Katar. Nie tylko o mundialu ebook

Maurycy Mietelski „Katar. Nie tylko o mundialu”

Copyright © by Maurycy Mietelski, 2022

Wszelkie prawa zastrzeżone. 

Żadna część niniejszej publikacji nie

 może być reprodukowana, powielana i udostępniana 

w jakiejkolwiek formie bez pisemnej zgody wydawcy.

Skład epub, mobi i pdf: Kamil Skitek

ISBN: 978-83-9666-380-1

Warnija

tel kom. 500-622-813

e-mail:[email protected]

Wstęp

To najważniejsze wydarzenie w dotychczasowej historii Kataru. Przez blisko miesiąc na państwie położonym na niewielkim półwyspie skupione będą oczy niemal całego świata. Stwierdzenie, że piłka nożna jest najpopularniejszym i najbardziej dochodowym sportem świata, jest oczywiście truizmem, który musi jednak w tym miejscu paść. Wszak właśnie z tego powodu Katar zrobił wiele, aby gościć u siebie jedną z najbardziej medialnych globalnych imprez sportowych. 

Nie obyło się przy tym bez kontrowersji. W praktyce towarzyszą one tegorocznemu mundialowi od 2010 roku, gdy oficjalnie ogłoszono, że jego organizatorem będzie właśnie Katar. Dodatkowo z wielu powodów z każdym rokiem wątpliwości wokół niego narastały. Wizerunek imprezy zepsuły chociażby oskarżenia o korupcję przy wyborze jej gospodarza, kwestie łamania praw człowieka i praw pracowniczych czy wywrócenie do góry nogami tradycyjnego kalendarza światowego futbolu. 

Tymczasem Katarowi zależy na budowaniu jak najlepszego wizerunku. Jego władze uważają mundial za kluczowy element „dyplomacji sportowej”, dzięki której niewielkie państwo może promować siebie jako swego rodzaju kraj przyszłości. Dotąd Katarczycy byli kojarzeni głównie z eksportem swoich surowców naturalnych, natomiast powoli starają się odchodzić od dotychczasowego modelu ekonomicznego. Położone na półwyspie państwo chce więc pozostać przy swoich dotychczasowych tradycjach, ale jednocześnie być wzorem nowoczesnej gospodarki, opartej na wiedzy i najnowszych technologiach. 

Niniejsza publikacja przybliża więc najważniejsze zagadnienia związane z Katarem. Czyli przede wszystkim jego historię, kulturę, ambicje polityczne czy uwarunkowania gospodarcze. Jednocześnie nie zabrakło w niej drażliwych kwestii, takich jak wspomniana korupcja przy organizacji piłkarskich mistrzostw świata czy kontrowersji wokół podejścia katarskiej monarchii do kwestii praw człowieka. Niewielki Katar wbrew pozorom jest bowiem niezwykle ciekawym miejscem.

Krótko o historii

Pierwsze ślady ludzkiego osadnictwa na terenie dzisiejszego Kataru pochodzą sprzed blisko 41 tysięcy lat. W 1961 roku znacznych odkryć w tym zakresie dokonała grupa archeologów z Danii. Na półwyspie Katar udało im się zlokalizować prehistoryczne osady i narzędzia, zaś najważniejsza dla badaczy okazała się być osada Al Daasa znajdująca się w zachodniej części kraju. To właśnie tam istnieć miało sezonowe obozowisko, w którym koczowały grupy łowieckie. Al Daasa jest więc największym stanowiskiem archeologicznym z okresu Ubajd, czyli ostatniego okresu historii Mezopotamii. Należy jednocześnie podkreślić, że odkrycia Duńczyków zostały zakwestionowane w późniejszych latach przez Francuzów. Zdaniem francuskich archeologów ślady obecności człowieka w tym regionie pochodzą najwyżej z 7600 roku p.n.e., dlatego należy wiązać je z końcowym okresem późnego paleolitu. Odtworzenie dokładnej prehistorii Kataru nie jest jednak w pełni możliwe. Przez kilka tysiącleci w tym rejonie świata zachodziły zmiany klimatyczne, a podniesienie się poziomu wód Zatoki Perskiej w III tysiącleciu p.n.e. zatarło większość śladów obecności człowieka we wschodniej części Półwyspu Arabskiego. Nie zmienia to jednak dwóch podstawowych faktów dotyczących wczesnej historii terytoriów współczesnego Państwa Katar. Po pierwsze, przez tysiąclecia były one głównie obszarem zainteresowania ludów koczowniczych, szukających przede wszystkim miejsc z dostępem do wody oraz do znajdujących się w tym regionie zasobów. Po drugie, półwysep Katar miał zawsze duże znaczenie handlowe. Z tego ostatniego powodu we wczesnych swoich dziejach znajdował się pod wpływem różnych kultur. Odkrycia archeologiczne świadczą zwłaszcza o utrzymywaniu kontaktów handlowych z innymi cywilizacjami oraz o eksploatowaniu lokalnych zasobów w postaci pereł czy palm daktylowych. 

Przed narodzinami Chrystusa nie było mowy o istnieniu na półwyspie Katar zwartego organizmu państwowego. Najczęściej znajdował się on pod wpływem innych kultur, w tym między innymi Imperium Seleucydów, Imperium Partów czy Imperium Sasanidów. Dzisiejsze tereny Kataru odegrały największą rolę w funkcjonowaniu ostatniego z wymienionych państw, bo dostarczały mu drogocennych pereł i purpurowych barwników. Pod panowaniem Sasanidów na Półwysep Arabski dotarło zresztą chrześcijaństwo. Mezopotamscy chrześcijanie nie tylko szerzyli wiarę w Chrystusa wśród ówczesnych plemion zamieszkujących te tereny, ale dodatkowo budowali kościoły i ustanowili nawet prowincje kościelne. Warto podkreślić, że w tamtym okresie w języku syryjskim pojawiło się określenie „Region Kataru”, obejmujące także tereny wykraczające poza sam półwysep. 

Wiara w Chrystusa nie przetrwała jednak długo. Prorok Mahomet w 628 roku wysłał swojego przedstawiciela do perskiego gubernatora Munzir ibn Sawy. Złożył tym samym propozycję przejścia mieszkańców wschodniej części Półwyspu Arabskiego na islam, dając im również alternatywę w postaci możliwości płacenia specjalnego podatku dla nie-muzułmanów. Ostatecznie Munzir wybrał religię muzułmańską, a przeszła na nią między innymi większość arabskich plemion zamieszkujących obszary dzisiejszego Kataru. Kilkadziesiąt lat później tereny te przeszły natomiast we władanie kalifatu Umajjadów, który od 661 do 750 roku panował nad światem islamu. Tak naprawdę półwysep zaczął jednak rozwijać się dynamicznie dopiero pod kontrolą kalifatu Abbasydów. Powstało wówczas kilka osad, a wśród nich Murwab, będący obecnie jednym z najważniejszych stanowisk archeologicznych w Katarze. Kluczowe znaczenie dla rozwoju ówczesnego półwyspu miało wspomniane już wydobycie pereł, cieszących się dużym powodzeniem wśród handlarzy przeprawiających się statkami do Indii i Chin. Handel nimi był również źródłem bogactwa Usfurydów, arabskiej dynastii kontrolującej Katar na przełomie XIII i XIV wieku. 

Niezwykle ważny w historii Półwyspu Arabskiego stał się początek XVI wieku. Właśnie wówczas zaczęli interesować się nim Europejczycy, a zwłaszcza Portugalczycy. Poszukiwali oni bowiem nowych szlaków po zdobyciu Konstantynopola przez Turków w 1453 roku oraz z powodu wrogiego nastawienia ze strony Mameluków. Zamknięcie tradycyjnych szlaków handlowych przez Morze Czerwone i Zatokę Perską spowodowało konieczność znalezienia alternatywy, aby możliwe było kontynuowanie dotychczasowych relacji z Indiami. Portugalski król Manuel I Wielki wysłał w tym celu ekspedycję, która w 1506 roku rozbiła u indyjskiego wybrzeża połączone siły Arabów i Osmanów. Zadanie zabezpieczenia szlaków handlowych do Indii przypadło natomiast admirałowi Alfonsowi de Albuquerque. Dowodzona przez niego wyprawa zniszczyła szereg twierdz i portów na wybrzeżu Półwyspu Arabskiego, chociaż kilka lat zajęło Portugalczykom opanowanie wyspy Ormuz. Sam Katar został zaś przez nich zajęty w 1521 roku. W kolejnych dziesięcioleciach Arabia Wschodnia stała się obszarem rywalizacji między Królestwem Portugalii a Imperium Osmańskim. Na początku XVII wieku kontrolę nad Zatoką Perską zamierzał przejąć z kolei perski szach Abbas I Wielki. W tym celu zawarł nawet porozumienie z Anglikami, uderzając razem z nimi w portugalski garnizon znajdujący się na wyspie Ormuz. Ostatecznie Portugalczycy poddali się w 1622 roku, a ich wpływy w regionie zaczęły maleć. Ich miejsce zajęli kupcy: Anglicy i Holendrzy, którzy byli zainteresowani relacjami handlowymi, nie zaś podbijaniem wybrzeży Półwyspu Arabskiego. 

Katar znalazł się wówczas pod wpływem Imperium Osmańskiego, jednak nie było ono szczególnie zainteresowane tym obszarem Arabii Wschodniej. W drugiej połowie XVIII wieku półwysep stał się więc częścią emiratu stworzonego przez plemię Ban Chalidów. Tak naprawdę sprawowało ono jednak niewielką kontrolę nad tymi terenami. Z tego powodu w drugiej połowie XVIII wieku bez problemu osiedliły się na nich dwa arabskie klany, które dotychczas zamieszkiwały terytorium współczesnego Kuwejtu. Wśród nich znalazło się plemię Al-Chalifów, czyli obecnej rodziny królewskiej Bahrajnu. Pozostałością po ich obecności w Katarze jest kolejne stanowisko archeologiczne, czyli Az-Zubara w północno-zachodniej części półwyspu. Al-Chalifowie rozwinęli miejscowość w jeden z najważniejszych portów w Zatoce Perskiej, skupiając się na handlu perłami i tworzeniu przyjaznego otoczenia dla pracy kupców. Rozwojowi Az-Zubary cały czas zagrażał jednak Emirat Ad-Dirija, uważany powszechnie za pierwsze państwo saudyjskie w historii. Domowi Saudów ostatecznie udało się przejąć kontrolę nad sporą częścią Półwyspu Arabskiego, w tym także nad samym Katarem. Sytuacja w regionie zaczęła zmieniać się w 1811 roku, gdy działania militarne przeciwko Emiratowi ad-Dirija zaczęło Imperium Osmańskie. Zagrożenie ze strony Osmanów spowodowało, że saudyjskie oddziały zostały przeniesione na zachodnią granicę emiratu, co wykorzystał omański sułtan Said ibn Sultan. Dokonał on najazdu na wschodnie wybrzeże Półwyspu Arabskiego, a zamieszkujące je plemiona zmusił do płacenia trybutu. 

Wiek XIX był niezwykle burzliwym okresem w historii Kataru. Wciąż nie posiadał on żadnych scentralizowanych struktur państwowych, będąc terytorium zamieszkanym przez niezależne od siebie arabskie klany. Formalnie zwierzchnictwo nad Katarem sprawował szejk Bahrajnu, ale tak naprawdę nie miał na niego rzeczywistego wpływu. Z tego powodu nie mógł chociażby skutecznie walczyć z piractwem, którym trudnili się mieszkańcy katarskich osad. Oczywiście w ten sposób zagrożone były statki handlowe przepływające przez Zatokę Perską, dlatego interwencje przeciwko piratom podejmowały siły Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii. Brytyjczycy w ramach działań odwetowych między innymi zrównali z ziemią Dohę, czyli stolicę współczesnego Kataru. Ostatecznie w 1820 roku Wielka Brytania zawarła porozumienie z szejkami rządzącymi osadami znajdującymi się nad Zatoką Perską. „Ogólny Traktat Morski” zobowiązał ich do przeciwdziałania zjawisku piractwa, za które mieli ponosić odpowiedzialność właśnie Arabowie, a także do zakończenia procederu handlu niewolnikami. Umowa rzeczywiście przyniosła rezultaty, dlatego statki Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej przestały być narażone na regularne ataki ze strony piratów. Po kilkunastu latach okazało się, że „Ogólny Traktat Morski” ma swoje słabe strony, w tym również podlega różnym interpretacjom ze strony jego sygnatariuszy. Szejkowie oczekiwali na przykład ochrony ze strony brytyjskiej floty, gdy ich statki wyruszały w celu połowu pereł, jednak z takim postawieniem sprawy nie zgadzali się sami Brytyjczycy. Ponadto traktat nie regulował kwestii ewentualnych sporów między arabskimi plemionami, które zaczęły narastać zwłaszcza w latach 30. XIX wieku. W 1836 roku umowa została zmieniona i przewidywała ograniczenia związane z prowadzeniem przez szejków działań wojennych na morzu. Nie powstrzymało to jednak regionu przed konfliktami rozgrywającymi się na lądzie. W kolejnych dziesięcioleciach Katar stał się więc areną różnego rodzaju sporów, podczas których dochodziło do zawierania często zupełnie egzotycznych sojuszy. 

Istniejące rozbieżności doprowadziły w 1867 roku do wybuchu wojny katarsko-bahrajńskiej, znanej w katarskiej historiografii jako wojna o niepodległość Kataru. Jej bezpośrednią przyczyną stało się deportowanie przez Bahrajn grupy koczowników, co spotkało się z negatywną reakcją ze strony szejków Dohy i Wakry. Ostatecznie Bahrajn wraz ze sprzymierzonym Abu Zabi wysłał ekspedycję karną na półwysep Katar, a wspomniane miasta zostały doszczętnie zniszczone. Na działania podjęte przez Bahrajn zareagowali następnie Brytyjczycy, którzy uznali je za naruszenie porozumień zawartych przez władców Bahrajnu i Abu Zabi. Rezydent w Bahrajnie nakazał więc wypłatę odszkodowań mieszkańcom Dony i Wakry, dodatkowo niszcząc część floty należącej do bahrajńskich władz. Wydarzenia z września 1868 roku zakończyły zwierzchnictwo Bahrajnu nad Katarem, cieszącym się od tego czasu ograniczoną niezależnością. Dodatkowo Brytyjczycy uznali rodzinę Al Sanich za politycznych reprezentantów Kataru, dzięki czemu w kolejnych latach ów ród umacniał swoją pozycję wśród lokalnych plemion. 

W tamtym czasie Zatoka Perska była miejscem rywalizacji Wielkiej Brytanii i Imperium Osmańskiego. Turcy podejmowali więc próby objęcia rzeczywistą kontrolą wybrzeży Półwyspu Arabskiego, szukając różnych sposobów na podporządkowanie sobie lokalnych plemion. Brytyjczycy starali się temu przeciwdziałać, dlatego ostatecznie Turcy powstrzymali się od militarnej ekspansji na tereny Arabii Wschodniej. W przypadku Kataru zdecydowali się na wysłanie specjalnej delegacji, aby miejscowi szejkowie przyjęli tureckie flagi. Rodzina Sanich uważała, że może w ten sposób odnieść szereg korzyści i zrównoważyć brytyjskie wpływy. W Katarze pojawili się ostatecznie tureccy żołnierze i żandarmi, natomiast Dżasim Al Sani został mianowany tureckim rządcą Kataru. Szybko zaczął jednak żałować zbliżenia z Imperium Osmańskim. Z każdym rokiem turecka obecność na katarskim terytorium stawała się bowiem coraz bardziej uciążliwa, a prawdziwy kryzys wybuchł w 1893 roku. Dżasim nie chciał zgodzić się wówczas na kolejne ustępstwa wobec Osmanów i musiał mierzyć się z ich zarzutami dotyczącymi jego niedostatecznej kontroli nad katarskimi plemionami. W związku z tym do Dohy przybył rządca Al Basry, dlatego Dżasim w obawie przed aresztowaniem zdecydował się ją opuścić. Miesiąc po tym wydarzeniu doszło zresztą do bitwy lojalnych wobec niego sił z osmańskim wojskiem, zakończonej zwycięstwem Katarczyków. Wydarzenie z marca 1893 roku nie oznaczało pełniej niezależności Kataru od Imperium Osmańskiego, tym niemniej do dzisiaj uważane jest za najważniejszy krok uczyniony w kierunku stworzenia nowoczesnego państwa katarskiego.

Ostatecznie tureckie siły opuściły Katar w 1915 roku, dwa lata po zawarciu porozumień między Imperium Osmańskim a Wielką Brytanią, przewidujących między innymi zrzeczenie się przez Osmanów wszelkich roszczeń w stosunku do półwyspu. Od stycznia 1916 roku Katar funkcjonował już jako brytyjski protektorat, mogący liczyć na ochronę przed zagrożeniami zewnętrznymi i posiadający pewną autonomię w sprawach wewnętrznych. W ten sposób Katarczycy zabezpieczyli się przed powracającymi w późniejszym okresie roszczeniami ze strony Bahrajnu i wahabitów. I tak był to jednak niezwykle trudny czas w historii Kataru. Tracił on na znaczeniu głównie z powodu zmniejszonego zainteresowania perłami, przez stulecia będącymi głównym towarem eksportowym i źródłem bogactwa tych terenów. Sytuacja gospodarcza pogorszyła się jeszcze w dobie kryzysu gospodarczego lat 30., na który nałożyła się wprowadzona przez Bahrajn blokada. 

Po II wojnie światowej na Bliskim Wschodzie na popularności zyskały hasła antykolonialne i panarabskie. Rodzina Sanich musiała więc mierzyć się z rosnącym niezadowoleniem społeczeństwa, które sprzeciwiało się faktycznemu kontrolowaniu jego kraju przez Wielką Brytanię. Dodatkowo do protestów przyłączali się pracownicy rozwijającego się już wówczas przemysłu naftowego. W latach 50. duże wystąpienia organizowali arabscy nacjonaliści z Frontu Jedności Narodowej. Domagali się oni przejęcia kontroli nad administracją przez Arabów, demokratyzacji miejscowego systemu politycznego i przyznania praw wyborczych Katarczykom oraz ochrony pracowników wydobywających surowce naturalne. Rządząca rodzina co prawda wprowadziła pod wpływem protestujących pewne zmiany, tym niemniej liderzy Frontu w związku z podburzaniem ludzi musieli liczyć się z aresztowaniami i represjami. Tak naprawdę ich postulaty zostały zrealizowane w kolejnej dekadzie, gdy do władzy w Wielkiej Brytanii doszła lewicowa Partia Pracy. Laburzyści zmienili politykę swojego kraju wobec regionu i zaczęli powolne wycofywanie brytyjskich sił zbrojnych z terenu Półwyspu Arabskiego. Z tego powodu dotychczasowe brytyjskie protektoraty w 1968 roku zaczęły rozmowy dotyczące swojej konsolidacji. Przywódcy Kataru, Bahrajnu i Omanu Traktatowego planowali utworzenie wspólnej federacji, w dużej mierze inspirując się będącymi wówczas u szczytu popularności ideami panarabskimi. To właśnie katarskie władze zaczęły nadawać kształt projektowi, tym niemniej problemem były ambicje emirów Bahrajnu i Abu Zabi oraz wpływ Brytyjczyków na prowadzoną przez nich politykę. Ostatecznie Katar w 1969 roku ostatecznie wycofał się z rozmów i nie stał się częścią państwa znanego obecnie jako Zjednoczone Emiraty Arabskie. 

Katar w związku z wycofaniem się z projektu federacyjnego przyjął tymczasową konstytucję, aby 1 września 1971 roku ogłosić swoją niepodległość. Paradoksalnie fakt wystosowania oficjalnej deklaracji stał się przysłowiową wodą na młyn dla krytyków rodziny Sanich. Ówczesny emir Kataru Ahmad ibn Ali Al Sani ogłosił bowiem niepodległość swojego kraju z wilii w Szwajcarii, a tymczasem to właśnie wystawne życie rodziny królewskiej od dłuższego czasu było przedmiotem niezadowolenia ze strony Katarczyków. W lutym 1972 roku wykorzystał to Chalifa ibn Ahmad Al Sani, obalając swojego kuzyna przebywającego z wizytą w Zjednoczonych Emiratach Arabskich. Co ciekawe, sam Ahmad ibn Ali ponad dekadę wcześniej objął tron po abdykacji swojego ojca, który w wyniku swojej rozrzutności zadłużył Katar. Chalifa ibn Ahmad po przejęciu władzy przeprowadził szereg reform ograniczających przywileje swojej własnej rodziny, a także zaczął nawiązywać relacje z państwami zachodnimi. Jego panowanie w 1995 roku przerwał kolejny przewrót pałacowy, dokonany zresztą przez jego syna Hamada ibn Chalifa. 

Koniec Wersji Demonstracyjnej