superojla
Wspaniała książka o moim hajmacie, słucha się świetnie. Odnajduję się w 90% historii opisanych przez autora, przeżywałom podobne emocje. Przeczytane we Ślōnskiyj godce bardzo dobrze.
![Kajś [edycyjŏ ślōnskŏ]. Gyszichta ô Gōrnym Ślōnsku - Zbigniew Rokita - ebook + audiobook](https://files.legimi.com/images/b00e95e8d5d488ad7a1a353db412ca5d/w200_u90.jpg)
Uzyskaj dostęp do tej i ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
- Wydawca: Wydawnictwo Czarne
- Kategoria: Literatura faktu•Reportaże
- Język: polski
Bez wiynkszość życiŏ widzioł żech Ślōnzŏkōw za jaskiniowcōw ze kilofym i roladōm. Swojã ślōnskość żech wypiyroł. We podstawōwce pani Chmiel grała nōm na cyji Rotã, a jŏ niy mioł pojyńciŏ, iże tyn Niymiec ze pieśni, co pluje we twŏrz, ôn bōł mōj praôjciec.
Ô swojich korzyniach żech wiedzioł mało. Niy wierzōł żech, iże na Ślōnsku przed wojnōm sie ôdbyła jakŏ historyjŏ. Moji antynaciŏ byli choby z inkszyj planety, nosiyli jakeś niymożebne miana: Urban, Reinhold, Lieselotte.
Niyskorzij była ta nazistowskŏ burdelmama, majōr z Kaukazu, prastarzik na „delegacyjach” w Polsce we wrześniu 1939, nagrobek ze zeszkrobanym mianym przi kōmpoście. Coś pynkało. Spokopiōł żech, iże za ôgrodzyniym trefiyła sie alternatywnŏ historyjŏ, dzieje ôdwrōcōne na rymby. Postanowiōłch sie posmykać po ôkolicy, sprōbować słożyć to w cołkość. I czegoch tam niy znŏd: hned milijōn ludzi, co deklarujōm nŏrodowość, co „niy istniyje”, katastrofã ekologicznõ niyznōmych miŏr, gyszichty ô polskij kolōniji, ô separatyzmach i ludzi, co idōm niy za tym manszaftym, co trza. Ôto naszŏ silezjogōnijŏ.
Zbigniew Rokita
„Autōr tyj ważnyj ksiōnżki wyznŏwŏ, iże dugo sie przeprŏszoł ze swojōm ślōnskościōm. Terŏz pōmŏgŏ nōm zrozumieć dramat krajiny, co leży na pograniczu kultur i historyje – czymu Ślōnsk durch je „kajś”, a niy w cyntrum polskij świadōmości.” Małgorzata Szejnert
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 328
Audiobooka posłuchasz w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
Czas: 9 godz. 17 min
Lektor: Dariusz Chojnacki
5,0 (6 ocen)
Oceny przyznawane są przez użytkowników Legimi, systemów bibliotecznych i innych serwisów partnerskich. Przyznawanie ocen premiowane jest punktami Klubu Mola Książkowego.
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.
Sortuj według:
Popularność
Kolekcje
Podobne
Książka, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując ją, rób to jedynie na użytek osobisty.
Projekt okładki Agnieszka Pasierska
Projekt typograficzny i redakcja techniczna Robert Oleś
Fotografia na okładce © RSW / Forum
Wybór zdjęć Przemysław Pełka
Copyright © by Zbigniew Rokita, 2022
Copyright © for the Silesian edition by Wydawnictwo Czarne, 2022
Copyright © for the Silesian translation by Grzegorz Kulik, 2022
Redakcja Zbigniew Kadłubek
Korekta Kamil Czaiński
Skład Robert Oleś
Mapy Piotr Urbański
Konwersja i produkcja e-booka: d2d.pl
ISBN 978-83-8191-595-3
Dlŏ Maryje Błażejowskij
1
Moji praôjce użyźniali sobōm dzieje. Dzieje sie na nich pasły i rosły tuste i kulate.
Keby niy ôni, to nigdy by niy powstały malownicze gyszichty ze dŏwnych dyjaryjuszōw: ô wojnach, co zbiyrały krwawe żniwo, ô zŏrazach, co pustoszyły ślōnske ziymie, ô trupach, co sie ścielyły gynsto. Krōnikarze rŏz za kedy byli łaskawi i doziyrali istniynie mojij familijnyj Ôstropy, rŏz za kedy traciyli my sie im z pola widzyniŏ na dugi czas. A kej już na krōtkõ chwilã zastawiali na nŏs wzrok, to sie ôkazowali surowi. Tak choćby niy rozumieli, iże to z tyj ôd niychcyniŏ ciepniyntyj gŏrści słōw bydymy sie musieli ulepić dzieje. Niy rozumioł tego pisŏrz Anton Oskar Klaußmann, co po pōł wieku niyôbecności na Ślōnsku, we drōdze do pobliskigo Gleiwitz w 1911 roku przejyżdżoł bez Ôstropã. Klaußmann zlitowoł sie nad nami, dojzdrzoł i łaskawie ciepnōł ściepek, jedno zdanie: „Ôstropa durch paskudnie czuchnie, po prŏwdzie, moc ôszkliwij”. Ino tyla zanotowoł. Możno lepij, keby już nŏs zmilczoł.
Zbigniew Kadłubek nazwoł Ślōnzŏkōw ôsiadłymi nōmadami: tkwiōm w jednym miyjscu ôd tysiōnca lŏt, zmiyniajōm sie ino kraje, co w nich przichodzi im tkwić. Tak tyż było z naszōm Ôstropōm. Niy mōg żech sie pozbyć poczuciŏ, iże wszyske te ôstropske Hajoki, Rzepki, Kowole, Foity, Magery, Jondy i Dylongi zbiyły sie na setki lŏt w jednã bauerskõ kupã, coby przeczekać do moderności, aż bydzie szło nosić włŏsne miana, mieć ôsobne twŏrze, przeżywać swoje życia. Dopiyro pŏrã gyneracyji tymu zaczli pōmału wypołzać z tego rojowiska.
Mōj piyrszy ślōnski praôjciec, co mioł miano i nazwisko, to bōł, ôdkōnd pamiyntōm, praprastarzik Urban Kieslich, stolŏrz z dōmku na urodnyj Kirchstrasse. Ôn dycki bōł dō mie czowiek, co zginōł na swojim placu ôd szplitra bōmby. Tyla sie we familiji spamiyntało.
Mijały lata, a familijnŏ gyszichta – abo barzij to, co sie ś niōm dzioło we mojij gowie, sōm już niy pamiyntōm – ôna sie rojyła corŏz ciekawszŏ: nojprzōd to miała być ôstatniŏ bōmba ściepniyntŏ na Ôstropã, niyskorzij praprastarzik sztajgnōł nawet na blank ôstatniõ ôfiarã wojny. Kej żech bōł karlus, toch sie niy zastanŏwioł ani, ô kerõ wojnã sie rozchodzi. Beroł żech gyszichty, coch w nie świyńcie wierzōł. Rozpowiadoł żech bez tyn przikłŏd, iże u nŏs na sztoku w czasie II wojny światowyj nojprzōd Niymcy, a niyskorzij Sowiety kludziyli publiczny dōm, a na gōrze miyszkały pufmutry, nojprzōd nazistowskŏ, potym sowieckŏ…
Praprastarzik Urban dugo niy budziōł wy mie ôsobliwych ymocyji. Łaskawie wygospodarowoł żech dlō niego mały chlywik we mojij pamiyńci i przizwolōłch mu sie tam skryć przed zapōmniyniym. Mōg żech bez to przi przileżytości trochã urozmajcić samego siebie. To przikre, ale sużōł mi za poryncznõ anegdotã, choć mioł przinŏleżeć do piyrszyj gyneracyje ôstropianōw, co bydōm spamiyntani za ôsobne byty.
Dugo niy miało to ale dlō mie srogszego znaczyniŏ. Atrakcyjniyjszŏ zdŏwała mi sie gyszichta ô lwowskij tajli familije, we swojij wyjōntkowości cołkym typowŏ. Ôna – praprastarka Karolina Próchnicka, dōmowŏ gospodyni, ôn – praprastarzik Józef Próchnicki, chymik ze Politechniki Lwowskij, po przijeździe we 1945 roku do Gleiwitz, prawie aranżowanego na Gliwice, ôn robiōł na nowo utworzōnyj Politechnice Ślōnskij. Zajōnli szumny dōm z wielkōm zegrodōm, co w nim żech sie bawiōł za bajtla.
Dugoch niy dŏwoł pozōr na powtŏrzane we familiji słowo „zajōnli”. We pacholynctwie suchołch, iże sam kogoś we sztyrdziestym piōntym z dōma wyciepowali, a sam ftoś we sztyrdziestym piōntym jakiś dōm zajmowoł. Te gyszichty były dlō mie przejzdrziste, niy rozumioł żech, iże wypyndzani musieli mieć swojich wypyndzajōncych, a wypyndzajōncy wypyndzanych. A nawet kebych to rozumioł, to bych niy spokopiōł, iże ci lwowiŏcy, co dōmy zajmowali, ôni sami byli wypyndzyni. Niy miarkowoł żech, iże jedni moji starzikowie, co siedzieli na familijnych gyburstagach, byli dziećmi ôd zwyciynzcōw wojny, drudzy – przegranych. Aby teoretycznie.
Praprastarzikowie Józef i Karolina Próchniccy mieli piyńciu synōw ô krzidlatych mianach Kazimierz, Władysław, Roman, Edward i Franciszek. Lwowske rojbry, trzech ś nich było za bokserōw. Bezma Kazimierz ôstoł nawet za nojlepszego piyńściŏrza we kraju i jeździōł na turnieje do Zwiōnzku Sowieckigo. Do czasu, kej trzasnōł ô tryningowego kozła i mrugnōł ôstatni rŏz.
Mōj prastarzik Franciszek bōł nojstarszy. Żōł dugo, umar pŏrã lŏt tymu nazŏd, zarŏz przed dziewiyńćdziesiōntkōm. Ôn bōł niyspokojny duch, a przi tym szykowny, piykny chop. Miyszkoł niydaleko nŏs, alech go widzioł w przelocie możno pŏrã razy, nigdy my dużyj niy ôzprawiali. Niy robiyło to dlō mie ale problymu, boch potrzebowoł mitycznego praôjca, a niy prastarzika ze krwie i kości. Chodziōł żech do liceum, szarpoł żech sie, szukoł ôdpowiedzi na te same pytania co wszyscy, alech mioł pod rynkōm gotowõ tożsamość, coch w niã mōg wskoczyć i wygodnie sie w nij usadowić. Inteligynckŏ familijŏ z Kresōw. To dlŏ gōwniŏrza, co poszukuje, lōs wygrany na luteryji. Miołech jeszcze we zŏnadrzu korzynie gorŏlske, kōngresōwkowe i podkarpacke, poparte nawet pŏrōma gyszichtami. Bōł tam jakiś powstaniec styczniowy, wojŏk austrowyngerski, statek przegrany w karty, ale nic wy mie niy dyrgało, kej żech ô tym suchoł.
To prŏwda, ô lwowskich praôjcach tyż niy wiedzioł żech za moc, ale te pŏrã ułōmkōw stykało, bo resztã żech wchłōnioł z ôtoczyniŏ bez ôsmozã. Lwowskŏ tożsamość, tyn cołki kresymyntalizm, to była tożsamość pierōńsko prostŏ, z gotowōm instrukcyjōm ôbsugi. Używać jij bōł żech uczōny we filmach, we ksiōnżkach, we szkole pisołch kartkōwki z Kresōw, co je mi tuplikowali Mickiewicz, Miłosz, Sienkiewicz, a żŏdyn niy ôzprawioł mi przecã ô nojbliższym Gōrnym Ślōnsku. Przedwojynny Lwōw bōł dlō mie coś namacalne, ôglōndoł żech go na fotografijach, a fotografiji starych Gliwic żech niy znoł.
Aż do majoryntności podświadōmie dzielōłch przeszłość ôd mojij ślōnskij familije na słożōne z pŏru apokryfōw czasy niymiecke przed 1945 rokym i do kna realne polske powojnie. Czuł żech, iże to, co sie dzioło sam „za Niymca”, było zmyślyniym. Niy wierzōł żech w historyjõ Gliwic. Nic niy skazowało na to, by w mojij dzielnicy mōg istnieć kejś świat tak inkszy ôd tego, coch go znoł. Cysŏrstwa – myślołch – mogōm być we Persyji abo Bizancjum, ale niy sam, niy nad rzyczkōm Ôstropkōm. Trzeciŏ Rzesza niy miała prawa wydarzać sie przed dōmym ôd Friedkōw ani na polu za Jōndami. Na Gōrnym Ślōnsku mioł żech poczucie, iże czasy, co je przeżyli moji sōmsiedzi, co durch żyli, ône nigdy niy istniały, a we Krakowie inakszyj: tam mi sie zdŏwało, choby Jagellōnowie, bali, Piastowie, dopiyro co ôpuściyli Wawel.
Myślã, iże bez to tak snadnie ôpowiedziołch i uwierzōł samymu siebie, iże we mojim dōmu bōł hitlerowski puf, a prastarzik bōł ôstatniŏ ôfiara wojny – keryjś na zicher, a możno ôbōch. Jeźli ta przedwojynnŏ krajina była smyślōnŏ, toch mōg jã gnymbić wiela wlezie.
Po liceum żech sie przeniōs na sztudyjõ do Krakowa. Jak sie hned pokŏzało – na krziwdã mojij kresowyj tożsamości, co puszczała piyrsze sztyngliki. Po tym, jakech sie znŏd we galicyjskich dekoracyjach, toch gibko poczuł, iże niy przinŏleżōm dō mie, niy rozumioł żech ich. Chociŏż przemiyszkołch sam pŏrãnŏście lŏt, toch sie nigdy niy zadōmowiōł. W Krakowie zewszōnd ze szildōw blikali Franc Jozef i Jozef Szwejk, wszysko chciało nawiōnzować do Austro-Wynger, a jŏ, Zbigniew z Próchnickich, robiōłech sie bez to banalny. Na niyszczyńście miesiōnc po ôpuszczyniu Ślōnska wsiŏd żech w cug i pojechoł ôbŏczyć tyn sakramyncki Lwōw. Pokŏzało sie, iże ôn niystety istnieje i że z mojij lwowskij tożsamości nic chyba już niy bydzie, bo we strzaśniyńciu sie ze ludźmi, co naprŏwdã do jakijś kresowości i galicyjskości mogōm aspirować, jŏ je po prostu śmiyszny.
Moja wyforsztelowanŏ lwowskość zrobiyła sie zresztōm po ôpuszczyniu Ślōnska darymnŏ. Przestała być dō mie pancrym przed pospolitościōm. Na Ślōnsku miała sużyć uwznioślyniu, wykrziczyniu, żech przibōł z dalekij krajiny, podsztrychowaniu mojij niyôbyczajności. Ôdrōżnić.
Tedy zaczōn sie mōj tożsamościowy refluks. Jakech jechoł do Krakowa, toch możno i forsztelowoł sie, żech je galicyjski imigrant, że kandyś wrŏcōm, ale już po pŏru miesiōncach żech sie umiyniōł we ślōnskigo ymigranta i przistōmpiōł do dyjaspory. We Galicyji to ślōnskość zaczła mie ôdrōżniać. Było mi dwadziścia coś lŏt i wziōn żech zlepiać sie ślōnskõ tożsamość, ale niy było, pierōnie, z czego, bo co na tych pŏru fotografijach i pŏru familijnych anegdotach może wyrōś? Chabaź cherlawy. Za mało żech wiedzioł ô Urbanie Kieslichu, by mōc go potraktować inakszyj aniżeli za pōłlegyndarnego praszczura. Słyszołch ô tym niyszczynsnym szplitrze ôd bōmby i ô tym, iże prastarzik sie narodziōł we 1867 roku we Krōlestwie Prus. Niyskorzij starka spōmniała sie jeszcze miano ôd ônego żōny – Johanna – jak tyż jeji paniyńske miano. Ôni niy byli nic wiyncyj aniżeli dziwne miana i nazwiska, ankra zaciepniyntŏ we prehistoryjõ.
Bo sōm tacy, co skirz jakigoś powodu potrzebujōm ôwinōńć sie tożsamościōm dicht, po szyjã. I jŏ tyż tak mōm. A tam, kaj brakuje treści, gōrã biere forma i stōnd już krōtkŏ drōga do radykalizmu. Sōmsiedzi mieli snadnij, ôni jakoś w tym tkwiyli, a zy mie była trōmbka, a niy Ślōnzŏk, mioł żech ledwo kapkã ślōnskij krwie. Za bajtla dyckich grawitowoł ku miastu, a miasto sam było polske, za to wiŏchy naôbkoło – ślōnske.
W neofickim zabiegu kōnstruowołch jakõś gyszichtã, ugadowoł żech sie ze samym sobōm, żech je Ślōnzŏk. Moja tożsamość to była fanaberyjŏ. Powziyńcie do kna niykōnieczne. Prōbowołch sie dokopać do jakichś korzyni, coby to ugŏdanie aby trochã uprŏwdopodobnić, na jakiś certyfikat ślōnskości sie zasużyć. Mōg żech żerować na gŏrstce starych fotografiji i przedmiotōw ze czasōw, co w jejich istniyniech niy wierzōł, i na ułōmkach pamiyńci ôd mojij starki, jedynyj łōnczniczki z tamtym światym, chociŏż łōnczniczki postrzednij, bo powojynnyj, co świat przedwojynny znała ze słyszyniŏ. Jeji spōmniynia były z drugij rynki, spotrzebowane, wytarte, znoszōne.
Dzisiej wiym, iże bez lata niy za fest żech sie ansztryngowoł. Kej żech uznoł, iże wiyncyj ôdkryć ze włŏsnyj przeszłości niy idzie, toch robiōł tak: jakech usypioł, toch prziwołowoł kerõś z pŏru ôpowiedzianych mi scyn z przedwojynnego życiŏ ôd mojich praôjcōw i intynsywnie żech ô nij myśloł. Niyrŏz sie udŏwało i jakech sie budziōł, toch pamiyntoł mojich antynatōw ôżywać we śpiku, brać ôdegrŏwać role, coch ich w nich ôbsŏdzoł. Chcioł żech tym spōsobym lecy co jeszcze z tyj przeszłości uszczknōńć, chociŏż żech wiedzioł, iże te zwidy to je ôszyda. W czasie jednyj z takich nocy moja prastarka wejzdrzała nawet na mie i durch powtŏrzała: Władysław Finazerin, Władysław Finazerin, Władysław Finazerin… Nigdych ô nim niy słyszoł. Ôbudziōł żech sie, wybadoł, eli co wyskoczy pod tym mianym we wyszukowarce, poszukoł żech na gynealogicznych portalach, niczegoch niy znŏd i do dzisiej niy wiym, co to miało ôznaczać.
Bez to wziōn żech pisać tã ksiōnżkã. Jak wiym, iże moc wiyncyj ô mojich ślōnskich praôjcach niy poradzã sie przewiedzieć, toch chcioł aby zrekōnstruować kōntekst, co ôni w nim żyli. Zaczōn żech ôd mojigo ôsobistego Piasta Kołodzieja, Urbana Kieslicha.
Mioł żech ino kōncki pamiyńci ôd mojij starki. Siedzioł żech na nij jak gŏd na żabie, a jij kejś sie spōmniało coś jeszcze.
– Niy wiym moc ô tym. Wiym, iże bōł we powstaniu. Ôd niego cera, ciotka Albina, ôna nosiyła zupã powstańcōm do lasa. Ale sie ô tym niy gŏdało. Kere to było powstanie, kaj bōł gynau – niy wiym nic.
I tyla, nic wiyncyj starce, co sama sie narodziyła sztwierć wieku po ślōnskich powstaniach, żŏdyn niy pedzioł. A potym ci, co mogli pedzieć, ôni pōmarli.
To jedno zdanie, iże Urban Kieslich bōł we powstaniu, to za mało, coby ze spokojnym sumiyniym szczycić sie powstańczym sztamym, ale tyż za siyła, coby tak sie na to ani niy kichnōńć.
2
W czasie kej Francuzy, Holyndry abo Hiszpany majōm już swoje państwa, niymiecke ziymie ôd setek lŏt twajōm w rozdrobniyniu. We XIX stoleciu dwa ôstrzodki aspirujōm dō scalyniŏ ich: Austryjŏ i Prusy. Pŏrãdziesiōnt lŏt weźnie Prusōm sprawiynie, coby głownym miastym Niymiec stoł sie na kōniec Berlin, a niy Wiedziyń.
W 1866 roku dochodzi do wojny prusko-austryjackij. Prusŏki wartko tryjōmfujōm, a Austryjŏ do dzisioj ôstŏwŏ poza zjednoczōnymi Niymcami.
Ôsłabiyni Austryjŏcy muszōm iś na ustympstwa, dopuszczajōm do władze drugi pod zglyndym siyły nŏrōd imperyjum, Wyngrōw, powstŏwajōm Austro-Wyngry. Dlŏ Berlina ôstatniōm zŏwadōm na drōdze ku zjednoczyniu Niymiec sōm Francuzy, co je szterujōm siylne Niymcy. Prusy społym ze grupōm niymieckich państw pokōnujōm jednak ôdwiecznego francuskigo wroga, tak jak pokōnały Austryjõ, we Francyji zaś upadŏ mōnarchijŏ, co sie już nigdy niy ôdrodzi, a samo państwo stŏwŏ sie – zarŏz po Stanach Zjednoczōnych – nojsrogszōm republikōm świata. Wilym Hohenzollern pogrōnżŏ cysŏrza Napoleōna III Bōnaparte, bratańca ôd Napoleōna, i w Wersalu korōnuje sie na cysŏrza. Przistympuje do elitarnego klubu cysŏrzōw, co dō nich przinŏleżōm już władcy ruski, etiopski, brazylijski abo chiński. Dziyń Sedanu, rocznica bitwy ze Francyjōm, co zdecydowała ô wojnie, bydzie – kole gyburstagu ôd cysŏrza – nojważniyjszym świyntym Niymieckigo Cysŏrstwa aż do jego upŏdku we 1918 roku.
Tyn europejski gigant powstŏwŏ sztyry lata po narodzinach mojigo praprastarzika Urbana Kieslicha, we 1871 roku. Karta sie uspokŏjŏ, a niymiecke ambicyje rosnōm. Widać to we muzyce. Nojważniyjszŏ berlińskŏ pieśń to była dotynczŏs antyfrancuskŏ Wacha na Rajnie, terŏz corŏz czyńścij słychać klang Pieśni Niymiec, co sie zaczynŏ ôd słōw „Deutschland, Deutschland über alles”. Niymcy, co niyskoro przistympujōm do wyścigu mocarstw, ciepiōm wyzwanie światowymu Pax Britannica i dopōminajōm sie rōwnego podziału kolōniji. Świat ôstŏwŏ pokarbowany miyndzy pŏrã państw, w Afryce Niymcy stŏwajōm sie trzecim nojsrogszym kolōnijalnym mocarstwym. Kōntrolujōm dzisiyjsze ziymie Rwandy, Tanzanije, Kamerunu i Namibije, majōm tyż kolōnije we Ôceaniji, wpływy w Chinach i Turcyji.
Nigdy wczaśnij ani niyskorzij Europa niy była tak potynżnŏ jak we pōłwieczu, co poprzedzało wybuch I wojny światowyj. Niymcy powstŏwajōm w ôstatnim mōmyńcie, by w tyj epoce zaistnieć za mocarstwo. Świat stŏwŏ sie prawie, po piyrszy rŏz we dziejach, globalny, niy ma już ino kōncepcyjŏ geograficznŏ, poczynŏ sie historyjŏ świata. Bana i parowy szif skrōcajōm czas rajz z miesiyncy do tydni i dni, a telegraf sprawiŏ, iże ôbiyg informacyji twŏ ledwo godziny i minuty. W ôziymdziesiōnt dni naôbkoło świata jeszcze niydŏwno by było science fiction, terŏz je rajzowŏ literatura.
Europa durch dōminuje ekōnōmicznie nad Stanami Zjednoczōnymi, a jeji nojsrogszōm industryjalnōm potyngōm stanōm sie Niymcy. Zaczynŏ sie niczym niyôgraniczōny rozwōj, miyndzy zjednoczyniym Niymiec a wybuchym I wojny światowyj wert globalnyj produkcyje rośnie piyńciokroć. Świat sie wymykŏ spod kōntrole.
W wyniku wojny siedymdziesiōntego-siedymdziesiōntego piyrszego Berlin dostŏwŏ ôgrōmnõ kōntrybucyjõ, a tajlã dostanyj sumy inwestuje w industryjalizacyjõ Gōrnego Ślōnska. Do kna sie zmiyniŏ wyglōnd ôd regijōnu, w tym ôd Gleiwitz i ôkolicznych wiŏsek. Industryjalny boom wiedzie do tego, iże Gleiwitz – doś niywielke miasteczko, co ôd niego życie jeszcze niydŏwno twało lyniwie we granicach pŏrunŏstu ulic – bez dwa pokolynia wyrośnie na siylny industryjalny ôstrzodek, a bez pŏrãdziesiōnt lŏt ônego populacyjŏ zwiynkszy sie dziesiyńć razy. Z jednyj strōny powstŏwŏ siyła werkōw i robotniczych ôsiedli, z drugij – piykne secesyjne kamiynice, paradne świōntynie, tyjatry, a piyrszy film idzie sam ôbŏczyć ledwo pŏrã miesiyncy po słynnym pokazie ôd bratōw Lumière. Sjyżdżajōm sie inwestorzi, inteligyncyjŏ, robotnicy, żydzi, wanielicy. Karakter ôd miasta zmiyniŏ sie tak moc, iże zasiedziali miyszkańcy mogōm mieć poczucie, iże stare dobre Gleiwitz straciyło sie na dycki. Jŏ pŏrã pokolyń niyskorzij bydã mioł to samo poczucie: to, co dō nich było już nowe i niyciekawe, dō mie je stare i kōnieczne do zachowaniŏ.
Gleiwitz. Anzichtskarta z widokym na rynek, lata 20.
Źródło: fotopolska.eu
Bez pŏrãdziesiōnt lŏt ôdsetek gliwiczanōw, co używali „polskigo” jynzyka (we cudzysłowie, bo tak byli ôficjalnie klasyfikowani, ale używali radszyj ślōnskigo) spadnie hned ô połowã – Bogusław Tracz we ksiōnżce Gliwice. Biografia miasta podŏwŏ, iże ze sześdziesiyńciu–siedymdziesiyńciu procynt w latach sześdziesiōntych XIX stoleciŏ do dwudziestu siedmiu procynt zarŏz przed I wojnōm światowōm1. Sprzijŏ tymu napływ nowych miyszkańcōw, ôgrōmnie z wiynksza ze głymbie Cysŏrstwa, ale i to, iże niymiecki jynzyk biere ôbowiōnzować we industryji, biznesie, życiu szkolnym, kulturalnym i publicznym, a bastijōn polskigo je z wiynksza Kościōł. Niymiecke Cysŏrstwo chce być państwym jednolitym jynzykowo i nŏrodowo, stōnd bije w katolicyzm i myńszości, a że Polŏki (w tyj grupie znojdōm sie Ślōnzŏki) sōm jedynŏ rozlicznŏ nŏrodowŏ myńszość – siyłōm rzeczy Cysŏrstwo bije we drzynnych gliwiczanōw. Choć wtynczŏs blank niy wszyjscy widzōm asymilacyjõ za coś złego. Dlŏ wielu to po prostu szansa na lepsze życie.
Ciynżko pedzieć, eli srogsze skutki przinosi ôdgōrnŏ i systymowŏ germanizacyjŏ, abo atrakcyjność ôd Niymiec. Rzesze Ślōnzŏkōw do niymieckości aspirujōm, niymieckość je cool, moc ś nich sie germanizuje dobrowolnie, przechōd na niymieckość je porzōnd warōnkym społecznego sztajgniyńciŏ. Utrzimanie swojich tradycyji i jynzyka bez setki lŏt wymuszało na Ślōnzŏkach izolyrowanie sie ôd państw, co w nich żyli, a to skutkowało jejich marginalizacyjōm. Ślōnskość zawiyrała sie przede wszyskim we plebejskości. Sztajgniyńcie ôznaczało za to wychōd poza swojã kōnserwatywnõ społeczność i przechōd na niymieckość.
Gleiwitz – terŏźnie ulica Siemińskigo. Anzichtskarta, 1910–1920
Źródło: fotopolska.eu
We XIX stoleciu skirz industryjalizacyje tak w Gleiwitz, jak i na cołkim Gōrnym Ślōnsku formuje sie podzioł: kadry techniczne to sōm z wiynksza inteligyncyjŏ, co gŏdŏ po niymiecku, a srogŏ tajla robotnikōw to chopi, co gŏdajōm po polsku. Beztōż podzioł klasowy nakłŏdŏ sie na jynzykowy, kōnfesyjny i corŏz ważniyjszy – nŏrodowy. Na poczōntku XX stoleciŏ tyn ôstatni jeszcze niy dōminuje.
Bez stolecia Ślōnzŏk ledwo na państwo dŏwoł pozōr, czym dalij ale we XIX stolecie, tym barzij ôno wkarowuje w jego życie społym ze wszyskimi tymi byamtrami, majstrami i ôficyrami. Ukazuje sie szkolny ôbowiōnzek, a szkoła to nojlepsze nŏrzyńdzie propagandy aż do czasōw radyja i telewizyje. Wczaśnij chopske życie ôgraniczało sie do kościoła, pola, kaczmy, tŏrgu, terŏz Ślōnzŏki po piyrszy rŏz we historyji tak masowo przekludzajōm sie do miast. Wyrwani z habitatu, szukajōm nowych spōlnot.
Ale to już inksze spōlnoty. Do terŏz na wsi Ślōnzŏk żōł w kōnkretnyj ôjczyźnie, co dycki miała ôjca. Kejś bōł to czowiek ze krwie i kości, niyskorzij bez wieki pojyńcie ôjczyzny puchło. Tykło srogszych spōlnot – religijnyj abo państwowyj – ale nigdy niy straciōł sie „ôjciec”, niyważne, eli nim bōł Bōg, krōl abo cysŏrz. Terŏz rozmajci budziciele, co rywalizujōm ô Ślōnzŏkōw, propōnujōm im przistōmpiynie do spōlnoty nŏrodowyj, ôjczyzny bez ôjca. Polscy budziciele przedstawiajōm wizyjõ nowyj spōlnoty, co dō nij nŏleżeć majōm tyż Polŏki z Poznania, Leszna, Gniezna. Ino je Polŏk z Leszna bliższy Ślōnzŏkowi aniżeli Niymiec z Ôpolŏ abo nawet Brymy?
Polska i Polŏki kojarzōm sie wtynczŏs mocy Ślōnzŏkōw źle: ze biydōm i zacŏfaniym. Widać to we pamiyntnikach narodzōnego we 1899 roku pod Raciborzym Arki Bożka, niyskorzij polskigo działŏcza we miyndzywojynnych Niymcach. Pisoł: „Prawiōłch sie – niy możesz być Polŏk, do tego niy ma nojmyńszych wōntōw. Niy je żeś czowiek we zorcie tych, co przichodziyli z Małopolski na roboty do dworōw. Niy ma tyż wiynzōw pōmiyndzy tobōm a biydŏkami ze Czynstochowy”2. W inkszym miyjscu pisze ô polskich robotnikach z Galicyje: „Nojlepszych ś nich przetransportowali dalij do Niymiec, resztã, samã biydotã, blank bez dokumyntōw ôstawiyli na Gōrnym Ślōnsku. Jejich sprawowanie sie w niykerych miyjscach tak raziyło, iże policyjŏ zabrōniyła im stympu do wsi. Żŏdyn chop niy chcioł, coby go porōwnowali z tymi przibyszami, chociŏż to byli przecã tacy sami Polŏcy. To było po prostu ôbraźliwe. Niy kōniec na tym. Krziwiyli sie w kōńcu na tego, fto we gŏdce posużōł sie czystym rodzimym jynzykym. Była to dyć mŏwa ôd Galicyjanōw”3. Galicyjŏ była czymś we zorcie „austryjackij Syberyje”, co minyła sie ze swojōm epokōm i jak to bauerskŏ krajina, kaj czynsto ôd tysiyncy lŏt niywiela zmiyniało sie w technikach uprawy role, ôna sie umiyniyła we symbol zacŏfaniŏ. We tym samym czasie to tam ci, co gŏdali po polsku, ôni mieli nojsrogsze prawa, kwitły polskŏ administracyjŏ, ôświata. Idyntyfikowanŏ z polskościōm austryjackŏ Galicyjŏ ôd polskości wielu ôdciepowała – podobnie zresztōm jak ruskŏ Kōngresōwka.
3
Kej w 1914 roku wybuchŏ Wielkŏ Wojna, to praprastarzik Urban na niã niy idzie. Dochodzi do Abrahama, wojna je dlŏ modych. Ślōnzŏkōw żŏdyn niy wzywoł na frōnt ôd pōł wieku, terŏz nadchodzi czas, by sie wykŏzali. Walka twŏ 1567 dni, dziynnie ginie kole siedmiu tysiyncy bohatyrōw. Ôfiary rachujã na tamtyjsze Ôstropy (idzie tyż na Nikiszowce ô podobnyj srogości) i wychodzi mi przeszło jedna wiŏska tracić sie kożdy dziyń. Jeźli przidać cywilne ôfiary – bez dwie. A jeźli porachować wszyske ôfiary wojny, to wyjdzie trzi i pōł tysiōnca Ôstrop. We samyj niymieckij armiji, kaj sużōm ôstropiany, zginie co szōsty wojŏk. Szanse na przeżycie jak we ruskij ruletce.
Ta wojna miała prziniyś pokōj i skōńczyć zbrojnõ walkã, a zamiast tego ôna sie stała prototypym modernyj wojny. Wczaśnij europejske wojny ône były przedużynie dyplōmacyje, metoda rozsōndzaniŏ kōnfliktōw miyndzy imperyjami, ô jejich wyniku stanowiyła czynsto jedna bitwa. Terŏz ône bydōm spōsōb unicestwianiŏ przeciwnikōw.
Wojna niy trefiŏ na ziymie Ślōnzŏkōw, ale Ślōnzŏki trefiajōm na wojnã, ôna tykŏ hned wszyske familije. Do wojska idzie bezmała co sztwŏrty miyszkaniec industryjalnego rejōnu. Moc mŏ zŏcã zginōńć za cysŏrstwo, a ci, co tyj zŏce niy dostympujōm, ôni widzōm ôd cysŏrstwa upŏdek.
U gōrnoślōnskigo wojŏka to może wywołać zdziwiynie. Dyć żŏdyn cudzy wojŏk niy wkroczōł na Gōrny Ślōnsk, Niymcy tyj wojny militarnie niy przegrały, a we piyrszyj połowie feralnego roku 1918 zdŏwŏ sie aż, iże sōm ô krok ôd jeji wygraniŏ: pokōnujōm Rusyjõ, zbliżajōm sie do Paryża. Wojska ôd Wilyma II sōm we mōmyńcie podpisaniŏ rozejmu tak głymboko we Rusyji, iże Gōrny Ślōnsk niy leży już na niymieckich wschodnich rantach, ale we cyntrum, a nawet cŏfie sie na zachōd kraju. Cysŏrz ôbiecuje poddanym, iże nastanie germańskŏ Europa, a po przejyńciu angelskich i francuskich kolōniji – germański świat, co nad nim nigdy niy zajdzie słōńce. I chociŏż pewnikym gōrnoślōnski wojŏk, co terŏz wrŏcŏ do dōm, ôn ô tym niy wiy, Niymcy tã wojnã mogły wygrać i zbudować do kna inkszy ôrdnōng.
We Zachodnij Europie – ôkrōm Irlandyje – kanōny milknōm pod kōniec 1918 roku, a we Wschodnij Europie we dalszych inkarnacyjach wojna bydzie twać jeszcze pŏrã lŏt. Ludzie z dnia na dziyń przestŏwajōm sie sam bić ô mōnarchije, zaczynajōm – ô państwa nŏrodowe. Ginōm podobnie, ale ôni już niy sōm kanōnynfuter, ino powstańcy i niyzawisłościowi działŏcze, jedna wojna płynnie przechodzi dlō nich we drugõ, prolōngujōm jã, walczōm piōnty, szōsty, siōdmy rok. Poczynŏ sie walka ô sukcesyjõ po mocarstwach, co z niykerych strōn bydzie spōminać bałkańskõ wojnã z dziewiyńćdziesiōntych lŏt. Winston Churchill powiy: „Skōńczyła sie walka ôd ôlbrzimōw, zaczło sie pasowanie ôd pigmejōw”.
Dalsze miesiōnce w Niymcach to je czas chaosu. Cysŏrz abdankuje i uciykŏ, a Urban Kieslich z poddanego umiyniŏ sie we ôbywatela. Wilym II we ôstatnij chwili przekrŏczŏ niymiecko-holynderskõ granicã, godziny dzielyły go ôd linczu zrewoltowanego tumu i możno takigo samego lōsu jak swojigo kuzyna cara Mikołaja II. Kapka szczyńściŏ kludzi ale do tego, iże cysŏrz zgaśnie dopiyro za dwadziścia trzi lata. Na spokojnym wygnaniu we holynderskij rezydyncyji do kōńca bezma wierzōł, iże Hitler prziwrōci w Niymcach mōnarchijõ. W pewnym syńsie zresztōm prziwrōciōł, ale woloł sōm siednōńć na trōnie.
Tyn zrewoltowany tum mŏ wpiynte czerwōne szlajfki – symbol strzodkowoeuropejskij rewolucyje kōmunistycznyj. Jeszcze dugo po ucieczce ôd cysŏrza zdŏwŏ sie, iże Niymcy (a tyż bez tyn przikłŏd Wyngry) może trefić lōs Rusyje i stanōm sie kōmunistycznym krajym. Niyskorzij, we Weimarskij Republice, kōmuniściŏ stanōm sie znacznōm siyłōm, jednōm ze nojsrogszych we Reichstagu i drugōm na industryjalnym Gōrnym Ślōnsku. We Zŏbrzu bydōm w pewnym mōmyńcie dyspōnować wiynkszościōm we miastowyj radzie i niywiela braknie, coby przeszoł jejich antrag ô przemianowanie miasta z Hindenburga na Leninburg – było to w czasie, kej Petersburg umiynioł sie prawie w Lyningrad. W piyrszych miesiōncach po zakōńczyniu Wielkij Wojny na Ślōnsku Niymcy niy we Polŏkach, ale gynau we kōmunistach widzōm nojsrogsze zagrożynie. Zmiyniyły to dopiyro kōnferyncyjŏ we Paryżu i piyrsze ślōnske powstanie.
4
Jadã ôbejzdrzeć symbol panowaniŏ ôlbrzimōw nad pigmejami – trōjstyk dzisiyjszych Mysłowic, Jaworzna i Sosnowca, kaj sto lŏt tymu nazŏd bōł Trōjkōnt Trzech Cysŏrzōw. W tym miyjscu bez pŏrã pokolyń schodziyły sie granice imperyjōw Habsburgōw, Romanowōw i Hohenzollernōw (dzisiej wojewōdztwo ślōnske je jedynym, co sie skłŏdŏ ze ziym, co przed 1914 rokym nŏleżały do tych trzech krajōw). Mocarstwa po napoleōńskich wojnach doszły sam do niywielkich rzyk – Przymszy i Brynice. I na sto lŏt stanyły pŏrã metrōw ôd siebie.
Pod kōniec 1918 roku trōjkōnt trzech cysŏrzōw sie traci, bo traci sie trzech cysŏrzōw. Austryjacke Imperyjum sie rozpadŏ i już nigdy sie niy ôdrodzi. Ruske je szarpane strzōnsami we postrzodku, Rusy wrōcōm sam dopiyro za bez sztwierć wieku. Niymcy jedyni durch sie liczōm, Gōrny Ślōnsk porzōnd nŏleży dō nich.
Dojyżdżōm na trōjstyk. Na mysłowskim brzegu pŏrãnŏście lŏt tymu nazŏd tukejsze władze postawiyły ôbelisk, napis sie zaczynoł ôd słōw: „W miejscu, w którym niegdyś stykały się granice trzech zaborów…”. Postrzōd miyjscowych zrobiyło sie larmo, iże Gōrny Ślōnsk pod zŏborami nigdy niy bōł, iże barzij już Ślōnzŏcy byli za zŏborcōw i we armijach pruskij abo austryjackij Rzeczpospolitõ rozbiyrali, a ôbelisk to prōba polōnizacyje. Było spōminano, iże Gōrny Ślōnsk ôdpŏd ôd Polski jeszcze we strzedniowieczu. Po śmierci ôstatnigo piastowskigo krōla na krakowskim trōnie zasiedli Jagellōnowie, co Korōnã na setki lŏt ôdwrōciyli na wschōd i ôpanowanie drugigo brzegu Brynice i Przymszy ôdwlykło sie ô sześset lŏt. Tōż kej we XVIII stoleciu Polska sie straciyła ze karty, to Gōrny Ślōnsk niy nŏleżoł dō nij ôd setek lŏt i ôd setek lŏt niy dzielōł jeji historyje. Ślōnzŏki żyli we włŏsnym, niymieckim państwie. Rzeczpospolitŏ była dlō nich czymś cudzym.
Czōnkowie stŏwarziszyniŏ Ślōnskŏ Ferajna sami sie ściepli na nowõ tabulã – zmiyniyli słowo „zaborów” na „państw”.
Jejich czułość je ważnŏ tyż bez to, iże podpowiadŏ, jak przed stōma laty na Gōrny Ślōnsk spoziyrały Niymcy. Ano, kej na dwōch bokach trōjkōnta rozsiadła sie wygodliwie Polska, zajōnła niydŏwne ziymie ôd Rōmanowōw jak tyż Habsburgōw i przepadzicie dziwała sie na Gōrny Ślōnsk, w Berlinie niy spodziywali sie, iże ôn sie może ôd Niymiec ôderwać. Było przijmowano, iże w nojgorszym razie idzie stracić tajlã ziym, co wpadły we pruske rynce skirz zŏborōw – Wielkopolskã abo Pōmorze – ale Gōrny Ślōnsk zdŏwoł sie już tak jak Saksōnijŏ abo Bajery niyôdłōncznōm tajlōm ôd Rzesze.
5
Ôd Napoleōna niy było takij wojny, tōż ôd wiedyńskigo kōngresu niy było takij kōnferyncyje. Pod Paryżym rozsōndzajōm sie lōsy ôd Gōrnego Ślōnska.
Brytyjŏcy majōm włŏsny plan.
– Chcieli wykluczyć niykere sporne przestrzyństwa spod kōmpetyncyji państwowych. Podle prymiera Lloyda George’a to mioł być Gōrny Ślōnsk, ale tyż bogaty w petrŏlejõ rejōn borysławsko-drohobycki – gŏdŏ historyk z Uniwerzytetu Jagellōńskigo i fachmōn ôd tego ôkresu profesōr Andrzej Chwalba. – Chcioł, coby to było mandatowe terytoryjum pod kuratelōm ôd Ligi Nŏrodōw. Tak samo były przejmowane kolōnije. Gōrny Ślōnsk by mioł sie umiynić w coś we formie Mezopotamije abo Palestyny. Aliańciŏ by ôświadczyli, iże skuli kōnfliktōw, co twały, i braku nŏrodowyj świadōmości ôd Ślōnzŏkōw ôni bydōm sie mogli swobodnie rozwijać pod miyndzynŏrodowym protektoratym.
Chwalba podkryślŏ, iże w przipŏdku Gōrnego Ślōnska Brytyjŏcy mieli nadziejã, iże to im przipadnie rola tych, co rozsōndzajōm, iże za Ligã Nŏrodōw – a tak naprŏwdã za siebie – ôni bydōm zarzōndzać dobrami ôd spornego regijōnu. Wtynczŏs bez tyn przikłŏd gōrnoślōnski wōngel by niy kōnkurowoł już ze wōnglym brytyjskim.
Wyczytujã, iże Brytyjŏkōw idyjōm niyzawisłości Gōrnego Ślōnska zainteresowoł jedyn z nojbogatszych niymieckich magnatōw, pszczyński princ Jōn Hynryk XV von Hochberg. To niymieccy industryjaliściŏ jedni z piyrszych zaczli ô tym gŏdać. Niy chcieli płacić wojynnych reparacyji, niy chcieli tyż, coby jejich statki przetła granica.
– Niyzawisłość ôd Gōrnego Ślōnska niy była możliwŏ, bo Brytyjŏcy niy przekōnali do tyj idyje ani Francuzōw, ani Amerykanōw, ani tyż Italijŏkōw. Żŏdyn niy mioł interesu w tym, coby Lōndyn tworzōł w Europie włŏsne kolōnije. Tōż kej Lōndyn dojzdrzoł, iże niy przejmie kōntrole nad regijōnym, gŏdaniym ô niyzawisłości wiyd grã, co miała dokludzić do absztimōngu. Brytyjŏcy niy chcieli, coby cołki Gōrny Ślōnsk sie znŏd we polskich rynkach – prawi Andrzej Chwalba.
W tym czasie w regijōnie pokazujōm sie niyzawisłościowcy abo separatyściŏ – zależy ôd perspektywy. Piyrsze powojynne lata to czas, kej sie weryfikuje rozmajte państwowe projekty. Projekt gōrnoślōnskigo nŏrodu i państwa to bōł barzo teoretyczny kōnstrukt ôd wōnskij grupy. Jak go przirōwnać do ukrajińskigo abo czeskigo, ôn bōł do kna niyprzirychtowany. Ślōnzŏkōw z tego czasu lepij je porōwnać do Biołorusinōw. Sto piyńćdziesiōnt lŏt tymu nazŏd jejich nŏrodowe ruchy były z rubsza w podobnym miyjscu, to znaczy ône były miraż. I chociŏż nawet we 1918 roku projekt biołoruskigo państwa niy bōł moc lepij narychtowany aniżeli projekt państwa gōrnoślōnskigo, to dzisioj żŏdyn niy mŏ wōntōw co do istniyniŏ Biołorusi za ôsobny byt ani nŏrodowyj ôsobności ôd jeji ôbywatelōw. Dlŏ Ślōnzŏkōw tyż wszysko mogło pōjś sie blank inakszyj. Sto piyńćdziesiōnt lŏt tymu nazŏd biołoruskość mogła rozwinōńć sie na pŏrã spōsobōw: mōg powstać wschodniosłowiański nŏrōd, co w nim by sie rozpłynyły ukrajińskość, ruskość i biołoruskość; mogły sie podarzić projekty asymilacyjne polski i ruski; mōg sie wydzielić biołoruski nŏrōd; ludzie mogli tyż niy dokōnować nŏrodowego wyboru bez uwŏżanie sie durch za „tukejszych”. Co ciekawe, zrealizowały sie wszyske te waryjanty we tym samym czasie, żŏdyn niy wykluczoł reszty. Ze ślōnskościōm było wtynczŏs podobnie. Czekało jã abo rozpłyniyńcie sie w niymieckości, czeskości i polskości, abo zaistniynie we rōmach ôsobnego nŏrodu, abo ôkopanie sie w „tukejszości”. I tyż wszyske te scynariusze sie zdarziły, chociŏż nŏrodowy scynariusz we nojmyńszym stopniu – z wiynksza bez to, iże przeciwnie do Biołorusinōw Ślōnzŏki niy dostali po I wojnie światowyj ani erzacu państwowości, jakim była Biołoruskŏ Socyjalistycznŏ Republika Sowieckŏ. Chociŏż niy trza mieć nŏrodu, żeby dostać państwo. We mocy sytuacyji niy nŏrōd tworzōł państwo, ale ôpacznie: tak było we przipŏdku niy ino Biołorusinōw, ale tyż Boszniakōw, Kirgizōw, Azerbejdżanōw abo Mołdawijŏkōw.
W latach powojynnego chaosu na Gōrnym Ślōnsku niyzawisłość dlŏ roztōmajtych ôsōb mogła ôkrōm tego ôznaczać roztōmajte rzeczy. Dlŏ jednych richtich niyzawisłość, dlŏ inkszych ino administracyjne pōmiany zwiōnzane ze autōnōmijōm we granicach keregoś z państw. W niyznŏleżności pewnikym wiynkszość widziała szansã na prziwrōcynie normalności i bez to sparcie dlō nij spadało społym z tym, jak sie kōńczōł powojynny ekōnōmiczny kryzys.
Reszta tekstu dostępna w regularnej sprzedaży.
Przipisy kōńcowe
1 Ôb. B. Tracz, Gliwice. Biografia miasta, Gliwice: Muzeum w Gliwicach, 2018.
2 A. Bożek, Pamiętniki, stymp E. Osmańczyk, Katowice: Śląsk, 1957, s. 54–55.
3 Tamże, s. 47.
WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.
czarne.com.pl
Wydawnictwo Czarne
@wydawnictwoczarne
Sekretariat i dział sprzedaży:
ul. Węgierska 25A, 38-300 Gorlice
tel. +48 18 353 58 93
Redakcja: Wołowiec 11, 38-307 Sękowa
Dział promocji:
ul. Marszałkowska 43/1, 00-648 Warszawa
tel. +48 22 621 10 48
Opracowanie publikacji: d2d.pl
ul. Sienkiewicza 9/14, 30-033 Kraków
tel. +48 12 432 08 52, e-mail: [email protected]
Wołowiec 2022
Wydanie I
