Franz Kafka. Rysunki ebook

Wpro­wa­dze­nie. Dzieje spu­ści­zny Franza Kafki, a ko­lek­cja jego ry­sun­ków

AN­DREAS KIL­CHER

Jak do­tąd za­gad­nie­nie „Kafka jako ry­sow­nik” nie wy­da­wało się na tyle istotne, by po­waż­nie się nim za­jąć. To, że w świa­do­mo­ści hi­sto­rycz­nej ustę­puje ono wy­raź­nie pola za­in­te­re­so­wa­niu Kafką jako pi­sa­rzem, wy­nika rów­nież z faktu, że do tej pory mo­gli­śmy so­bie wy­ro­bić o tej dzie­dzi­nie jego twór­czo­ści zde­cy­do­wa­nie nie­wy­star­cza­jące wy­obra­że­nie. Do nie­dawna do­stępny był bo­wiem tylko sto­sun­kowo nie­wielki zbiór około czter­dzie­stu szki­ców pi­sa­rza. Z nich zaś je­dy­nie kilka było znane szer­szemu gronu od­bior­ców, głów­nie jako ilu­stra­cje na okład­kach kie­szon­ko­wych wy­dań Kafki pu­bli­ko­wa­nych od lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku.

Do­tych­czas do­stępny zbiór ry­sun­ków uka­zał się w to­mie Ein­mal ein gro­ßer Ze­ich­ner. Franz Kafka als bil­den­der Kün­stler (Nie­gdyś świetny ry­sow­nik. Franz Kafka jako ar­ty­sta sztuk pla­stycz­nych) au­tor­stwa Nie­lsa Bo­khove’a i Ma­rijke van Dorst w 2002 roku w Utrech­cie oraz w jego roz­sze­rzo­nym wy­da­niu w 2011 na­kła­dem pra­skiego wy­daw­nic­twa Vi­ta­lis. Zbioru tego nie można jed­nak w żad­nym wy­padku uznać za ka­ta­log ry­sun­ków Kafki w peł­nym tego słowa zna­cze­niu: za­równo ze wzglę­dów ja­ko­ścio­wych, po­nie­waż 41 ry­sun­ków zo­stało zre­pro­du­ko­wa­nych bez przed­sta­wie­nia ory­gi­na­łów, jak i ze wzglę­dów ilo­ścio­wych, gdyż „gra­ficzne dzieło pi­sa­rza” (jak okre­ślają je Bo­khove i Dorst) opra­co­wano z po­mi­nię­ciem znacz­nie ob­szer­niej­szej, a do­stęp­nej do­piero od nie­dawna, ko­lek­cji.

Rów­nie nie­za­do­wa­la­jące były do­tych­cza­sowe ba­da­nia nad ry­sun­kami Kafki. Kiedy w Kafka-Hand­buch (Pod­ręcz­nik Kafki) z 1979 roku tę część twór­czo­ści pi­sa­rza pla­no­wał przed­sta­wić hi­sto­ryk sztuki Wol­fgang Ro­the w ar­ty­kule pt. Ze­ich­nun­gen (Ry­sunki), znał z nich tylko „nie­wiele po­nad tu­zin kar­tek”[1]. Wpraw­dzie now­sze prace na te­mat ry­sun­ków Kafki, w tym dwie mo­no­gra­fie[2], oparto na około czter­dzie­stu zna­nych do tej pory ry­sun­kach, ale i one ko­rzy­stają z bar­dzo nie­pew­nych i nie­peł­nych źró­deł. Wy­nika to stąd, że wła­śnie ta część jego spu­ści­zny, która obej­muje więk­szość ry­sun­ków, przez dzie­się­cio­le­cia była cał­ko­wi­cie nie­do­stępna. Bez prze­sady można za­tem stwier­dzić, że ten zbiór jest ostat­nią wielką nie­wia­domą twór­czo­ści Kafki.

Cho­dzi tu o tę część spu­ści­zny Kafki, która pier­wot­nie na­le­żała do Maxa Broda – nie zaś do ro­dziny pi­sa­rza – i do nie­dawna znaj­do­wała się w zbio­rach pry­wat­nych spad­ko­bier­czyni Broda, jego by­łej se­kre­tarki Ilse Es­ter Hoffe. Po­zo­stałe czę­ści spu­ści­zny są tym­cza­sem – za Bro­dow­skimi wy­da­niami dzieł od śmierci Kafki w 1924 roku – pu­bli­ko­wane w dwóch edy­cjach kry­tycz­nych, któ­rych ko­lejne tomy wciąż się uka­zują: od 1982 Kri­ti­sche Aus­gabe der Schri­ften, Ta­ge­bücher, Briefe (Wy­da­nie kry­tyczne pism, dzien­ni­ków, li­stów) wy­da­wane przez ofi­cynę S. Fi­scher Ver­lag oraz od 1997 Hi­sto­risch-Kri­ti­sche Aus­gabe säm­tli­cher Hand­schri­ften, Drucke und Ty­po­skripte (Hi­sto­ryczno-kry­tyczne wy­da­nie wszyst­kich rę­ko­pi­sów, dru­ków i ma­szy­no­pi­sów) na­kła­dem Wal­l­stein Ver­lag (uprzed­nio Stro­em­feld Ver­lag). Z ko­lei nie­do­stępna wcze­śniej część spu­ści­zny Kafki zo­stała udo­stęp­niona do­piero w po­ło­wie 2019 roku. Stało się to moż­liwe po za­koń­cze­niu dzie­się­cio­let­niego słyn­nego pro­cesu z roku 2016, w któ­rego wy­niku izra­el­ski Sąd Naj­wyż­szy od­mó­wił Hoffe i jej spad­ko­bier­com praw do tego dzieła Kafki i przy­znał je Bi­blio­tece Na­ro­do­wej Izra­ela w Je­ro­zo­li­mie. W tym miej­scu warto bar­dziej szcze­gó­łowo od­two­rzyć hi­sto­rię ry­sun­ków Kafki[3].

Prze­ka­zy­wa­nie ry­sun­ków Kafki

Tym, który zbie­rał i za­cho­wy­wał nie tylko li­te­rac­kie rę­ko­pisy Kafki, ale także jego ry­sunki w miarę ich po­wsta­wa­nia, był przy­ja­ciel pi­sa­rza Max Brod. Kafka, przede wszyst­kim pod­czas stu­diów na Nie­miec­kim Uni­wer­sy­te­cie w Pra­dze w la­tach 1901–1906 – a więc w tym sa­mym cza­sie, kiedy za­czął pi­sać – brał lek­cje ry­sunku, uczęsz­czał na wy­kłady z hi­sto­rii sztuki i na­wią­zy­wał kon­takty w pra­skich ko­łach ar­ty­stycz­nych[4]. Ry­sunki, w któ­rych wi­doczne jest jego za­in­te­re­so­wa­nie sztuką, mo­gły się wpraw­dzie wy­da­wać nie­warte za­cho­wa­nia, ale dla Broda były cenne, gdyż on sam około 1900 roku pró­bo­wał ry­so­wać z pew­nymi am­bi­cjami, wspie­rał też swoim me­ce­na­tem ar­ty­stów i ko­lek­cjo­no­wał wy­biór­czo ich prace. Brod prze­cho­wy­wał więc ry­sunki Kafki, po­dob­nie jak swoje wła­sne, bę­dąc przez całe ży­cie ko­lek­cjo­ne­rem sztuki. W anek­sie Zu den Il­lu­stra­tio­nen (O ilu­stra­cjach) do tomu Franz Kaf­kas Glau­ben und Lehre (Wiara i na­uka Franza Kafki, 1948) Brod pi­sze: „W sto­sunku do swo­ich ry­sun­ków był on [Kafka] jesz­cze bar­dziej obo­jętny lub ra­czej jesz­cze bar­dziej wrogo na­sta­wiony niż w sto­sunku do swo­jej twór­czo­ści li­te­rac­kiej. To, czego nie ura­to­wa­łem, prze­pa­dło. Ka­za­łem mu, żeby mi od­da­wał «ba­zgroły», albo wyj­mo­wa­łem je z ko­sza na śmieci – a na­wet pewną ich liczbę wy­cią­łem z mar­gi­ne­sów praw­ni­czych ksią­żek [...]”[5].

Sam Kafka uwa­żał jed­nak swoje ry­sunki za ważne, gdyż w te­sta­men­cie z 1921 roku za­pi­sał je jesz­cze jako część swo­jej spu­ści­zny. Wy­mie­nił w nim bo­wiem oprócz „na­pi­sa­nego” także „na­ry­so­wane”, choć jed­no­cze­śnie z do­łą­czoną prośbą o ich znisz­cze­nie:

Naj­droż­szy Mak­sie, moja ostat­nia prośba: wszyst­kie po­zo­stałe po mnie pi­sma (tj. w bi­blio­teczce, bie­liź­niarce, biurku, w domu i w biu­rze, lub gdzie­kol­wiek in­dziej, gdzie­kol­wiek by się zna­la­zły, a ty byś je za­uwa­żył), a więc pa­mięt­niki, rę­ko­pisy, li­sty, obce i wła­sne, rze­czy na­ry­so­wane i tak da­lej na­leży spa­lić w ca­ło­ści i bez czy­ta­nia, jak rów­nież wszystko, co na­pi­sa­łem lub na­ry­so­wa­łem, a co po­sia­dasz ty lub mają inni, któ­rych po­proś o to w moim imie­niu. [...] Twój Franz Kafka[6]. (wy­róż­nie­nie A. K.)

Jak mógł przy­pusz­czać Kafka, Brod miał ważne po­wody, by od­mó­wić „he­ro­stra­tycz­nego aktu” i wprost prze­ciw­nie, su­mien­nie za­cho­wać za­równo „na­ry­so­wane”, jak i „na­pi­sane”[7]. Wie­lo­krot­nie ra­to­wał spu­ści­znę Kafki przed za­gro­że­niami ze­wnętrz­nymi, a mia­no­wi­cie przed za­ję­ciem jej przez Niem­ców po „roz­pa­dzie” (we­dług pro­pa­gandy hi­tle­row­skiej) Cze­cho­sło­wa­cji 15 marca 1939 roku. Wła­śnie tego dnia, w ostat­niej chwili, Brod pod­jął dra­ma­tyczną ucieczkę z Pragi przez Kon­stan­ty­no­pol do Pa­le­styny – ze „wszyst­kimi rę­ko­pi­sami Kafki w wa­lizce. Od­były więc ze mną po­dróż, naj­pierw ko­leją do Kon­stancy nad Mo­rzem Czar­nym, a na­stęp­nie ru­muń­skim stat­kiem przez Dar­da­nele i Mo­rze Egej­skie do Tel Awiwu”[8]. Przy­byw­szy do Pa­le­styny, Brod prze­cho­wy­wał w swoim miesz­ka­niu za­równo rę­ko­pisy na­le­żące do niego, jak i część bę­dącą wła­sno­ścią spad­ko­bier­czyń Kafki, jego czte­rech sio­strze­nic (có­rek sióstr Kafki, Valli i Ot­tli)[9]. Na­stęp­nie ze wzglę­dów bez­pie­czeń­stwa prze­niósł tę spu­ści­znę w 1940 roku do bi­blio­teki wy­dawcy i ko­lek­cjo­nera Sal­mana Schoc­kena, który w 1934 roku wy­emi­gro­wał z Ber­lina do Je­ro­zo­limy. Tuż przed tym Brod zre­da­go­wał pierw­szą edy­cję dzieł Kafki, Ge­sam­melte Schri­ften (Dzieła ze­brane; t. 1–6, 1935–1937), w wy­daw­nic­twie Schoc­kena, za­rzą­dza­nym jesz­cze z Ber­lina, po tym jak Schoc­ken na­był 26 lu­tego 1934 roku od matki Kafki, Ju­lie, prawa do dzieł Franza na świat. W 1937 roku Brod uzu­peł­nił edy­cję o bio­gra­fię przy­ja­ciela, opa­trzoną pod­ty­tu­łem Erin­ne­run­gen und Do­ku­mente (Wspo­mnie­nia i do­ku­menty), która jed­nak z po­wodu ogło­szo­nego w 1935 roku przez Izbę Pi­śmien­nic­twa Rze­szy za­kazu pu­bli­ka­cji uka­zała się w Pra­dze pod szyl­dem wy­daw­nic­twa He­in­rich Mercy Sohn. Na końcu tej bio­gra­fii, która stała się nie­zwy­kle ważną pu­bli­ka­cją na dzie­się­cio­le­cia, Brod po raz pierw­szy za­mie­ścił dwa po­je­dyn­cze ry­sunki oraz sześć ma­łych szki­ców (nry 56, 68, 113–118), uka­zu­jąc nie­znany do­tąd zu­peł­nie aspekt twór­czo­ści przy­ja­ciela. Na okładce re­kla­mo­wano: „Tom po­nadto za­wiera 4 fo­to­gra­fie, jedną próbkę pi­sar­ską, kilka od­ręcz­nych ry­sun­ków, nie­pu­bli­ko­wane li­sty i mniej­sze utwory Kafki”.

Nie był to jesz­cze jed­nak ko­niec ody­sei tej spu­ści­zny. Kiedy je­sie­nią 1956 roku pań­stwu izra­el­skiemu gro­ził kry­zys su­eski, Brod i Schoc­ken prze­słali je z Izra­ela do Szwaj­ca­rii. Brod zde­po­no­wał swoją część w czte­rech sej­fach Schwe­ize­ri­scher Bank­ge­sel­l­schaft (dziś UBS) w Zu­ry­chu. Główna część ma­te­ria­łów, która na­le­żała do spad­ko­bier­czyń Kafki, po­zo­stała w sej­fach Schoc­kena tylko przez kilka lat. W 1961 roku, na prośbę sio­strze­nicy pi­sa­rza, Ma­rianne Ste­iner, córki Valli, spu­ści­zna zo­stała prze­ka­zana przez oks­fordz­kiego ger­ma­ni­stę Mal­colma Pa­sleya do Bi­blio­teki Bo­dle­jań­skiej w Oks­for­dzie, gdzie znaj­duje się do dziś. Na­to­miast część na­le­żąca do Broda po­zo­stała w czte­rech sej­fach ban­ko­wych w Zu­ry­chu. Obej­mo­wała ona nie tylko ko­re­spon­den­cję mię­dzy Kafką a Bro­dem, ale także wiele rę­ko­pi­sów, które Kafka po­zo­sta­wił Bro­dowi, jak Pro­ces (po­da­ro­wany w 1920 r.), Opis walki czy Przy­go­to­wa­nia do ślubu na wsi (po­da­ro­wane wkrótce po ich po­wsta­niu). Do­łą­czone zo­stały rów­nież za­cho­wane przez Broda ry­sunki.

Pod­czas gdy rę­ko­pisy były póź­niej stop­niowo pu­bli­ko­wane w ra­mach wy­dań pism Kafki, ry­sunki w więk­szo­ści po­zo­stały za­mknięte w sej­fach ban­ko­wych w Zu­ry­chu. Brod tylko od czasu do czasu do­da­wał do swo­ich prac o Kafce ko­lejne szkice, naj­pierw do wspo­mnia­nego już „stu­dium” Franz Kaf­kas Glau­ben und Lehre, które za­wiera cztery ko­lejne ry­sunki (nr 9, 52, 74, 125); stu­dium to jest rów­nież cie­kawe, je­śli cho­dzi o ry­sunki, po­nie­waż Brod do­łą­czył do niego ów aneks Zu den Il­lu­stra­tio­nen (Do ilu­stra­cji). Za­po­wie­dział w nim, że po­siada duży zbiór ry­sun­ków Kafki, który też za­mie­rza opra­co­wać: „Po­sia­dam jesz­cze dużą ich liczbę, kie­dyś ukażą się one jako teczka Kafki”[10].

Warto też wspo­mnieć o tym, że dwa z czte­rech ry­sun­ków wy­dru­ko­wa­nych w owym to­mie (nry 52, 74) w paź­dzier­niku 1952 roku Brod sprze­dał wie­deń­skiej ga­le­rii Al­ber­tina. Było to istotne po­su­nię­cie – przez włą­cze­nie ich do tak waż­nej ko­lek­cji Brod praw­do­po­dob­nie pró­bo­wał za­pre­zen­to­wać i no­bi­li­to­wać ry­sunki przy­ja­ciela jako dzieła sztuki. Do­wo­dzi tego rów­nież fakt, że za obie kartki za­żą­dał dość sym­bo­licz­nej ceny: 150 do­la­rów ame­ry­kań­skich[11].

Wbrew sfor­mu­ło­wa­nemu w 1948 roku pla­nowi przy­go­to­wa­nia kom­plet­nej edy­cji ry­sun­ków w „teczce Kafki” w ko­lej­nych la­tach Brod pod­jął dość ogra­ni­czone wy­siłki w celu ich upo­wszech­nie­nia. Gdy na po­czątku lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku dzieła Kafki oraz jego bio­gra­fię wy­dał naj­pierw Schoc­ken Ver­lag, a na­stęp­nie S. Fi­scher Ver­lag, Brod do­dał do opu­bli­ko­wa­nych już wcze­śniej ry­sun­ków tylko kilka. Do trze­ciego wy­da­nia bio­gra­fii, ogło­szo­nego u Fi­schera w 1954 roku, do­ło­żył trzy nowe szkice (nry 4, 41, 80). A w no­wej edy­cji dzien­ni­ków (1951) po­ka­zał dwa ry­sunki (nry 137, 138), po­wstałe na mar­gi­ne­sie za­pi­sków. Cztery ko­lejne do­dał do kom­pi­la­cji swo­ich wcze­śniej opu­bli­ko­wa­nych naj­więk­szych prac o Kafce, która uka­zała się w 1966 roku w wy­da­niu kie­szon­ko­wym na­kła­dem Fi­scher Büche­rei pod ty­tu­łem Über Franz Kafka (O Franzu Kafce) (nry 6, 66, 67, 75). W „do­datku z ry­sun­kami” znaj­duje się ich łącz­nie je­de­na­ście oraz ze­staw sze­ściu ma­łych szki­ców (nry 113-118).

Kwe­stie wła­sno­ściowe po 1947 roku

Fakt, że Brod ni­gdy nie wy­dał za­po­wia­da­nej w 1948 roku „teczki Kafki”, na­to­miast pre­zen­to­wał je­dy­nie roz­pro­szone po­je­dyn­cze ry­sunki, wy­nika rów­nież ze skom­pli­ko­wa­nego sta­tusu praw­nego spu­ści­zny Kafki jesz­cze za ży­cia ar­ty­sty, w tym rę­ko­pi­sów i ry­sun­ków znaj­du­ją­cych się w po­sia­da­niu Broda. Jed­nak kwe­stie te nie były wtedy na­zbyt wi­doczne. I tak na stro­nie re­dak­cyj­nej pierw­szego wy­da­nia książki Über Franz Kafka (1966) wid­nieje tylko la­ko­niczna in­for­ma­cja: „Re­pro­du­ko­wa­nie ry­sunku [sic!] Kafki wy­maga zgody wła­ści­cieli praw au­tor­skich”. Kwe­stie wła­sno­ści ujaw­niono w wy­da­niach po śmierci Broda (zmarł 20 XII 1968 r.). I tak w edy­cji z 1974 roku czy­tamy: „Wszel­kie prawa do ni­niej­szego wy­da­nia za­strze­żone / zwłasz­cza do ry­sun­ków Franza Kafki, / wła­sność Ilse Es­ter Hoffe, Tel Awiw / Co­py­ri­ght ©1974 Ilse Es­ter Hoffe”.

W rze­czy­wi­sto­ści Brod prze­ka­zał swój ma­ją­tek se­kre­tarce Ilse Es­ter Hoffe nie tylko na dro­dze te­sta­mentu, ale także jako da­ro­wi­znę za ży­cia. Jak do tego do­szło? W udo­stęp­nio­nej nie­dawno spu­ściź­nie Broda znaj­dują się do­ku­menty, które mogą po­słu­żyć do zre­kon­stru­owa­nia tego istot­nego prze­nie­sie­nia wła­sno­ści. Zo­stało ono za­warte w dwóch pi­sem­nych da­ro­wi­znach: pierw­szej z 12 marca 1947 i dru­giej z 2 kwiet­nia 1952 roku. Po­nadto Brod na prze­ka­zy­wa­nych tecz­kach opa­trzo­nych datą i pod­pi­sem od­no­to­wał: „To jest wła­sność Es­ter Hoffe”. Hoffe z ko­lei po­twier­dziła od­biór każ­dej z nich datą i pod­pi­sem: „Przyj­muję da­ro­wi­znę”. Pod­czas gdy pierw­sza da­ro­wi­zna za­wie­rała tylko „cztery teczki z mo­imi wspo­mnie­niami o Kafce”, druga obej­mo­wała „wszyst­kie na­le­żące do mnie rę­ko­pisy i li­sty Kafki”[12]. Przy czym już pierw­sza da­ro­wi­zna wy­raź­nie wspo­mina o „ry­sun­kach”: „Droga Es­ter, ni­niej­szym prze­ka­zuję Ci cztery teczki mo­ich wspo­mnień o Kafce, za­wie­ra­jące na­stę­pu­jące ele­menty: I. Ry­sunki [...]”.

Zgod­nie z tym roz­po­rzą­dze­niem spu­ści­zna Kafki nie była już w ca­ło­ści w po­sia­da­niu Broda, gdy je­sie­nią 1956 roku prze­pro­wa­dził się on do Zu­ry­chu, lecz na­le­żała do Hoffe. Brod jed­nak nie po­dał tego do pu­blicz­nej wia­do­mo­ści, wręcz aż do swo­jej śmierci wie­lo­krot­nie za­cho­wy­wał się tak, jakby ma­ją­tek na­dal na­le­żał do niego. O tym, że da­ro­wi­zna ta była za­ska­ku­jąca, świad­czy rów­nież fakt – je­śli cof­niemy się o parę lat – że Brod, w ob­li­czu ro­sną­cego za­gro­że­nia ze strony na­ro­do­wo­so­cja­li­stycz­nych Nie­miec, jesz­cze 30 li­sto­pada 1938 roku zwró­cił się z Pragi do Tho­masa Manna, de­kla­ru­jąc za­miar prze­nie­sie­nia spu­ści­zny Kafki do Prin­ce­ton: „Przy­wiozę ze sobą całą, do­tąd nie­pu­bli­ko­waną spu­ści­znę Franza Kafki, tam ją opra­cuję i za­łożę ar­chi­wum Kafki”[13]. Jed­nak Brod nie wy­emi­gro­wał w 1939 roku do USA, lecz – co w przy­padku zde­kla­ro­wa­nego sy­jo­ni­sty było też o wiele bar­dziej oczy­wi­ste – do Pa­le­styny, by pra­co­wać tam jako dra­ma­turg w te­la­wiw­skim te­atrze Ha­bima, a także jako pu­bli­cy­sta i pi­sarz.

Po­wód osta­tecz­nego prze­ka­za­nia ca­łego ma­jątku i spu­ści­zny Hoffe, która rów­nież w 1939 roku wraz z mę­żem Ot­to­nem ucie­kła z Pragi przez Pa­ryż do Tel Awiwu, był z gruntu pry­watny. Brod po­znał ją na kur­sie he­braj­skiego w 1942 roku, w tym sa­mym roku, w któ­rym zmarła jego żona Elsa z domu Taus­sig.

W Hoffe, która także pi­sy­wała wier­sze, Brod na dzie­się­cio­le­cia – aż do swo­jej śmierci pod ko­niec 1968 roku – zna­lazł „se­kre­tarkę” i „współ­pra­cow­nicę” po­ma­ga­jącą mu w jego ak­tyw­no­ści pi­sar­skiej i wy­daw­ni­czej[14]. W swoim miesz­ka­niu przy Re­chov Hay­ar­den 16 w Tel Awi­wie urzą­dził dla niej osobny ga­bi­net. Brod nie był jej jed­nak w sta­nie za­pła­cić, więc pre­zent ten był także, a na­wet przede wszyst­kim, wy­ra­zem uzna­nia dla jej pracy. Poza tym Brod nie miał dzieci i był rów­nież pry­wat­nie zwią­zany z ro­dziną Hoffe. Dla có­rek Hoffe, Evy i Ruth, stał się nie­jako dru­gim oj­cem, a dla Ot­tona, męża Hoffe, zmar­łego w tym sa­mym roku co on, przy­ja­cie­lem, ra­zem sta­no­wili „trojkę”[15]. Brod w au­to­bio­gra­fii ze sto­sowną em­fazą scha­rak­te­ry­zo­wał swój skom­pli­ko­wany zwią­zek z Ilse Hoffe, któ­rej nadał ży­dow­skie imię Es­ter: ona „była i jest” dla niego kimś znacz­nie „wię­cej” niż tylko „se­kre­tarką”, a mia­no­wi­cie: „twór­czą współ­pra­cow­nicą, naj­su­row­szym kry­ty­kiem, po­moc­ni­kiem, sprzy­mie­rzeń­cem, przy­ja­cie­lem”[16].

Brod da­ro­wi­znę dla Hoffe ujął także w te­sta­men­cie, do któ­rego wie­lo­krot­nie ro­bił do­pi­ski, mię­dzy in­nymi w 1948 i 1961 roku. Już w wer­sji z 1948 roku uczy­nił Hoffe swoją „uni­wer­salną spad­ko­bier­czy­nią”, przej­mu­jącą „wy­po­sa­że­nie domu, rze­czy oso­bi­ste, bi­blio­tekę, spu­ści­znę li­te­racką i mu­zyczną, rę­ko­pisy” itp. (§ 2). Drugi, praw­nie wią­żący te­sta­ment, da­to­wany na 7 czerwca 1961 roku, jesz­cze peł­niej wska­zy­wał na Hoffe jako wy­ko­naw­czy­nię, za­rząd­czy­nię ma­jątku i je­dyną spad­ko­bier­czy­nię. W § 7 Brod po­leca jej „ode­brać cały mój ma­ją­tek, każ­dego ro­dzaju i gdzie­kol­wiek się on znaj­duje”; § 11 do­ty­czy li­te­rac­kiej czę­ści ma­jątku Broda, w tym na­le­żą­cej do niego spu­ści­zny po Kafce. W ten spo­sób nie tylko re­gu­luje on kwe­stię dzie­dzi­cze­nia na ko­rzyść Hoffe, ale także my­śli o jej cór­kach: to one miały otrzy­my­wać tan­tiemy, Brod zaś jed­no­cze­śnie za­dys­po­no­wał, by Ilse Hoffe prze­ka­zała ory­gi­nały bi­blio­tece, jak choćby Bi­blio­tece Na­ro­do­wej Izra­ela, „na prze­cho­wa­nie [...], je­śli pani Ilse Es­ter Hoffe nie roz­po­rzą­dzi nimi w inny spo­sób za ży­cia”[17].

Z tego upraw­nie­nia Hoffe rze­czy­wi­ście ko­rzy­stała. Po śmierci Broda w 1968 roku za­częła stop­niowo wy­prze­da­wać część spadku. Po raz pierw­szy na au­kcji or­ga­ni­zo­wa­nej przez Hau­swe­della w Ham­burgu w 1971 roku wy­sta­wiła wiele li­stów Kafki i in­nych nadaw­ców pi­sa­nych do Broda. Gdy na­po­tkała na opór, w 1974 roku uzy­skała ofi­cjalne po­twier­dze­nie dzie­dzi­cze­nia przez Sąd Okrę­gowy w Tel Awi­wie. Wsku­tek tego sprze­dała mię­dzy in­nymi Opis walki, który na­był wy­dawca Sieg­fried Unseld (obec­nie na­leży do jego syna Jo­achima), jak i rę­ko­pis Pro­cesu. Wy­sta­wiła go w li­sto­pa­dzie 1988 roku na au­kcji w So­theby’s, gdzie zo­stał za­ku­piony przez Nie­miec­kie Ar­chi­wum Li­te­ra­tury w Mar­bach za spek­ta­ku­larną wów­czas kwotę mi­liona fun­tów. Jed­nak z ry­sun­kami Hoffe z nie­zmienną kon­se­kwen­cją nie chciała się roz­sta­wać. Po­zo­stały wielką nie­wia­domą spu­ści­zny Kafki, choć to­wa­rzy­szyły im ro­snące ocze­ki­wa­nia znaw­ców twór­czo­ści pi­sa­rza i krą­żące na ich te­mat plotki.

W ra­mach edy­cji kry­tycz­nej Kafki, roz­po­czę­tej około 1980 roku przez wy­daw­nic­two S. Fi­scher Ver­lag, opu­bli­ko­wano wszyst­kie rę­ko­pi­śmienne zbiory, w tym owe prze­cho­wy­wane w czte­rech sej­fach ban­ko­wych UBS o nu­me­rach 6577, 6222, 2690 i 6588. Przy oka­zji – rów­nież na zle­ce­nie Hoffe – za­war­tość sej­fów zo­stała w pełni zin­wen­ta­ry­zo­wana przez Bern­harda Ech­tego, ba­da­cza Cen­trum im. Ro­berta Wal­sera. Na li­ście in­wen­ta­rzo­wej sejfu 6577, za­raz po rę­ko­pi­sie Pro­cesu, pod nu­me­rami 14 i 15 znaj­dują się ry­sunki, choć bez do­kład­niej­szych in­for­ma­cji o ich ro­dzaju i licz­bie:

14) – 1 brą­zowa ko­perta z ry­sun­kami Kafki (ory­gi­nały)

15) – 1 mała ko­perta z kli­szami ry­sun­ków Kafki

Oby­dwa tomy pism Maxa Broda i Franza Kafki, opu­bli­ko­wane przez Mal­colma Pa­sleya pod ty­tu­łem Eine Freund­schaft (Przy­jaźń, 1987/1989), za­wie­rają zbiory z sejfu w Zu­ry­chu, któ­rym do tej pory po­świę­cano nie­wiele uwagi, ta­kie jak dzien­niki po­dróży z lat 1909–1912. To tu­taj po raz pierw­szy opu­bli­ko­wane zo­stały za­warte w tych dzien­ni­kach szkice z po­dróży Broda i Kafki, jed­nak nie ma tu ry­sun­ków Kafki ze­bra­nych przez Broda. Ten zbiór – ma­te­riały Broda do „teczki Kafki” – Hoffe prze­cho­wy­wała w za­mknię­ciu aż do swo­jej śmierci 2 wrze­śnia 2007 roku w wieku stu je­den lat.

Źró­dła ry­sun­ków i ilu­stra­cji

s. 2, s. 6: ry­sunki Franza Kafki, Li­te­racka spu­ści­zna Maxa Broda, Bi­blio­teka Na­ro­dowa Izra­ela, Je­ro­zo­lima, fot. Ar­don Bar Hama (frag­menty ry­sun­ków nr 80 i 100).

Wpro­wa­dze­nie. Dzieje spu­ści­zny Franza Kafki, a ko­lek­cja jego ry­sun­ków

s. 8: © Fi­scher Ver­lag; s. 11: zbiory pry­watne (po le­wej i pra­wej); s. 13: zbiory pry­watne (po le­wej), Al­ber­tina, Wie­deń (po pra­wej); s. 15: Li­te­racka spu­ści­zna Maxa Broda, Bi­blio­teka Na­ro­dowa Izra­ela, Je­ro­zo­lima, fot. Ar­don Bar Hama; s. 16: Spad­ko­biercy praw Frie­dri­cha Fe­igla, fot. ze zbio­rów pry­wat­nych (po le­wej), wszel­kie prawa za­strze­żone dla spad­ko­bier­ców praw Me­na­szego Ka­disz­mana, fot. ze zbio­rów pry­wat­nych (po pra­wej); s. 17: zbiory pry­watne, wła­sność ro­dziny Hoffe (po le­wej i po pra­wej)

Nie­pu­bli­ko­wane cy­taty z wy­po­wie­dzi Paula Jo­sefa Ho­dina prze­dru­ko­wano za uprzejmą zgodą Tate Ar­chive / An­na­bel Ho­din.

Przy­pisy

Wpro­wa­dze­nie. Prze­ka­zy­wa­nie spu­ści­zny a za­soby ko­lek­cji