnego został utrwalony za pomocą urządzeń rejestrujących dźwięk lub obraz i dźwięk (e-protokół) (art. 157 § 1 k.p.c.). Przewodniczący jednak przed wygłoszeniem ustnego uzasadnienia ma obowiązek uprzedzić o tej formie uzasadnienia osoby uczestniczące w posiedzeniu. Konsekwencją wygłoszenia ustnego uzasadnienia jest zaniechanie podania zasadniczych motywów rozstrzygnięcia. W przypadku wygłoszenia ustnego uzasadnienia, strona może wnioskować o sporządzenie transkrypcji ustnego uzasadnienia, do której stosuje się odpowiednio przepisy o uzasadnieniu sporządzanym na piśmie (art. 3311 k.p.c.).

W elektronicznym postępowaniu upominawczym nakaz zapłaty wydaje się wyłącznie w systemie teleinformatycznym. Strona, wnosząc o wszczęcie egzekucji na podstawie nakazu wydanego w tym postępowaniu, dołącza do wniosku o wszczęcie egzekucji wydruk z systemu teleinformatycznego, a komornik sądowy ma obowiązek zweryfikować istnienie tego tytułu w systemie teleinformatycznym obsługującym postępowanie sądowe (sądy także mają dostęp do tego systemu). Postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności tytułom, o którym mowa w art. 777 § 1 k.p.c., wydanym w postaci elektronicznej, pozostawia się wyłącznie w systemie teleinformatycznym, z wyjątkiem wypadków, o których mowa w art. 7781, 7782, 787, 7871, 788 oraz 789 k.p.c. Takie postanowienie jest wydawane bez spisywania odrębnej sentencji, przez umieszczenie klauzuli wykonalności w systemie teleinformatycznym i opatrzenie jej kwalifikowanym podpisem elektronicznym sędziego lub referendarza. Tytułom egzekucyjnym, o których mowa w art. 783 § 4 k.p.c., nadaje klauzulę wykonalności sąd rejonowy ogólnej właściwości dłużnika (art. 781 § 2 k.p.c.). Istnienie i treść elektronicznego tytułu egzekucyjnego podlega weryfikacji przez sędziego lub referendarza sądowego w systemie teleinformatycznym, w którym tytuł ten został utrwalony. Szczegółowe kwestie zostały uregulowane w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 6.10.2016 r. w sprawie czynności sądu związanych z nadawaniem klauzuli wykonalności elektronicznym tytułom egzekucyjnym oraz ze sposobem przechowywania i posługiwania się elektronicznymi tytułami wykonawczymi63. Postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności doręcza się w trybie art. 1311 k.p.c.

8. Podsumowanie

Informatyzacja postępowania cywilnego obejmuje swoim zakresem postępowanie rozpoznawcze, które przewiduje ogólny model postępowania w zakresie: wnoszenia pism procesowych, dokonywania czynności sądowych, w tym doręczeń, utrwalania przebiegu posiedzenia jawnego, orzeczeń elektronicznych, przeprowadzania dowodów elektronicznych, oraz postępowania odrębne, na przykład elektroniczne postępowanie upominawcze, elektroniczne postępowanie wieczystoksięgowe i postępowanie rejestrowe o wpis do Krajowego Rejestru Sądowego. Można zauważyć, że przepisy szczególne zawierają pewne odrębności, co wynika ze specyfiki i celu danego postępowania, ale mimo tego, powielają ogólny model zawarty dla postępowania rozpoznawczego (forma orzeczeń, doręczenia elektroniczne, składanie pism procesowych). Nieomawiane w tym opracowaniu przepisy księgi trzeciej o postępowaniu egzekucyjnym także odwołują się do przepisów ogólnych ukształtowanych dla postępowania rozpoznawczego. Można zatem skonstatować, że obecne regulacje zawierają, z pewnymi wyjątkami, dość spójne rozwiązania informatyczne w postępowaniu cywilnym. Można jedynie postulować, aby te odrębności w postępowaniach odrębnych były stopniowo eliminowane. Można też rozważyć wprowadzenie do przepisów ogólnych w postępowaniu rozpoznawczym „przejęcia” rozwiązań przewidzianych na czas pandemii COVID-19, w szczególności aby zmienić art. 151 § 2 k.p.c. i ukształtować posiedzenie zdalne na wzór art. 15zzs2 u.COVID-19 lub pozostawić doręczenia przez Portal Informacyjny Sądów Powszechnych pism sądowych pełnomocnikom zawodowym.

Computerization of civil proceedings in Poland. Conclusion de lege lata

Abstract:The computerisation of civil proceedings applies to: the filing of pleadings, the performance of court actions, including service of process, the recording of a public hearing, electronic judgments, the taking of electronic evidence, and to separate proceedings, for example, electronic writ of payment proceedings, electronic land and mortgage proceedings and registration proceedings for entry in the National Court Register. It may be noted that the special provisions are somewhat distinct, which is due to the specificity and purpose of the proceedings in question, nevertheless, they replicate the general model designed for exploratory proceedings (by the form of judgments, electronic service, filing of pleadings). Consideration should be given to the solutions envisaged for the COVID-19 pandemic, in particular to amended Article 151 § 2 of the Code of Civil Procedure and the remote hearing, as laid down in Article 15zzs2 of the Act of 2 March 2020 on special solutions related to preventing, counteracting and combating COVID-19, other infectious diseases and emergencies caused by them, or to leaving the service of court letters via the Information Portal of Common Courts to professional attorneys.

Keywords: lodging/filing of pleadings, electronic service, electronic judgments

Prof. dr hab. Jacek Gołaczyński – Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego

Katarzyna Jasińska

E-ROZPRAWA W POSTĘPOWANIU CYWILNYM A MOŻLIWOŚĆ OBRONY SWYCH PRAW W KONTEKŚCIE PROBLEMÓW Z JEJ PRZEPROWADZENIEM

Abstrakt:Artykuł poświęcony został rozprawom zdalnym w polskiej procedurze cywilnej w kontekście prawa do obrony praw przez stronę postępowania. Celem opracowania jest próba wskazania narzędzi możliwych do wykorzystania przez stronę, której przebieg rozprawy zdalnej, w tym przede wszystkim problemy techniczne, uniemożliwią obronę jej praw w toku postępowania, a także rozwiązań prawnych, które powinny zostać zastosowane przez sądy w reakcji na sytuacje mogące zagrozić prawu do obrony, jednocześnie w możliwie najwyższym stopniu minimalizując ryzyko obstrukcji postępowania ze strony podmiotu, któremu zależy na tym, aby trwało ono jak najdłużej. Wystąpienie nie będzie poświęcone etapowi podejmowania decyzji o skorzystaniu z rozprawy online, ale będzie dotyczyło problemów i zagrożeń związanych już z samym procesem przeprowadzania takich rozpraw. Mimo że art. 15zzs1 pkt 1 ustawy z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych, który w aktualnym brzmieniu jako zasadę traktuje rozprawę online, ma obowiązywać tylko określony czas, to nawet przy optymistycznym założeniu, że epidemię uda się wkrótce zwalczyć, zasygnalizowane powyżej problemy jeszcze długo zachowają aktualność. Długo bowiem po zaprzestaniu prowadzenia rozpraw zdalnych rozpoznawane będą środki odwoławcze, w tym te nadzwyczajne, w których strony (uczestnicy) będą zarzucały uniemożliwienie im obrony swoich praw w związku z procedowaniem w trybie zdalnym. Niewykluczone, że rozprawy zdalne także po zakończeniu epidemii pozostaną (choć może na mniejszą skalę) stałym elementem sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez polskie sądy orzekające w sprawach cywilnych.

Słowa kluczowe: prawo do obrony swych praw, postępowanie cywilne, rozprawy odmiejscowione (zdalne, e-rozprawy), pandemia, epidemia, COVID-19, odroczenie rozprawy, nieważność postępowania

1. Wprowadzenie

Artykuł 15zzs1 ust. 1 pkt 1 u.COVID-19 (dodany z dniem 16.05.2020 r. do ustawy tzw. tarczą antykryzysową 3.064) w postępowaniu cywilnym wprowadza tzw. rozprawy odmiejscowione, potocznie zwane rozprawami zdalnymi lub e-rozprawami65; przepis ten został istotnie zmieniony nowelizacją dokonaną ustawą z 28.05.2021 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw66, która w tej części weszła w życie 3.07.2021 r. Dokonując tej nowelizacji, ustawodawca utrzymał zasadę, że regułą powinno być procedowanie na rozprawach odmiejscowionych (ust. 1 pkt 1), przy czym istotnie ograniczył jednocześnie możliwość odstąpienia od tej zasady. Zgodnie bowiem z ust. 1 pkt 2 powołanego artykułu w jego poprzednim brzmieniu przesłanką do odstąpienia od procedowania w trybie zdalnym było jedynieniewywołanie nadmiernego zagrożenia dla zdrowia osób uczestniczących w rozprawie tradycyjnej. Po nowelizacji natomiast, w pkt 2, przewidziano jeszcze jedną przesłankę, o charakterze przesłanki pozytywnej, a mianowicie rozpoznanie sprawy na rozprawie lub posiedzeniu jawnym musi być „konieczne”.

Wprowadzenie na tak szeroką skalę rozprawy odmiejscowionej miało z całą pewnością służyć umożliwieniu jak najbezpieczniejszego i jednocześnie jak najszerszego funkcjonowania sądów w czasie epidemii COVID-19 w celu umożliwienia obywatelom realizacji ich konstytucyjnego prawa do sądu i umożliwienia obrony praw stron. Paradoksalnie jednak i prawo do sądu, i do obrony swych praw może zostać ograniczone, a wręcz nawet przekreślone, na skutek procedowania online. Zagrożeniom w tym zakresie na etapie podejmowania decyzji, czy w danym przypadku należy przeprowadzić rozprawę zdalną (a jeśli tak, to jak zorganizować to logistycznie) czy może (a jeśli tak, to jak zrobić to zgodnie z prawem) jednak rozprawę tradycyjną, poświęciłam artykuł E-rozprawa w postępowaniu cywilnym a prawo do sądu i możliwość obrony swych praw67. W niniejszym opracowaniu natomiast zamierzam skupić się na zagrożeniu prawa do obrony już na etapie procedowania w trybie zdalnym, a więc gdy decyzja w tej materii została wcześniej podjęta.

Omawiana w niniejszym artykule problematyka jest niezwykle ważna i aktualna. Od 3.07.2020 r. do 27.07.2021 r. w trybie zdalnym w sądach powszechnych przeprowadzono około 146 tys. spraw68, co stanowi znaczną liczbę, choć i tak mniejszą niż ta, której powinniśmy się spodziewać, mając na uwadze tak restrykcyjną regulację dotyczącą rozpraw odmiejscowionych jako zasady i ogromną liczbę spraw, które wpływają do polskich sądów.I choć art. 15zzs1 u.COVID-19 ma obowiązywać tylko określony czas, a mianowicie w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 oraz w ciągu roku od odwołania ostatniego z nich69, to – nawet przy optymistycznym założeniu, że epidemię uda się wkrótce pokonać – poczynione przeze mnie rozważania jeszcze długo będą aktualne. Jeszcze bowiem długo po zaprzestaniu prowadzenia rozpraw zdalnych rozpoznawane będą środki odwoławcze, w tym te nadzwyczajne, w których strony70 będą zarzucały uniemożliwienie im obrony swoich praw w związku ze stosowaniem omawianej regulacji, zarówno w jej pierwotnym, jak i znowelizowanym brzmieniu. Co więcej, niewykluczone także, że rozprawy zdalne również po zakończeniu epidemii pozostaną (choć może na mniejszą skalę) stałym elementem sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez polskie sądy orzekające w sprawach cywilnych. W tę stronę zmierzają między innymi postulaty niektórych prawników, w tym sędziów71. Co więcej, w ramach zapowiedzianej 15.11.2021 r. przez Ministerstwo Sprawiedliwości reformy sądownictwa zasygnalizowano także jego „pełną informatyzację”72, co może sugerować, że w istocie e-rozprawy pozostaną z nami na dłużej.

2. Pozbawienie strony możności obrony swych praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c.

W świetle ugruntowanych poglądów doktryny i judykatury pozbawienie strony możności obrony swych praw w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy z powodu uchybienia przez sąd przepisom postępowania strona wbrew swojej woli została faktycznie pozbawiona możliwości działania w postępowaniu lub jego istotnej części, jeżeli skutków tego uchybienia nie można było usunąć przed wydaniem orzeczenia w danej instancji73. Kontradyktoryjność procesu cywilnego wymaga bowiem zapewnienia, aby strony mogły przedstawić swoje racje i dowody istotne dla rozstrzygnięcia sprawy na rozprawie, z możliwością ustosunkowania się do nich.

Z sytuacją pozbawienia strony możliwości obrony jej praw będziemy mieli do czynienia, gdy uchybienie będzie dotyczyło rozprawy poprzedzającej ogłoszenie orzeczenia kończącego postępowanie. Z kolei – a contrario – do pozbawienia strony możności obrony nie dojdzie nawet mimo uchybienia przez sąd przepisom postępowania, jeśli strona mogła przeciwdziałać następnie skutkom tego uchybienia, a więc na przykład zażądać ponownego przesłuchania świadka przesłuchanego pod jej nieobecność. W praktyce więc, oceniając, czy strona została pozbawiona możliwości obrony swoich praw, należy postawić sobie pytanie, czy najpóźniej przed zamknięciem rozprawy poprzedzającej wydanie orzeczenia kończącego postępowanie w danej instancji strona miała możliwość zabrania głosu, przedstawienia swoich racji i ustosunkowania się do racji strony przeciwnej, a jeśli nie, to czy przyczyną takiego stanu rzeczy było naruszenie przepisów postępowania74.

3. Przyczyny zakłóceń przebiegu e-rozprawy mogące negatywnie rzutować (w tym wykluczać) możliwość obrony praw przez strony postępowania

W praktyce, z różnych względów, zdarza się, że strony lub ich pełnomocnicy albo w ogóle nie są w stanie zalogować się na rozprawę online, albo są z niej wylogowywane w trakcie jej trwania, albo następują innego rodzaju zakłócenia, które utrudniają czy wręcz uniemożliwiają realizację przez stronę jej prawa do obrony. Jako przykład problemu może nie krytycznego, ale z pewnością wpływającego na sytuację stron, wskazać można zgłaszane problemy z działaniem jednej z aplikacji używanej do przeprowadzania rozpraw zdalnych, które powodują, że aby osoby biorące udział w rozprawie były słyszane i słyszały pozostałych jej uczestników, należy wyłączyć kamerę. Nie wymaga szerszego komentarza stwierdzenie, że w niektórych przypadkach, a szczególnie wówczas, gdy ma miejsce przesłuchanie świadków (stron), jest to problem bardzo istotny. Niemożliwe jest bowiem kontrolowanie tego, czy świadek (strona) zeznaje samodzielnie, czy też nie, co – notabene – podczas każdej zdalnej rozprawy jest szczególnie trudne, nawet jeżeli żadne problemy natury technicznej nie zachodzą.

Jednym ze źródeł takich problemów są same aplikacje stosowane przez sądy. Niestety (co jest bardzo istotnym mankamentem obowiązującej w przedmiocie rozpraw odmiejscowionych regulacji) ustawodawca nie przesądził w przepisach, jakie programy mogą czy muszą być używane w tym celu przez sądy, ani też (z technicznego punktu widzenia przede wszystkim) nie powstał jeden, obowiązujący wszystkie sądy system teleinformatyczny kompleksowo obsługujący postępowania sądowe, w tym umożliwiający przeprowadzanie rozpraw online oraz sporządzanie e-protokołu, co powoduje, że w różnych sądach (a nawet u różnych sędziów tego samego sądu) rozprawy zdalne mogą wyglądać inaczej, w zależności od tego, którą z aplikacji: MS Teams, Zoom, Avaya SCOPIA, WEBEX, Jitsi Meet, wybierze dany sędzia75.

Kolejnym źródłem problemów jest bez wątpienia również nieprzygotowanie niektórych sędziów i pracowników sądów do wykorzystywania nowych (oczywiście z punktu widzenia wymiaru sprawiedliwości) technologii, a w niektórych przypadkach wręcz ich niechęć do tego rodzaju rozwiązań76, brak odpowiedniego wsparcia techniczno-informatycznego w sądach, a także brak odpowiednich kompetencji samych stron czy nawet ich pełnomocników. Jak wynika z raportu „Wykluczenie cyfrowe podczas pandemii. Dostęp oraz korzystanie z Internetu i komputera w wybranych grupach społecznych” sporządzonego w styczniu 2021 r. przez Federację Konsumentów, 4,51 mln Polaków w wieku 16–74 lata (15,5% tej grupy) nigdy nie korzystało z Internetu (80,4% wszystkich niekorzystających to osoby w wieku 55–74), a kolejne 1,82 mln korzysta z sieci sporadycznie77. Jak wynika z informacji Głównego Urzędu Statystycznego z 2019 r. „Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2019 r.”, jako przyczynę niekorzystania z Internetu prawie 52% respondentów wskazało brak umiejętności78. Wśród osób niepełnosprawnych odsetek osób nigdy niekorzystających z Internetu wynosi aż 35%79. Z kolei 4,78 mln polskich obywateli w wieku 16–74 lat nigdy nie posługiwało się komputerem (78,1% wszystkich niekorzystających stanowią osoby w wieku 55–74 lata), a kolejne 3,13 mln korzysta z niego sporadycznie80. Brak odpowiednich umiejętności stron powinien być oczywiście brany pod uwagę przez przewodniczącego na etapie organizacji rozprawy, w tym na etapie decydowania o tym, w jakiej formie ma się odbyć81. Sądy nie powinny bowiem lekceważyć faktu, że wciąż funkcjonuje w Polsce pewna grupa osób cyfrowo wykluczonych, a to wykluczenie nie sprowadza się wyłącznie do braku odpowiedniego sprzętu, ale także wynika z braku umiejętności posługiwania się nim, spowodowanej między innymi niepełnosprawnością czy ogólną nieporadnością wywołaną starszym wiekiem, choć jak wynika z powołanych wyżej danych, problem nie dotyczy tylko osób starszych.

Kolejna grupa komplikacji podczas uczestnictwa w rozprawie online czy już podczas samego logowania się na rozprawę zdalną to problemy w postaci awarii sprzętu oraz chwilowy brak lub niska jakość połączenia z Internetem. Warto zaznaczyć w tym miejscu na marginesie, że brak odpowiedniego sprzętu, tak jak i brak odpowiedniego dostępu do Internetu, powinien być brany pod uwagę przez przewodniczącego na etapie organizacji rozprawy, w tym na etapie decydowania o tym, w jakiej formie ma się odbyć i – w sytuacji, gdy nie ma możliwości odstąpienia do rozprawy odmiejscowionej – stronie powinna być zapewniona możliwość wzięcia udziału w rozprawie online w budynku sądu.

I wreszcie ostatnią grupę przeszkód, z którymi możemy spotkać się podczas rozpraw zdalnych, określić można mianem „inne”. Możemy do niej zakwalifikować wszystkie, mniej lub bardziej spodziewane zdarzenia, jak na przykład wylanie kawy na laptop czy kot robiący sobie z klawiatury deptak.

Oczywiście wszelkie powyższe zdarzenia będą tym bardziej dotkliwe w sytuacji, gdy w konkretnym przypadku obecność strony (pełnomocnika) na e-rozprawie została uznana za obowiązkową.

4. Jakie narzędzia z aktualnie dostępnych w kodeksie postępowania cywilnego powinien w razie problemów podczas zdalnej rozprawy wykorzystać sąd?

Oczywiste jest, że sądy nie powinny przechodzić do porządku dziennego nad sytuacjami, w których strona (pełnomocnik) albo nie może się połączyć z sądem, albo zostaje wylogowana z rozprawy, albo zakłócenia związane z funkcjonowaniem aplikacji, Internetu czy sprzętu powodują, że de facto jest pozbawiona możliwości obrony swoich praw w postępowaniu, mimo że formalnie jest na nią zalogowana. Analiza wypowiedzi pełnomocników, którzy dzielą się swoimi doświadczenia z e-rozprawami, wskazuje, że niestety się to zdarza. Jest to tym bardziej niezrozumiałe, że kodeks postępowania cywilnego, mimo że dotychczas – siłą rzeczy – odnosił się do rozpraw tradycyjnych (gdyż inne nie funkcjonowały), zawiera przepisy, które umożliwiają reakcję na tego rodzaju sytuacje. Nie czynią one bowiem rozróżnienia na rozprawy odmiejscowione i rozprawy tradycyjne.

Artykuł 214 § 1 k.p.c. stanowi, że rozprawa ulega odroczeniu, jeżeli nieobecność strony jest wywołana nadzwyczajnym wydarzeniem lub inną znaną sądowi przeszkodą, której nie można przezwyciężyć. W judykaturze podnosi się, że może to być na przykład nieobecność strony wywołana klęską żywiołową lub przerwą w komunikacji spowodowaną blokadą dróg dojazdowych do siedziby sądu82.

Dotychczasowe orzecznictwo i wypowiedzi przedstawicieli doktryny dotyczą oczywiście rozpraw tradycyjnych, jednak bez problemu można je przełożyć na problemy z rozprawami zdalnymi, przy czym – w mojej ocenie – za nieobecność strony na e-rozprawie skutkującą koniecznością zastosowania zacytowanego przepisu powinny być także uznane sytuacje, kiedy strona jest, ale na przykład na skutek problemów z dźwiękiem nie jest w stanie komunikować się z sądem w formie ustnej (uważam, że sama możliwość komunikacji za pomocą czatu nie pozwala uznać, że strona jest obecna na rozprawie, i kontynuować postępowania). O ile oczywiście problemy z logowaniem czy udziałem w e-rozprawie raczej tylko wyjątkowo będą mogły być uznane za nadzwyczajne wydarzenie, to już z pewnością będą w wielu wypadkach mogły być uznane za „przeszkodę, której nie można przezwyciężyć”.

Co ważne, jak podniesiono w orzecznictwie, „[...] określenie rodzaju przeszkody jako niedającej się przezwyciężyć zakłada aktywność strony w jej przełamaniu, które jednak nie zostało zakończone sukcesem. W judykaturze wyrażono pogląd, że sąd może postawić stronie – rzecz jasna, na przyszłość – wymaganie, aby istnienie takiej przeszkody we właściwy sposób wykazała. Musi to oczywiście pozostawać w granicach wymagań rozsądnych, którym strona, bez nieuzasadnionego obciążenia, będzie mogła uczynić zadość”83. Podkreślić należy, że zobowiązanie takie może nastąpić tylko na przyszłość i nie można uzależniać odroczenia rozprawy od wykazania istnienia takiej przeszkody we właściwy sposób. Odroczenie, o którym mowa w powołanym przepisie, jest bowiem odroczeniem obligatoryjnym, następującym z urzędu, a w sytuacjach wprost z niego wynikających konieczność odroczenia nie podlega ocenie sądu.

Zważywszy na fakt, że w wielu wypadkach problemy skutkujące konicznością odroczenia rozprawy będą także uniemożliwiały złożenie wniosku o odroczenie w formie właściwej, tj. ustnie lub na piśmie (bo zapewne w wielu wypadkach możliwe będzie nieformalne poinformowanie sądu o zaistniałym problemie, np. telefonicznie, za pośrednictwem sekretariatu lub czatu, jeśli w tym zakresie aplikacja będzie działała i stronie uda się z nią połączyć), ważne jest, że przepis art. 214 § 1 k.p.c. nakazuje sądowi działanie z urzędu, które powinien podjąć, jeśli tylko poweźmie wiadomość o zaistnieniu sytuacji opisanej w tym przepisie. Jednocześnie powzięcie takiej wiadomości jest niezbędne do tego, aby strona mogła w przyszłości uczynić sądowi zarzut naruszenia prawa procesowego poprzez nieodroczenie rozprawy.

Inaczej sytuacja wygląda na gruncie art. 156 k.p.c. Stanowi on, że sąd nawet na zgodny wniosek stron może odroczyć posiedzenie tylko z ważnej przyczyny. Chodzi tutaj o podlegające ocenie sądu ważne przyczyny, inne od wskazanych w przepisach szczególnych, tj. między innymi w omówionym wyżej art. 214 k.p.c., przyczyny prowadzące do obligatoryjnego odroczenia rozprawy. Do odroczenia rozprawy na podstawie art. 156 k.p.c. może dojść zatem z jakiegokolwiek powodu, który sąd uzna za ważny. Może to być powód wskazany we wniosku strony (stron), ale także powód, który sąd wziął pod uwagę z urzędu, następnie z urzędu odraczając rozprawę, co również na gruncie art. 156 k.p.c. jest dopuszczalne84, a nawet konieczne, jeśli zaistnieją „ważne przyczyny”.

Jak trafnie zauważył Sąd Najwyższy: „Przyczyna jest »ważna« w rozumieniu art. 156 k.p.c., jeżeli nieodroczenie posiedzenia mogłoby mieć w okolicznościach sprawy wpływ na wynik procesu, a nawet prowadzić do pozbawienia strony możności obrony swych praw i nieważności postępowania (art. 379 pkt 5 k.p.c.)”85. Zważywszy na