Jak zostać operatorem reaktora jądrowego ebook

First published in English under the title How to Drive a Nuclear Reactor by Colin Tucker, edition: 1

Copyright © Springer Nature Switzerland AG, 2019

This edition has been translated and published under licence from Springer Nature Switzerland AG.

Springer Nature Switzerland AG takes no responsibility and shall not be made liable for the accuracy of the translation.

Tytuł oryginału:How to Drive a Nuclear Reactor

Konsultacja naukowa:Maciej Lipka, Narodowe Centrum Badań Jądrowych

Projekt okładki:Maciej Pieda

Ilustracje na okładce: © Nendra Beluci/Vecteezy.com, © Ibrandify/Freepik.com

Korekta: Katarzyna Zioła-Zemczak

Projekt graficzny i łamanie:Remigiusz Dąbrowski

Konwersja do ePub i mobi:mBOOKS. marcin siwiec

Redaktor prowadzący:Krzysztof Żywczak

© Copyright Springer Nature Switzerland AG, 2019

© Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Dragon 2022

Bielsko-Biała 2022

Wydawnictwo Dragon

ul. 11 Listopada 60-62

43-300 Bielsko-Biała

www.wydawnictwo-dragon.pl

ISBN 978-83-8274-282-4

Książki i publikacje dla firm i instytucji

Jacek Ozga

Dyrektor B2B

e-mail: [email protected]

Aleksandra Niesyt

Menedżer Sprzedaży B2B

e-mail: [email protected]

Dla Lynette

Przedmowa i podziękowania

Czy zastanawiałeś się kiedyś, jak działa elektrownia jądrowa? Dowiesz się tego z tej książki. Twoim zadaniem będzie wyobrażenie sobie, że odbywasz staż na stanowisku operatora i obsługujesz reaktor wodny ciśnieniowy (PWR), czyli najbardziej rozpowszechniony typ reaktora jądrowego na świecie. W trakcie tej przygody poznasz naukowe podstawy działania reaktorów jądrowych oraz zasady ich uruchamiania, eksploatacji i wyłączania. Poruszymy niektóre zagadnienia z zakresu inżynierii i historii reaktorów, a także omówimy różne ich typy oraz ustalimy, co może pójść nie tak przy obsłudze. Sprawdzimy, jakie są zasady bezpieczeństwa eksploatacji, i przekonamy się, jakie to uczucie obsługiwać reaktor.

Co zainspirowało mnie do napisania tej książki? Była to rozmowa o książce zatytułowanej How to Drive a Steam Locomotive autorstwa Briana Hollingswortha. Opowiadałem znajomemu, jak autor stawia czytelnika na pomoście lokomotywy, a następnie stopniowo zaznajamia go z całym układem sterowania i działaniem poszczególnych funkcji oraz opisuje, jakie mogą wystąpić usterki. Pod koniec książki czytelnik zaczyna odnosić wrażenie, że naprawdę tam był. Na końcu rozmowy zwróciłem uwagę, że nie ma podobnej książki opisującej reaktory jądrowe. Szukałem takiej publikacji, ale zauważyłem, że większość pozycji koncentruje się na polityce energetycznej lub na wypadkach jądrowych, a tematyka dotycząca eksploatacji reaktorów pojawia się tylko w niektórych, krótkich rozdziałach. Z mojego doświadczenia wynika, że często ludzie chcą wiedzieć więcej.

Postanowiłem więc napisać taką książkę. Mam nadzieję, że czytanie jej sprawi czytelnikom tyle radości, ile mnie sprawiło jej pisanie. Można też ocenić, czy dorównuje ona książce, na której była wzorowana.

Podobnie jak w przypadku wielu innych branż, w przemyśle jądrowym często używa się żargonu. Mam nadzieję, że nie zniechęci cię to. Zwróć uwagę, że każdy typ reaktora może wymagać użycia innej terminologii. W tej książce w głównej mierze omawiamy reaktory PWR, chociaż o innych też czasem jest mowa. Bywa, że urządzenia stosowane w elektrowni mają dwie lub więcej różnych nazw, często używanych zamiennie, zwłaszcza jeśli mogą pełnić różne funkcje w różnych sytuacjach. Powoduje to dezorientację, szczególnie wśród osób nowych w branży. Oto przykłady takich terminów: „obudowa bezpieczeństwa” zamiast „budynku reaktora”, „układ chłodzenia reaktora” zamiast „obiegu pierwotnego”, „pręt paliwowy” zamiast „szpilki paliwowej”. W tej książce starałem się używać wyłącznie jednego odpowiednika danego terminu. W moim odczuciu z tego powodu niektóre sformułowania są nieco niezgrabne. Tego samego zdania mogą być inni operatorzy reaktorów PWR. Mam jednak nadzieję, że w odczuciu każdego innego czytelnika będą one bardziej przystępne. Każdemu, kto weźmie tę książkę do ręki, radzę, aby nie przejmował się zbytnio żargonem. Liczy się bezpieczna praca reaktora, a nie terminologia.

Podziękowania chciałbym rozpocząć od słów wdzięczności dla mojej żony Lynette, która zachęcała mnie do pisania oraz pomagała znaleźć czas i odpowiednią przestrzeń do pracy. Nie jest łatwo wygospodarować wolne chwile na takie zajęcie bez rezygnacji z innych. Dziękuję również moim pierwszym czytelnikom, Nicholasowi Buttowi i Kevinowi Martinowi, którzy przekazali mi uwagi dotyczące zarówno kwestii technicznych, jak i pozatechnicznych. Większość z tych uwag uwzględniłem. Na pewno nie było im łatwo czytać wstępne wersje rozdziałów, nie wiedząc dokładnie, jak będą się wpisywać w całość. Dziękuję im za cierpliwość i wytrwałość.

Mam ogromny dług wdzięczności wobec pracowników brytyjskiej elektrowni jądrowej Sizewell B. Pracowałem tam przez prawie 25 lat, zajmując się głównie bezpieczeństwem jądrowym. Większość swoich doświadczeń z reaktorami PWR pozyskałem właśnie tam. Prawdą jest, że z punktu widzenia autora wiąże się to z pewnym ryzykiem, gdyż nie wszystkie reaktory PWR są takie same. Mam nadzieję, że mój tekst jest na tyle uniwersalny, że operatorzy innych reaktorów PWR (oraz reaktorów o innej konstrukcji) nie będą mieli poczucia wykluczenia. Sizewell charakteryzuje się otwartą kulturą. Przekonałem się, że mogę zadawać pytania na każdy temat, aby uzupełnić luki w swojej wiedzy.

Chciałbym również w sposób szczególny podziękować za wsparcie przy realizacji tego projektu zespołowi zarządzającemu oraz pracownikom EDF Energy Corporate. Dzięki ich entuzjazmowi, który wyrażali od samego początku, nie ingerując jednocześnie w żaden sposób w treść, praca stawała się coraz bardziej realna.

Na koniec chciałbym wspomnieć o członkach Grupy ds. Bezpieczeństwa Jądrowego w Sizewell B. Ich dogłębna wiedza, doświadczenie, chęć podejmowania wyzwań, cierpliwość i rygor w znacznym stopniu przyczyniają się do zapewnienia bezpieczeństwa w elektrowni. Jednocześnie dzięki ich poczuciu humoru praca staje się przyjemna. Książka ta dotyczy eksploatacji reaktorów, a ujęcie tego tematu ma wiele wspólnego z tym, jak widzi go Grupa ds. Bezpieczeństwa Jądrowego.

Większość treści zawartych w tej książce jest mojego autorstwa. Wszelkie opinie, a trochę ich jest, są również moje i w żaden sposób nie odzwierciedlają poglądów ani polityki EDF Energy ani żadnej innej firmy. To oczywiście oznacza, że wszelkie błędy, które znajdziesz, są również moje. Przepraszam za nie, a jednocześnie doceniam to, że je znalazłeś.

Osobiście uważam, że reaktory jądrowe są fascynujące. Mam nadzieję, że ty też dojdziesz do takiego wniosku.

Colin Tucker

Suffolk, Wielka Brytania

wrzesień 2019

1

Człowiek i pies

Słyszałem, że nowoczesną elektrownię jądrową mogą obsługiwać człowiek i pies. Zadaniem człowieka miałoby być karmienie psa, który byłby tam po to, aby ugryźć człowieka, gdyby ten dotknął czegoś na którymś z pulpitów sterowniczych...

1.1. Przeczytanie tej książki nie uprawnia do obsługi reaktora jądrowego

Ideą tej książki jest wyjaśnienie, jak działa reaktor jądrowy i w jaki sposób można go wykorzystywać do produkcji energii elektrycznej. Po lekturze nie będziesz uprawniony do obsługi reaktora jądrowego, ponieważ wymaga to kilku lat szkolenia, w tym setek godzin na symulatorze. Dzięki tej książce będziesz jednak miał prawdopodobnie znacznie lepsze pojęcie o tym, z jakimi wyzwaniami trzeba się zmierzyć, aby eksploatować jeden z takich reaktorów.

Wyobraźmy sobie, że zdałeś wszystkie testy wstępne i zostałeś zakwalifikowany do pracy w sterowni nowoczesnej elektrowni jądrowej, takiej jak ta na ryc. 1.1, i jesteś gotowy do tego, aby dowiedzieć się, jak to wszystko działa. Twój przełożony chce, abyś zmienił moc reaktora. Wiesz, co powinieneś zrobić?

Albo system komputerowy wyświetla alarm. Co to oznacza? Do którego z około ćwierć miliona różnych elementów wyposażenia (ich liczba w zasadzie zależy od tego, jak je liczyć) się odnosi? Czy pojawił się jakiś problem? Wystarczy rzut oka na jeden z kilkuset wskaźników i elementów sterujących w sterowni czy też trzeba będzie wysłać kogoś, kto spojrzy na sprzęt na miejscu? A może to jakiś poważniejszy problem? Czy trzeba będzie przygotować się do wyłączenia elektrowni? Nowoczesna elektrownia będzie wyposażona w dziesiątki tysięcy alarmów i procedur postępowania.

Jako wykwalifikowany operator reaktora będziesz musiał umieć zdecydować, kiedy działać szybko, a kiedy w sposób bardziej wyważony. Bezpieczeństwo jest priorytetem wszystkich obsługujących reaktor lub pracujących w elektrowni jądrowej. W drugiej kolejności można pomyśleć o tym, jakie rozwiązania będą najlepsze dla ludzi i dla elektrowni, ale najważniejsze jest bezpieczeństwo. Pamiętaj, że elektrownia to tylko fabryka do produkcji energii elektrycznej. Niepotrzebne przestoje wiążą się z dużymi kosztami.

Nigdy nie miałem w rękach książki, w której byłaby zawarta cała wiedza na jakiś temat. Ta książka nie jest wyjątkiem. Wszak operator ma w zasięgu ręki bardzo wiele przełączników sterujących reaktorem. W tej książce nie znajdziesz opisu każdej pojedynczej funkcji, tylko opis pracy wykwalifikowanego operatora z uwzględnieniem zarówno fizycznych aspektów działania reaktora, jak i automatycznych systemów elektrowni.

A zatem czego potrzebujesz, aby z powodzeniem i bezpiecznie obsługiwać reaktor jądrowy? Cóż, prawdopodobnie niezbędne będzie wykształcenie z zakresu nauk ścisłych lub technicznych. Ale nie musi to być stopień uniwersytecki. Możesz na przykład pozyskać niezbędną wiedzę w trakcie praktyki zawodowej. Ważne, abyś nabył zdolność uczenia się wielu różnych zagadnień z różnych dziedzin, niekoniecznie stając się ekspertem w którejkolwiek z nich. Poza tym będziesz musiał nauczyć się ścisłego stosowania się do procedur. Nie należy jednak ślepo ich przestrzegać. Jeżeli wyda ci się, że coś jest nie w porządku, jesteś pierwszą osobą, która powinna zgłosić potencjalną nieprawidłowość. Będziesz też musiał nabyć umiejętność szybkiego przechodzenia od stanu bezczynności do szybkiego działania. Jednocześnie powinieneś unikać popadania w nudę i samozadowolenie, gdy nic szczególnego się nie dzieje. Do tego dochodzi komunikacja i umiejętność pracy w zespole.

Czy odniosłeś wrażenie, że zdobycie tych umiejętności jest nieosiągalne? Niesłusznie. Na świecie działa ponad 400 reaktorów jądrowych, a każdy z nich ma kilkudziesięciu przeszkolonych operatorów. Jest z tym trochę tak, jak z nauką latania samolotem: szkolenie pilota zajmuje dużo czasu i wiąże się z dużymi kosztami, ale gdy wsiadasz do samolotu, za jego sterami zawsze siedzi pilot. A przynajmniej w większości przypadków.

1.2. Jakie zagadnienia omawiane są w tej książce?

Książka ta nie jest zwykłym podręcznikiem i jest to celowy zabieg. Jest w niej trochę fizyki, właściwie całkiem sporo (lubię fizykę), ale nie ma matematyki. W prawdziwym świecie matematyką zajmują się zwykle komputery. Z twojego punktu widzenia jako operatora reaktora istotne będzie, co się dzieje z reaktorem, kiedy i dlaczego. Książka zawiera ponad sto schematów i zdjęć. Powinny one pomóc w zrozumieniu bardziej skomplikowanych fragmentów. Pojawia się parę definicji, ale mam nadzieję, że to cię nie zniechęci. W każdej branży, którą znam, używa się żargonu, a przemysł jądrowy nie jest wyjątkiem. Pod koniec książki znajduje się indeks wszystkich istotnych terminów, na wypadek gdybyś musiał sobie coś przypomnieć.

Większość reaktorów na świecie, czy to wytwarzających energię elektryczną, czy zasilających statki i łodzie podwodne, to reaktory określonego typu: reaktory wodne ciśnieniowe (PWR) lub podobne do nich reaktory wodne wrzące (BWR). Nie dotyczy to Wielkiej Brytanii, gdzie większość obecnych reaktorów wytwarzających energię elektryczną jest innego typu. Jednakże od lat 90. XX wieku Wielka Brytania z powodzeniem eksploatuje jeden komercyjny reaktor PWR (Sizewell B) i buduje kolejne, np. Hinkley Point C oraz reaktory planowane dla Sizewell C i Bradwell B. Z tego powodu, a także ze względu na tendencyjne podejście autora, książka ta bazuje na eksploatacji i technologii reaktorów PWR.

W książce wyjaśnię, co sprawia, że reaktor PWR działa. Opiszę, jak uruchomiłbyś reaktor, jak zmieniłbyś poziom mocy i wyłączył go, gdybyś był operatorem. Kiedy zrozumiesz trzy kluczowe pojęcia (które omówiłem poniżej), przekonasz się, że to wszystko jest o wiele łatwiejsze, niż możesz sobie wyobrazić. W międzyczasie poznasz też trochę historii związanej z reaktorami i elektrowniami jądrowymi. Zawsze interesowałem się tymi zagadnieniami, a poza tym myślę, że dzięki nim łatwiej zapamiętać różne kwestie, które mają wpływ na działanie reaktora.

Wyjaśnię, jak wymienia się paliwo jądrowe w reaktorze PWR i jak stwierdzić, że reaktor jest do tego przygotowany. Omówię też kilka możliwych usterek, które mogą się przydarzyć, i co ty jako operator reaktora mógłbyś zrobić w przypadku ich wystąpienia. Bezpieczeństwo jest najważniejsze, pamiętasz? Zagadnienia dotyczące usterek będą stanowiły dużą część szkolenia, niezależnie od tego, jak małe jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia.

1.3. Trzy kluczowe pojęcia

Obsługa reaktora jądrowego nie jest tak skomplikowana, jak mogłoby się wydawać, ale nie jest też całkowicie intuicyjna. Zrozumienie działania reaktora PWR ułatwi poznanie trzech kluczowych pojęć. Są to:

Poznanie tych trzech kluczowych pojęć pomoże Ci zrozumieć zachowanie reaktora PWR zarówno w jego codziennej eksploatacji, jak i podczas bardziej wymagających zdarzeń.

1.4. Kilka uwag na zakończenie

Jeśli myślisz o karierze w przemyśle jądrowym lub niedawno ją rozpocząłeś, życzę ci powodzenia i mam nadzieję, że ta książka okaże się przydatna. Jeśli lubisz nauki ścisłe i inżynierię lub mieszkasz w pobliżu reaktora jądrowego, mam nadzieję, że będzie ona pouczająca i zabawna.

Jeśli chcesz poczytać o polityce energetycznej i argumentach za i przeciw elektrowniom jądrowym, poszukaj innej książki. Jest mnóstwo prac podejmujących te tematy. Podobnie jak w przypadku historii. Ta książka zawiera jedynie krótką historię elektrowni jądrowych oraz opisy ważniejszych wypadków, które ukształtowały branżę. Publikacji szeroko i rzetelnie podejmujących tę tematykę jest bardzo wiele. Punkt wyjścia dla moich rozważań stanowi fakt, że mamy już setki reaktorów jądrowych, które z powodzeniem wytwarzają energię elektryczną. Kilkadziesiąt kolejnych jest w budowie i za kilka lat zostanie oddanych do eksploatacji. Spróbuję wyjaśnić, jak się je obsługuje.

Słownik

W słowniku ujęto ważniejsze terminy występujące w książce

AC

• Alternating Current

• prąd zmienny

Prąd elektryczny, dla którego wartość natężenia zmienia się w czasie.

AFD

• Axial Flux Difference

• osiowe spłaszczenie strumienia neutronów

Rozkład osiowy strumienia neutronów w rdzeniu reaktora.

CCWS

• Component Cooling Water System

• układ wody chłodzącej dla urządzeń pomocniczych

Układ zapewniający chłodzenie urządzeń pomocniczych w elektrowni jądrowej.

CRDM

• Control Rod Drive Mechanism

• mechanizm napędowy prętów sterujących

Urządzenia umożliwiające pionowy ruch prętów sterujących w celu regulacji mocy reaktora jądrowego.

CVCS

• Chemical and Volume Control System

• układ kompensacji objętości i regulacji składu chemicznego

Układ pomocniczy, który oczyszcza wodę w obiegu pierwotnym reaktora jądrowego, utrzymuje zadane stężenie kwasu borowego oraz uzupełnia bądź upuszcza wodę w celu utrzymania jej zadanego poziomu w stabilizatorze ciśnienia.

DC

• Direct Current

• prąd stały

Prąd elektryczny, dla którego wartość natężenia nie zmienia się w czasie.

ECCS

• Emergency Core Cooling System

• awaryjny układ chłodzenia rdzenia

Układ zapewniający chłodzenie rdzenia w sytuacji awaryjnej, kiedy podstawowy układ chłodzenia jest niesprawny.

ESF

• Engineered Safety Features

• środki techniczne bezpieczeństwa

Wszelkie środki bezpieczeństwa reaktora, które chronią przed awarią jądrową lub łagodzą jej konsekwencje.

FTC

• Fuel Temperature Coefficient

• współczynnik temperaturowy reaktywności paliwa

Zmiana reaktywności rdzenia reaktora wynikająca ze zmiany temperatury moderatora.

ICRR

• Inverse Count Rate Ratio

• współczynnik odwrotności zliczeń

Parametr informujący operatora reaktora jądrowego o zmianach populacji neutronów w rdzeniu i szacujący warunki osiągnięcia krytyczności.

LB LOCA

• Large Break Loss of Coolant Accident

• awaria utraty chłodziwa z dużym rozerwaniem rurociągu

Awaria polegająca na gwałtownej utracie czynnika roboczego z obiegu chłodzenia reaktora poprzez pełny przekrój rozerwanego rurociągu. Potocznie: duża LOCA.

LOCA

• Loss of Coolant Accident

• awaria utraty chłodziwa

Awaria polegająca na utracie czynnika roboczego z obiegu chłodzenia reaktora. Może być duża, średnia albo mała.

MSIV

• Main Steam Isolating Valve

• główny parowy zawór odcinający

Zawór na głównym rurociągu parowym pomiędzy wytwornicą pary, a turbiną. Jego zamknięcie odcina dopływ pary do turbiny.

MSL

• Main Steam Line

• główny rurociąg parowy

Rurociąg w obiegu wtórnym o największym przekroju.

MSLB

• Main Steam Line Break

• rozerwanie głównego rurociągu parowego

Awaria, w której z głównego rurociągu parowego ucieka para. Powoduje utratę możliwości odprowadzenia ciepła z reaktora przez główny obieg roboczy.

MSSV

• Main Steam Safety Valves

• główne parowe zawory bezpieczeństwa

Zawory nadmiarowe, które zapobiegają przekroczeniu zadanego poziomu ciśnienia w części parowej obiegu wtórnego reaktora.

MTC

• Moderator Temperature Coefficient

• współczynnik temperaturowy reaktywności moderatora

Zmiana reaktywności rdzenia reaktora wynikająca ze zmiany temperatury paliwa.

NOP

• Normal Operating Pressure

• normalne ciśnienie robocze

Maksymalne ciśnienie w obiegu pierwotnym reaktora zgodne z instrukcjami eksploatacyjnymi.

NOT

• Normal Operating Temperature

• normalna temperatura robocza

Maksymalna temperatura w obiegu pierwotnym reaktora zgodna z instrukcjami eksploatacyjnymi.

PORV

• Power Operated Relief Valve

• zawór nadmiarowy z napędem mechanicznym

Zawór wykorzystywany do ograniczenia ciśnienia w stabilizatorze ciśnienia obiegu pierwotnego.

RCCA

• Rod Cluster Control Assemblies

• zespoły prętów sterujących

Grupa poruszających się wspólnie prętów sterujących przeznaczonych do regulacji mocy reaktora.

RCP

• Reactor Coolant Pump

• główna pompa obiegowa

Pompa zapewniająca przepływ chłodziwa w obiegu chłodzenia reaktora. Zazwyczaj chłodzenie zapewniają jednocześnie dwie, trzy albo cztery takie pompy.

RHRS

• Residual Heat Removal System

• układ odprowadzania ciepła powyłączeniowego

Układ, którego przeznaczeniem jest schłodzenie rdzenia reaktora po jego wyłączeniu, w sytuacji kiedy nie można tego zrobić za pośrednictwem normalnego obiegu roboczego.

RPS

• Reactor Protection System

• układ ochrony reaktora

Układ zapewniający bezpieczne wyłączenie reaktora i zapobiegający uwolnieniu substancji promieniotwórczych.

RPV

• Reactor Pressure Vessel

• zbiornik ciśnieniowy reaktora

Stalowy zbiornik, w którym zamknięty jest rdzeń reaktora.

RTCS

• Reactor Temperature Control System

• układ kontroli temperatury reaktora

Układ regulujący temperaturę w rdzeniu reaktora jądrowego.

RWST

• Refueling Water Storage Tank

• zbiornik zapasu wody do przeładunku paliwa

Zbiornik wody używanej podczas normalnej eksploatacji do zapełnienia basenu do przeładunku paliwa. W stanach awaryjnych używany do zapewnienia awaryjnego chłodzenia rdzenia.

S LOCA

• Small LOCA

• awaria z mało intensywną utratą chłodziwa

Awaria polegająca na utracie czynnika roboczego z obiegu chłodzenia reaktora większej niż może być uzupełniona pompą doładowującą. Potocznie: mała LOCA.

SGTL

• Steam Generator Rupture Tube Leak

• wyciek z rurki wytwornicy pary

zob. SGTR

SGTR

• Steam Generator Tube Rupture

• rozerwanie rurki wytwornicy pary

Utrata szczelności obiegu pierwotnego skutkująca wyciekiem promieniotwórczej wody do obiegu wtórnego oraz spadkiem ciśnienia w obiegu pierwotnym.

SUR

• Start-Up Rate

• współczynnik rozruchu

Współczynnik określający dopuszczalne tempo wzrostu mocy podczas rozruchu reaktora.

VCT

• Volume Compensation Tank

• zbiornik kompensacji objętości

Zbiornik do którego wtłaczana jest woda z obiegu pierwotnego, w sytuacji kiedy przekroczony jest jej dopuszczalny poziom w stabilizatorze ciśnienia.

opracował Maciej Lipka

Autorzy zdjęć i źródła

Zamieszczone w tej książce zdjęcia paliwa reaktorowego, urządzeń, paneli w sterowni i elementów sterujących wykorzystano za zgodą EDF Energy.

Schematy przekroju obiegu pierwotnego (3D), zbiornika ciśnieniowego reaktora, stabilizatora ciśnienia, generatorów pary i podgrzewacza z separacją wilgoci pochodzą z materiałów szkoleniowych EDF Energy. Schematy obiegu pierwotnego i wtórnego (w tym turbin) zostały w dużym stopniu zaadaptowane na podstawie podobnych materiałów szkoleniowych EDF Energy.

Rysunek reaktora Chicago Pile 1 (CP-1) oraz zapis strumienia z rejestratora dla stanu pierwszej krytyczności zostały zamieszczono na licencji Argonne National Laboratory na bezpłatne użytkowanie z uznaniem autorstwa (free use with attribution).

Zdjęcie mojej pamiątki po reaktorze CP-1 wykonała Lynette Tucker.

Jedyny tekst cytowany w tej książce jest autorstwa fizyka Herberta Andersona (opis początkowej krytyczności reaktora CP-1). Cytat pojawia się w licznych źródłach, w tym w książce Richarda Rhodesa „Jak powstała bomba atomowa”, o której była mowa w rozdziale 24.

Warunki licencji na prowadzenie elektrowni jądrowej w Wielkiej Brytanii są dostępne na stronie internetowej brytyjskiego Urzędu ds. Regulacji Jądrowych. Pełny tekst Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej jest dostępny w Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej (kluczowe punkty tego układu streściłem w książce).

Krzywa wrzenia (nasycenia) i wykres rozkładu produktów rozszczepienia pochodzą z danych dostępnych online. Dane dotyczące zapotrzebowania na energię elektryczną w Wielkiej Brytanii można pobrać między innymi ze strony internetowej Gridwatch. W tym przypadku starałem się używać danych reprezentatywnych.

Wykresy stanów przejściowych, m.in. ksenonu, oraz obrazy jąder o różnych rozmiarach, znajdujące się pod nagłówkami rozdziałów, wykonano z wykorzystaniem oprogramowania napisanego przeze mnie specjalnie do tego celu.

Inne wykresy/schematy, w tym szkice reaktorów o alternatywnej konstrukcji, zostały sporządzone przy użyciu prostego oprogramowania.

Wszystkie inne teksty, wykresy, schematy blokowe, diagramy i ilustracje w książce są mojego autorstwa. Sporządziłem je na podstawie moich własnych doświadczeń i dyskusji w branży, z uwzględnieniem wyników badań i bieżącej weryfikacji faktów, zwłaszcza gdy dotyczyły bardziej odległych zdarzeń.