Mity i legendy starożytnego Egiptu ebook

Wstęp

Skąd czerpiemy wiedzę o przeszłości? Jednym ze sposobów jej zdobywania jest docieranie do starych budowli — miejsc, które przetrwały setki albo tysiące lat. Innym — oglądanie przedmiotów stworzonych przez ludzi wiele wieków temu. Przed czterema tysiącami lat Egipcjanie żyli w kraju rządzonym przez królów zwanych „faraonami”. Możemy się wiele o nich dowiedzieć, patrząc na wzniesione wówczas obiekty, spośród których najsłynniejsze to piramidy, i podziwiając artefakty powstałe w tamtym czasie: posągi, zabawki, narzędzia i tym podobne. Jednak jeśli chcielibyśmy przeniknąć myśli tych ludzi, poznać ich marzenia, dowiedzieć się, w co wierzyli i co sobie wyobrażali, najlepszym sposobem byłoby przeczytanie lub wysłuchanie ich opowieści.

Opowieści Egipcjan znajdują się właśnie przed Tobą, zawarte w tej książeczce.

Podobnie jak archeolodzy, którzy otworzyli piramidy faraonów i zaczęli zaglądać w życie oraz umysły ludzi, którzy zbudowali te groby, także ty, Czytelniku, możesz teraz otworzyć książkę i poznać życie oraz myśli mieszkańców starożytnego Egiptu. Na początek przyjrzyj się imionom ich bogów. Spróbuj je wypowiedzieć: Thot, Chonsu, Horus, Ra, Izyda, Ozyrys. Opowieści o bogach zaprezentują wierzenia ludzi na temat początku życia, wzorców najlepszego i najgorszego zachowania oraz tego, co dzieje się z każdym człowiekiem po śmierci. Opowieści o faraonach przybliżą nam, co ludzie sądzili o ich codziennych związkach z bogami (faraonowie uważani byli za bogów stąpających po ziemi). Będziesz mógł także przeczytać opowieści o zwyczajnych ludziach: takich, którzy orali ziemię, produkowali i sprzedawali różne towary, służyli swoim panom, a nawet o takich, którzy próbowali ograbiać piramidy.

Witaj więc w świecie starożytnego Egiptu. Być może któregoś dnia wybierzesz się do jakiegoś muzeum, na przykład do Muzeum Brytyjskiego w Londynie*, albo nawet udasz się na wycieczkę do Egiptu i zdołasz osobiście zobaczyć obiekty i budynki związane z ludźmi, którzy opowiedzieli te historie. Możesz skorzystać także z innych książek, obejrzeć filmy i kolejne strony internetowe. Na pewno się przekonasz, że wiedza o przeszłości pozwala nam lepiej rozumieć nas, żyjących w teraźniejszości.

Jesteśmy tacy sami?

A może inni?

Michael Rosen

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

* Możesz również spróbować zwiedzić Muzeum Brytyjskie online: www.britishmuseum.org.

Prolog: Kraina Egiptu

Egipt zawsze był krainą tajemnicy i magii — ziemią inną od wszystkich pozostałych, trudną do zrozumienia, odrębną i obcą, lecz zarazem fascynującą. Był najbardziej samowystarczalnym spośród wszystkich krajów starożytnego świata; żył własnym życiem, praktykował własną religię i produkował własne opowieści, niemal całkowicie pozbawione zewnętrznych wpływów, które mogłyby się wywodzić z innych cywilizacji.

Kiedy starożytni Grecy „odkryli” Egipt około 500 roku p.n.e. i zaczęli o nim pisać, cywilizacja egipska zmierzała ku końcowi swego istnienia, trwającego trzy tysiące lat. Pierwszy historyk grecki, którego prace przetrwały, Herodot, odwiedził Egipt około 450 roku p.n.e. i przekonał się, że jedynie kapłani wciąż potrafią czytać starożytne hieroglify — pismo, jakim od czasów Menesa, pierwszego historycznego faraona, który w 3200 roku p.n.e. zjednoczył Górny i Dolny Egipt, żłobiono bądź zapisywano różne inskrypcje na monumentach. Niemniej mity i opowieści, które ludzie wciąż sobie opowiadali, przetrwały przez trzydzieści stuleci i prawie się nie zmieniły. Po Herodocie starożytny Egipt został niemal sztucznie odmieniony przez greckich zdobywców — Aleksandra Wielkiego i potomków jego generała, Ptolemeusza. Wyblakł pod rządami Rzymian i został niemal całkowicie zadeptany przez najeźdźców arabskich od roku 439 p.n.e. do 46 n.e. Odkrywano go ponownie na przestrzeni ostatnich dwustu lat, gdy naukowcy odczytywali hieroglify, poznawali starożytny język, otwierali i zabezpieczali groby, świątynie oraz piramidy.

Warunki naturalne panujące na danym obszarze często w ogromnym stopniu wpływają na wierzenia religijne, na formę, jaką przyjmuje cywilizacja, i na opowieści, które trafiają do jej literatury. Śmiertelna monotonia błota i równiny Mezopotamii, rozciągające się aż po horyzont w każdym kierunku, dały Babilonowi ponurą religię rozpaczy i braku nadziei; zapierające dech piękno gór, dolin i zatok morskich oraz wspaniałego blasku Grecji przyniosło efekt w postaci nieśmiertelnych mitów i legend o tym najpiękniejszym z krajów; a ostre, zimne powietrze i bliskość ciężkiej zimy sprezentowały naszym skandynawskim przodkom olśniewający, bohaterski fatalizm sag.

Egipt jest krajem najtrudniejszym do wyobrażenia sobie przez ludzi, którzy nigdy go nie odwiedzili, nawet jeśli mogą oni obcować z mitami i opowieściami krainy faraonów. „Egipt jest darem Nilu”, pisał dawny grecki historyk Hekatajos — i Nil rzeczywiście jest Egiptem. Oprócz żyznej delty na północy, trójkąta nisko położonego zielonego terenu o bokach liczących po około dwieście trzydzieści kilometrów, Egipt jest wąską doliną Nilu, szczeliną w pustyni, biegnącą przez wiele setek kilometrów i liczącą tych kilometrów o ponad tysiąc więcej, jeżeli podążymy śladem rzeki przez Sudan do Etiopii.

„Podróż w górę Nilu jest jak rzucenie rękawicy nieskończoności”, pisał wiele lat temu po swojej pierwszej wizycie w Egipcie Rudyard Kipling. „Dopóki człowiek go nie zobaczy, nie zdaje sobie sprawy z niezwykłej cienkości tej małej, wilgotnej strugi życia, która wkrada się zwycięsko pomiędzy szczęki wszechpotężnej śmierci. Pomiędzy jej najszerzej położonymi granicami ziemi uprawnej przeleci kula z karabinu, a strzała z łuku przemknie pomiędzy granicami w najwęższym miejscu… Każdego dnia, o każdej godzinie, po obu stronach przytłacza ją pustynia”.

Nie uwzględniając obszaru delty, gdyby ktoś zanadto oddalił się w dowolną stronę od rzeki, zginąłby z pragnienia, zanim znalazłby kolejne źródło wody. Pustynia rozciąga się na przestrzeni sześciu tysięcy kilometrów na zachód i niemal połowę tej odległości na wschód (włączając Morze Czerwone).

Co więcej, nawet w Egipcie życie zależało od corocznych wylewów — podnoszenia się poziomu Nilu, związanego z intensywnymi opadami deszczu tysiące kilometrów na południu, w Abisynii [dzisiejsza Etiopia], co prowadziło do zalewania zarówno doliny, jak i większości delty. Trwało to każdego roku od czerwca do października, a po zalewach pozostawała gruba warstwa błota i mułu, w których z zadziwiającą obfitością wyrastały najróżniejsze uprawy — wszelkie zboża, warzywa oraz owoce, takie jak winogrona, melony i daktyle.

Jeżeli wylew był zbyt mały, nad Egiptem pojawiało się widmo głodu. Jeśli takie „chude lata” następowały przez dłuższy czas po sobie, wielu ludzi umierało, ponieważ faraon nie miał swojego Józefa, który przechowałby zboże w latach obfitości, na wypadek gdyby nadszedł czas posuchy.

obcując wciąż ze śmiercią czającą się niemal za progiem, starożytni Egipcjanie mieli obsesję umierania, jednak nie na tyle silną, aby mogła dominować nad ich życiem. Egipt jest krajem wielkiej, o ile nie szczególnej urody: rzeka lśni w intensywnych promieniach słońca, rzędy gęstych zielonych palm daktylowych i tamaryszków pozwalają na krótki czas każdego roku w obfitości wyrastać kolorowym kwiatom, a klify na skraju pustyni — szczególnie te za Tebami Zachodnimi — błyszczą, lśnią i bledną nieprawdopodobnie urokliwymi kolorami w trakcie wschodu i zachodu słońca; a w nagłej chłodnej ciemności gwiazdy płoną nadzwyczajnym blaskiem na niebie przypominającym czarny jedwab.

Ra, lub późniejszy Amon-Ra, bóg-słońce, był pierwszym i najważniejszym spośród bóstw — a sama rzeka Nil występowała w tym gronie zaraz po nim i czasami była czczona jako Chnum, ale przeważnie jako część istoty władającej życiem i rozmnażaniem, odzwierciedlanej w osobie bogini Izydy.

Bratem i mężem Izydy był bóg świata śmierci Ozyrys i to jego uznawano za największego z bogów — ponieważ wszyscy zmarli mieli powrócić na ziemię dopiero kiedy on, pierwszy człowiek na tronie faraonów Egiptu, ponownie znajdzie się na niej, aby zostać wiecznym faraonem.

Ponieważ Ozyrys był pierwszym człowiekiem-faraonem, który został bogiem, każdy faraon stawał się bogiem na ziemi, mającym zostać bogiem także w niebiosach — w Duat, „krainie cieni”, Krainie Umarłych, w której rządził Ozyrys. Zatem od najdawniejszych czasów groby faraonów i świątynie grobowe im poświęcone budowano z najtrwalszych kamieni, pokrywanych płaskorzeźbami, obrazami i inskrypcjami, które przetrwały tysiące lat, aby opowiadać nam o ich życiu i wierze, mitach i historii. Domy i pałace konstruowano z błotnych cegieł, jedynie na krótki czas życia ich właścicieli, i niemal wszystkie już zniknęły; ale piramidy i świątynie, a także kamienie nagrobne stawiano w taki sposób, aby przetrwały wieki, dlatego są najstarszymi i wciąż najwspanialszymi, najbardziej imponującymi spośród wszystkich budowli starożytnych.

Końcem każdej opowieści starożytnego Egiptu, jak końcem każdego życia, była okazała procesja pogrzebowa do grobu wykutego w skale na skraju pustyni, na zachodnim brzegu Nilu. Tam, po przeprowadzeniu wielu obrzędów, składano ciało zmarłego, aby spoczywało w bezpiecznym miejscu do dnia, kiedy Ozyrys wróci na ziemię, a wszystkie dusze zmarłych powrócą wraz z nim i jeszcze raz przenikną do ciał, które były ich ziemskimi domami — aby zamieszkać na zawsze w jego ziemskim królestwie nieśmiertelnych.

Chociaż wszyscy Egipcjanie robili, co mogli, żeby przygotować sobie piękne groby, a ich dzieci zawsze starały się zachować ich ciała w jak najlepszym stanie, zanim umieszczono je w grobie, naturalne było, że to faraonów chowano w najpiękniejszych i najtrwalszych miejscach wiecznego spoczynku. Władcy z wczesnych dynastii, jak Dżeser, Cheops i Chefren, zbudowali imponujące piramidy, które przetrwały jako ich pomniki ponad pięć tysięcy lat. Późniejsi faraonowie, jak Hatszepsut, Ramzes Wielki i Seti I, wydrążyli przepastne groby w skałach w Dolinie Królów, w Tebach Zachodnich — na każdy z nich składały się podziemne izby, sięgające kilkaset metrów w głąb skały.

W sercu piramidy albo w najgłębszej komnacie skalnej składano ciało faraona, zamknięte w wielu trumnach; ta wewnętrzna wykonana była ze złota, a zewnętrza z twardego granitu z Syene, czyli współczesnego Asuanu. Razem z ciałem grzebano także niezliczone skarby i ulubione przedmioty faraonów, od rydwanów po trony i wachlarze oraz pudła ze słodkościami; chowano także figurki uszebti — małe postaci mężczyzn i kobiet, wykonujących wszystkie prace tego świata, zajmujących się rolnictwem, rybołówstwem, tkactwem, gotowaniem, wiosłowaniem łodzią królewską i tak dalej, ponieważ w przyszłym życiu „dobry bóg faraon” miał żyć tak samo jak na ziemi i musiał dysponować wszystkim, co z mocy prawa do niego należało, kiedy mieszkał w Egipcie.

Na ścianach komnat grobowych malowano i rzeźbiono nie tylko sceny ze świata współczesnego faraonom, ale także z tego następnego — aby ich mieszkańcy wiedzieli, czego się spodziewać i co robić, kiedy „powędrują na zachód” ku Duat, Krainie Umarłych.

Skąd starożytni Egipcjanie tak dobrze wiedzieli, czego się spodziewać w trakcie podróży przez Duat? Przecież na dobrą sprawę czegoś takiego nie wie nikt. Niewątpliwie krążyły opowieści o wielkich magach i innych osobnikach, którzy odbywali podróże do tego dziwnego świata i powracali, żeby o nim opowiadać — ale przetrwała tylko jedna z nich i to jedynie we fragmentach, chociaż opisy Duat i sądu przed Ozyrysem można też ożywić dzięki za pomocą rysunków i inskrypcji grobowych oraz zwojów papirusu, nazywanych Księgą umarłych, pogrzebanych z tymi, którzy nie mogli sobie pozwolić na pełne instrukcje na ścianach komnaty grobowej.

Od dni, kiedy Menes został pierwszym faraonem zjednoczonego Egiptu, aż po czasy, gdy Herodot i inni greccy podróżnicy przybyli tutaj jako żądni wrażeń turyści, starożytni Egipcjanie prowadzili spokojne i prawie niezmienne życie. Doświadczali mało ważnych inwazji z zewnątrz: kiedyś na całe sto lat delta została zajęta przez tajemniczych najeźdźców zwanych Hyksosami (niektórzy naukowcy sądzą, że mogli to być Izraelici); na przestrzeni dwustu lat przed wizytą Herodota Egipt podbijali Asyryjczycy, a następnie Persowie. W czasach Ramzesa Wielkiego (1290–1244 p.n.e.) Egipt rozciągał swoją władzę nad większością Palestyny i Syrii; sto lat później Grecy z okresu mykeńskiego najechali na deltę, jednak bez powodzenia.

Zwykli Egipcjanie żyli prosto i zwykle dostatnio, uprawiając pola po wylewach Nilu; budując piramidy, świątynie i groby przez cztery lub pięć miesięcy w roku, kiedy dolina znajdowała się pod wodą i prace na roli zamierały. Mieli sporo okazji do wypoczynku; duża ich część wiązała się z ceremoniami religijnymi, niemniej również śpiewali, tańczyli, grali na instrumentach i snuli różne opowieści. Zazwyczaj słowa wszystkich utworów przekazywano sobie ustnie i nigdzie ich nie zapisywano. Czasami, gdy dotyczyły bogów — w tym faraonów — wykuwano je na ścianach świątyń i sanktuariów. Na przykład jedna z opowieści, zawartych w tej książce, Książę i sfinks, zachowała się, zapisana hieroglifami na płycie kamiennej w niewielkiej świątyni pomiędzy łapami Wielkiego Sfinksa w Gizie; historię o Wielkiej królowej Hatszepsut można przeczytać na ścianach jej świątyni (Deir el-Bahari) w Tebach Zachodnich; zapis Księżniczki i demona znaleziono na tablicy z piaskowca w świątyni Chonsu w Tebach — obecnie tablica znajduje się w Paryżu — a treść opowieści Chnum, opiekun Nilu została wyryta w skale na wyspie Elefantynie.

Ra i jego dzieci, Horus mściciel oraz wiele opisów z Krainy Umarłych zostało złożonych z rzeźb i inskrypcji w piramidzie Dżesera, grobach Setiego I, Ramzesów II i III, w świątyni Horusa w Edfu, Księdze umarłych i na innych papirusach, pogrzebanych razem z tymi Egipcjanami, którzy nie mogli sobie pozwolić na wyrycie lub namalowanie „Przewodnika do krainy śmierci” na ścianach własnych grobów.

Podobne źródła przynoszą nam fragmenty opowieści o Ozyrysie, ale przypadkowo także grecki historyk i eseista Plutarch, który żył w pierwszym wieku naszej ery, opowiedział całą jego legendę w swoim traktacie O Izydzie i Ozyrysie — którego rzetelność została potwierdzona przez wczesne inskrypcje w Abydos i innych miejscach.

Większość z Opowieści magicznych oraz Opowieści o przygodach została zapisana lub spisana na przestrzeni ostatnich dwóch tysięcy lat istnienia starożytnego Egiptu. Złoty lotos oraz MagTeta pochodzą z Papirusu Westcar, przechowywanego obecnie w Berlinie, prawdopodobnie zapisanego w trakcie panowania XII dynastii (2000–1785 p.n.e.). Opowieść o dwóch braciach prawdopodobnie została zapisana przez Ana, ulubionego skrybę faraona Setiego II (około 1200 roku p.n.e.); Wieśniaka i robotnika znajdujemy w kilku zniszczonych papirusach o niepewnej dacie powstania, które można jednak porównać i zestawić, uzyskując kompletną wersję opowieści; Opowieść o rozbitku to również bardzo wczesny tekst i może pochodzić nawet z czasów XII dynastii, chociaż eksperci różnią się w ocenie wieku papirusu, który obecnie znajduje się w Moskwie.

Se-Ozyrys i zapieczętowany list, Księga Thota, Przygody Sinuhe i Zdobycie Joppy pochodzą z późnych manuskryptów, napisanych po około 715 roku p.n.e., kiedy pismo „demotyczne” wyparło stare hieroglify — lecz, oczywiście, są prawdopodobnie znacznie starsze od kopii tekstu, które przetrwały, i najpewniej powstały za rządów XIX lub XX dynastii, w okresie po złotej erze Ramzesa Wielkiego.

Ostatnie trzy opowieści zachowały się jedynie w wersjach greckich. Opowieść o greckiej księżniczce została najpierw opowiedziana w języku greckim przez Stezychora (około 600 roku p.n.e.), który pozostawił po sobie jedynie fragmenty dzieł; kilka jej części przedstawił Herodot, została też wykorzystana jako kanwa sztuki teatralnej przez Eurypidesa; jednak jest to z pewnością opowiadanie egipskie, Grecy nie mieli bowiem pojęcia o Ka ani o duchowym „sobowtórze” księżniczki, motywy te nie pojawiają się w żadnym innym fragmencie mitów i legend greckich. Egipskie pochodzenie tego utworu zostało dostrzeżone przez Ridera Haggarda i Andrew Langa, którzy wykorzystali część opowieści w swoim pięknym romansie o czasach Merenptaha, syna Ramzesa Wielkiego, The World’s Desire; a Haggard jeszcze lepiej wykorzystał Ka w Morning Star, jednej z najlepszych powieści wskrzeszających świat starożytnego Egiptu.

O Złodzieju skarbów opowiedziano Herodotowi podczas jego wizyty w Egipcie i zawarł on tę opowieść w swoich Dziejach. Jeśli chodzi o Dziewczynę w różowoczerwonych sandałach, najstarszą wersję opowieści o Kopciuszku, Herodot na pewno znał grecką historię Rodopis, niemalże mu współczesną, chociaż pomylił ją z wcześniejszymi przygodami pewnej królowej; niemniej kompletną opowieść otrzymaliśmy od innego Greka, Eliana, który zawarł ją w Varia historia w trzecim wieku naszej ery.

A zatem zawarte w tej książeczce opowieści ze starożytnego Egiptu reprezentują literaturę powstałą na przestrzeni ponad dwóch tysięcy lat, sięgającą aż cztery, a może nawet pięć tysięcy lat wstecz, jeśli przyjmiemy, że opowieści bogów przekazywano sobie z ust do ust już w czasach pierwszych faraonów, nim Dżeser i jego następcy zaczęli zapisywać je hieroglifami na ścianach komnat grobowych i świątyń. Zostały tu zebrane najlepsze spośród tych nielicznych, które przetrwały z tak odległej epoki. Są to najstarsze opowiadania, jakie zna nasz świat, a jednak niestarzejące się, chociaż o ich charakterze może decydować swoisty urok podeszłego wieku i wielkiego dystansu. To opowiadania, które uchwyciły dla nas echo niewiarygodnie odległej przeszłości, które przynoszą nam bardzo wyraźne, nęcące obrazy utraconego świata starożytnego Egiptu.

Szmer upadłych unosi się

Jak wiatry pomiędzy drżącymi trzcinami

Wzdłuż brzegów świętego Nilu.

 Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Spis treści

Okładka

Strona tytułowa

Strona redakcyjna

Dedykacja

Wstęp

Mapa

Prolog: Kraina Egiptu