„Dzieła poetyckie” tom 1-4 ebook

Pelplin 2021

Redakcja

Maria Wilczek

Ewa Wiorko

Tomasz Tomasik

Przypisy

Tomasz Tomasik

Projekt okładki według pomysłu

Ewy Wiorko

Zdjęcie na obwolucie

archiwum Marii Wilczek

ISBN 978-83-8127-747-1

© Copyright by Maria Wilczek, 2021

© Copyright by Wydawnictwo „Bernardinum” Sp. z o.o., 2021

© Copyright by wybór i opracowanie Ewa Wiorko, Tomasz Tomasik

Dofinansowano ze środków

Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego 

i Sportu pochodzących

z Funduszu Promocji Kultury

TOM 1

Pasierb wraca

Poetycka twórczość ks. Janusza Stanisława Pasierba – choć wymagająca niekiedy erudycji i wtajemniczenia w sztukę europejską – zawsze miała swych admiratorów. To dzięki nim z księgarń znikały kolejne zbiory i wybory wierszy poety – wydawane także po jego przedwczesnej śmierci w 1993 roku. Najwierniejsi spośród jego czytelników oczekiwali jednak na coś więcej – nie tylko na sukcesywnie ponawiane wznowienia dawnych książek, ale przede wszystkim na edycję, która pomieściłaby całą spuściznę liryczną pisarza i opatrzyła ją stosownymi komentarzami. Ich nadzieje okazały się niepłonne. Oto i zbiór, który mieści wszystkie wiersze opublikowane w książkach Pasierba, a także inedita opracowane przez Marię Wilczek i Ewę Wiorko. Teksty zostały opatrzone objaśnieniami pióra Tomasza Tomasika. Mamy do czynienia z edycją budzącą zaufanie, z pracą badaczy mających na swym koncie opracowania książkowe i artykuły poświęcone liryce pisarza.

I. Mieszkaniec wielu krain

Wiemy to z jego esejów. Janusz Stanisław Pasierb uważał, że czymś najważniejszym – w życiu i w sztuce – jest tonos: napięcie „bycia pomiędzy”. Był mieszkańcem wielu miejsc i obszarów. Gdyby kazano mu określić, w którym czuł się najlepiej, byłby zapewne w kłopocie. Urodził się 7 stycznia 1929 roku w Lubawie. Lata II wojny światowej spędził w Żabnie koło Tarnowa. W 1947 roku ukończył liceum ogólnokształcące w Tczewie, w tym samym roku wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Po przyjęciu święceń kapłańskich w 1952 roku zrazu pracował jako wikariusz w diecezji pelplińskiej, niebawem jednak rozpoczął drogę naukową, która wiodła m.in. przez Akademię Teologii Katolickiej w Warszawie, Uniwersytet Warszawski i Uniwersytet Jagielloński oraz uczelnie zagraniczne – Papieski Instytut Archeologii Chrześcijańskiej w Rzymie oraz Uniwersytet Kantonalny we Fryburgu (Szwajcaria). W 1957 roku uzyskał doktorat z teologii, a w 1962 roku doktorat z archeologii. Już w 1964 roku habilitował się na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego, a w 1972 roku otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i w 1982 roku – profesora zwyczajnego. Gdzie tu miejsce na poezję? A jednak w pewnym momencie jej wezwanie okazało się zbyt silne. Według ustaleń Tomasza Tomasika jako poeta Janusz Stanisław Pasierb debiutował w 1972 roku. Wtedy właśnie „Tygodnik Powszechny” drukuje wiersz Notatka o powrocie jesienią, datowany przez pisarza, podobnie jak Rzymskie lato, na rok 1971. Istnieją wprawdzie juwenilia pochodzące z wczesnych lat pięćdziesiątych – pisze o tym wspomniany badacz – wydaje się przecież, że literacka obecność autora Pustych Łąk to przede wszystkim lata osiemdziesiąte ubiegłego wieku. Po Kategorii przestrzeni (zbiór ukazał się w 1978 roku i był literacką sensacją sezonu) pojawiają się kolejne tomy poetyckie: Things ultimate and other poems (1980), Zdejmowanie pieczęci (1982), Wiersze religijne (1983), Czarna skrzynka (1985), Koziorożec (1988), Wnętrze dłoni (1988), Doświadczanie ziemi (1989), Morze, obłok i kamień (1992), Ten i tamten brzeg (1993), Puste Łąki (1993), Butelka lejdejska (1995).

Przestrzeń, w której się poruszał, nieustannie była przestrzenią pogranicza. Potrafił łączyć dziedziny nauki i kultury uważane za całkowicie odrębne, łączył zwalczające się nawzajem środowiska. W jednym z wierszy (pomiędzy) pisał: „pośród uczonych jestem podejrzanym artystą / pośród poetów znowuż jakimś profesorem / pomiędzy księżmi i jednym i drugim”. Był profesorem Akademii Teologii Katolickiej oraz wykładowcą Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, ale także sprawnym literatem. Brał udział w pracach wielu stowarzyszeń naukowych w Polsce i za granicą, był członkiem redakcji kilku czasopism teologicznych, ale też nie zapominał o współpracy z czasopismami literackimi. Warszawiacy mieli okazję słuchać jego homilii w kościele pod wezwaniem św. Teresy na Tamce. Krakowiacy – śledzić jego współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym” i „Znakiem”. Paryżanie wspominać jego rekolekcje, tczewianie i pelplinianie – eseje poświęcone małej ojczyźnie. W zadziwiający sposób udawało mu się łączyć obowiązki badacza sztuki, wykładowcy, eseisty, poety, charyzmatycznego homilety, duszpasterza. Swoje rekolekcje i wykłady wygłaszał w Niemczech, Anglii, Stanach Zjednoczonych. Był człowiekiem dialogu – pomiędzy Bogiem i światem, pomiędzy duszpasterzami i świeckimi, pomiędzy rozmaitymi obszarami kultury. Podmiot, który mówi w jego wierszach, jest właśnie taki – otwarty na świat, na rozmowę w świecie i o świecie.

Wiersze ks. Pasierba nie pozostawiają co do tego wątpliwości: pisarz traktował kulturę właśnie jako system znaków, zbiór symboli, które domagają się interpretacji. Poezja i eseistyka autora Kategorii przestrzeni mieszczą w sobie podstawowe dla nowoczesnej świadomości przekonanie o tym, iż rzeczywistość, która nas otacza, jest światem dostępnym właśnie poprzez symbole. W szkicu Od kaznodziejstwa do homilii – niczym współcześni epistemolodzy – eseista napisze, że słowa „ograniczają i określają granice naszego świata”1. Inaczej niż przedstawiciele współczesnej krytyki języka, autor Pionowego wymiaru kultury nie podziela jednak przekonania, że system znaków jest jedyną rzeczywistością dostępną naszemu rozumowi, a świat pozajęzykowy uchyla się poznaniu. Wiele wskazuje raczej na to, że bliższe mu są poglądy francuskiego filozofa Paula Ricouera, według którego lektura otaczających nas tekstów kultury, interpretacja symboli (które są podstawowym środowiskiem, w jakim się poruszamy) ofiarowuje nam pewien rodzaj prawdy o naszym bytowaniu i tym, co ją otacza – niepewnej i ułomnej – ale jednak podtrzymującej nasze bycie-w-świecie. Bohater utworów Pasierba jawi się jako Cassirerowski animal symbolicum, twórca i czytelnik znaków, dzięki którym – wolno, z trudem i nie bez błędów – dochodzi w pewien sposób do samego siebie, tworzy swą egzystencję.

Pasierbowa koncepcja kultury zawiera w sobie zatem przekonanie, że celem odczytywania otaczających nas znaków jest nie tyle pełniejsze rozumienie badanego tekstu, ile raczej rozumienie siebie w obliczu dzieła, pełniejsze rozpoznanie prawdy o nas samych, prowadzące ostatecznie do egzystencjalnej przemiany. Oznacza to, iż horyzontem interpretacji dzieł kultury staje się w twórczości poety – religia. Autor Czarnej skrzynki zdaje się wpisywać w swą twórczość Ricouerowskie przekonanie, że to właśnie hermeneutyka znaków kultury jest sposobem przezwyciężenia kryzysu współczesnej cywilizacji, próbą przywrócenia jej perspektywy sacrum. U źródeł hermeneutycznych działań poety odnajdujemy w każdym razie fascynującą wizję kultury jako obszaru spotkania słowa ludzkiego ze Słowem Bożym.

II. Liryka z głębi wiary

O jego wierszach sporo już napisano2. Wiemy, że próbował wykroić dla nich czas podczas podróży i wtedy, gdy wakacje pozwalały mu zatopić się w bezinteresownej kontemplacji natury. Wiemy też, że – oglądane od strony formalnej, gatunkowej – jego liryki ujawniają skłonność już to do impresji czy też poetyckiego reportażu, już to do wyrafinowanej interpretacji wytworów natury i kultury. Ta ostatnia strategia zdaje się przeważać, dlatego też nazywano go poetą-hermeneutą. Nietrudno zauważyć, że poezja Pasierba mieści w sobie przekonanie o tym, iż rzeczywistość, która nas otacza, jest pełna znaków; przeświadczenie, że właśnie poprzez czytanie znaków świata poznajemy prawdę o rzeczywistości i o nas samych. Poeta idzie jeszcze dalej: przekonuje, że poznanie to nie może nas nie zmieniać, nie może nie otwierać coraz szerszych horyzontów, aż po sferę religijną. Spojrzenie, którym Pasierb ogląda znaki świata, jest spojrzeniem wiary. Artysta pyta o to, co znaki świata mają do powiedzenia jego wierze – jego osobistej relacji z Bogiem. Pytanie to określa kształt jego lirycznych wypowiedzi, które stosunkowo często są ekfrazami – poetyckimi opisami dzieł sztuki.

Wiara podmiotu wierszy Pasierba nie jest jednak wiarą naiwną, nieświadomą zła obecnego w świecie i w nas samych. Przeciwnie. Poezja autora Kategorii przestrzeni jest poezją wiary dojrzałej. Takiej, która – choć nie pozbawiona radości istnienia i medytacyjnego stosunku do świata natury – wyraźnie widzi świat naznaczony piętnem dramatycznego kontrastu i bolesnego konfliktu pomiędzy dobrem i złem, pięknem i brzydotą, a wreszcie – na nieco innym planie – pomiędzy tym, co unosi nas w stronę nieskończoności, i tym, co nas ogranicza, a co filozofowie nazwaliby zapewne napięciem pomiędzy transcendencją i immanencją. Wszystko to oznacza, że egzystencja jest w analizowanej twórczości przedstawiana nie tylko jako to, co dane, lecz także to, co zadane. Związane z nią napięcia należy wytrzymać i przezwyciężyć. Mamy do czynienia z poezją odwagi i nadziei. Bohater utworów poety wielokrotnie doświadcza harmonii istnienia i bezinteresownej radości bycia tu i teraz, zanurzenia w rajskim ogrodzie natury, jeszcze częściej jednak pojawia się przed nami w sytuacji trudu, a czasem nawet w bólu, w chwili, którą moglibyśmy – za Jaspersem – nazwać „sytuacją graniczną”.

Czy – wobec powyższego – odzywa się w nich ton skargi? Wydaje się, że nie. Bohater tej poezji nie użala się ani nad sobą, ani nad światem naznaczonym nieszczęściem, ponieważ jest głęboko przekonany, że wszelki trud i ból są darem, niezwykłą szansą. Doświadczenia negatywne Pasierb ogląda z głęboko chrześcijańskiej perspektywy dezintegracji pozytywnej. Trud istnienia okazuje się w tej poezji trudem pokonywania ograniczeń egzystencji, pracą pozwalającą wznieść się ponad siebie, osiągnąć nowy, wyższy wymiar bytowania. Jest rzeczą oczywistą, że najważniejszym doświadczeniem granicznym staje się dla bohaterów omawianej twórczości doświadczenie wiary – dramatyczne, oznaczające jakiś rodzaj „umierania dla siebie”, lecz – w ostateczności – ocalające. Wszystko to oznacza, że poezja, o której mówimy, może stanowić wdzięczny obiekt lektury dokonywanej także przez teologów. Dramat świata, wyłaniający się z utworów poety, nie wyczerpuje się w granicach zakreślanych przez filozofię, jego interpretacja wymaga uwzględnienia kontekstu swoistej „teologii dramatycznej”, jaka wyłania się m.in. z pism Hansa Ursa von Balthasara. Napięcie pomiędzy transcendencją i immanencją, paradoksy wiary, nieustanna walka wartości – wszystko to znajduje w omawianej liryce wyraz w postaci dialektyki grzechu i łaski, tak ważnej dla ulubionych pisarzy Pasierba: Bernanosa i Mauriaca. Poeta – unikając w swych wierszach terminologii teologicznej, zastępując religijną frazeologię wieloznaczną metaforyką dolorystyczną – na nowo podejmuje trud wysłowienia doświadczenia grzechu i rzeczywistości odkupienia. Z jego utworów wyłania się osobliwa „teologia słabości”, przekonanie, jakoby właśnie niedoskonałość stawała się momentem naszego otwarcia na Boga-Zbawiciela. Jest to myśl, że niekiedy właśnie świadomość niedoskonałości i winy sprawia, iż nawiązujemy lub pogłębiamy naszą relację z Chrystusem.

III. Miejsce na mapie

Niniejsza edycja skłania także do pytań o to, w jakim punkcie na mapie współczesnej poezji polskiej, w pobliżu jakich zjawisk literackich należy umieścić twórczość autora Kategorii przestrzeni. Pytania te są ważne i pilnie potrzebne, ponieważ – mimo upływu czasu – poezja Pasierba wciąż zdaje się tkwić w pewnej historycznoliterackiej próżni: poza głównymi nurtami dwudziestowiecznej liryki polskiej, dzieląc zresztą los twórczości wielu innych księży-poetów. Dlaczego tak się dzieje? Zasadniczą rolę gra tu zapewne proces tabuizacji sfery religijnej we współczesnej kulturze. Obecna w niektórych pracach tendencja do podkreślania swoistej „osobności” liryków tworzonych przez osoby konsekrowane przyniosła skutki odwrotne od oczekiwanych. Nie zapewniła istotnego miejsca na arenie literackiej, lecz mimowolnie przekonywała o braku więzi łączących wiersze księży z głównymi nurtami epoki. Zachęcało to do traktowania ich twórczości jako swoistego kapłańskiego „rezerwatu”, pozostającego obok centrum lub nawet na skraju rzeczywistości literackiej, umożliwiało zatem niezasłużoną marginalizację. To prawda, nie wszystkie wiersze powstałe w kręgu poetów w sutannach zasługują na przetrwanie. Istnieje jednak wystarczająco wiele tekstów na tyle wartościowych i ważnych, iż odsuwanie ich na margines historii literatury musi budzić sprzeciw. Jak zatem przywracać je historycznoliterackiej i w ogóle czytelniczej świadomości? Wiele wskazuje na to, iż jedną z możliwych dróg może być cierpliwe ukazywanie związku twórczości duchownych z głównymi nurtami epoki, odsłanianie pasjonującej rozmowy, jaką najwybitniejsi poeci z owego kręgu prowadzą w swych wierszach z tendencjami epoki. Pytanie o historycznoliterackie umiejscowienie Pasierba jest być może przede wszystkim pytaniem o spotkanie autora Kategorii przestrzeni z nowoczesnością.

Od razu powiedzmy zatem, że wiele wskazuje na to, iż istotnym odniesieniem Pasierbowej poezji jest dwudziestowieczny klasycyzm tworzony przez Thomasa Stearnsa Eliota, rozwijany u nas m.in. przez Jarosława Iwaszkiewicza, Mieczysława Jastruna, Czesława Miłosza, Ryszarda Przybylskiego, Jarosława Marka Rymkiewicza, Zbigniewa Herberta. Ryszard Przybylski w swej książce To jest klasycyzm przekonuje m.in.:

Klasycyzm był zawsze poetycką hermeneutyką kultury. To znaczy, do wiedzy o człowieku usiłował dobrnąć przez odszyfrowanie dokumentów jego życia, czyli – posługując się określeniem Ricouera – próbował „odzyskać siebie w zwierciadle swych przedmiotów, swoich dzieł”. Klasyczne cogito staje się więc sobą, przywłaszczając sobie sens, oczywiście sens istnienia, który wyłuskuje niejako z tekstów, z kultury, z historiografii3.

Na czym polegałaby jednak swoistość liryki Pasierba na tle wspomnianego nurtu? Czy istnieją cechy wyróżniające jego wiersze spośród tysięcy innych, inspirowanych Eliotowskimi hasłami powrotu do kulturowej tradycji? Nie rozstrzygając problemu, chciałbym wskazać na jedną tylko właściwość omawianej twórczości. Myślę o szczególnym zakorzenieniu Pasierbowej hermeneutyki w doświadczeniu wiary – rozumianej jako osobista, „egzystencjalna” odpowiedź wobec Boga, który naznaczył i wciąż naznacza swoją obecnością ludzką historię. Wiara, tak jak ją Pasierb rozumie i przeżywa, nie jest przecież jedynie intelektualnym przeświadczeniem, lecz czymś o wiele bardziej skomplikowanym – jest spotkaniem Innego. Implikuje zaangażowanie w udzielającą się Tajemnicę Bożą – w misterium, które można nazwać tajemnicą zbawienia. Przypomniane przez pisarza wyznanie Gombrowicza, iż „zbawienie nie jest niemożliwe”4, zdaje się dotykać czegoś, co znajduje się w samym centrum omawianej twórczości. Hermeneutyczna poezja Pasierba zdaje się wypływać z wnętrza doświadczenia możliwości zbawienia. Odkupienie jest kluczowym zagadnieniem Pasierbowej liryki. Dokonująca się w omawianych wierszach nieustanna lektura symboli przybiera kształt poszukiwania religijnego znaczenia wydarzeń, krajobrazów, dzieł sztuki – które okazują się swoistymi znakami na naszej drodze ku zbawieniu – i przypomina o regułach wyjaśniania, jakie obowiązują w nauce będącej racjonalną refleksją nad Bożym Objawieniem. Dociekania interpretacyjne oznaczają przecież w teologii właśnie umieszczenie odczytywanych zjawisk w perspektywie religijnej, tj. w obszarze historii zbawienia, a ich celem staje się „wydobycie zbawczego sensu faktów”. Wypada przyznać rację ks. Janowi Sochoniowi, który – nieco prowokująco – pisał o autorze Doświadczania ziemi, że „wszystkie, dosłownie wszystkie jego utwory mają w istocie teologiczny charakter”5. Czymś, co wyróżnia Pasierbowe liryczne interpretacje „tekstu” świata, wydaje się właśnie charakterystyczna dla pisarza tendencja do odsłaniania religijnych wymiarów zjawisk, spraw, faktów. Poeta realizuje, jak się wydaje, nieco inny niż wymieniani wcześniej polscy neoklasycyści wariant nawiązań do twórczości Eliota. Jeszcze całkiem niedawno akceptowano u nas poetykę pisarza, jego koncepcję kultury i diagnozę stanu współczesnej cywilizacji, pomijano natomiast lub krytykowano religijny wymiar jego twórczości. Tymczasem dla Pasierba, Eliot, obok Eugenio Montalego, należy właśnie do „klasycyzujących poetów chrześcijańskich”. Autor Czarnej skrzynki zgodziłby się też zapewne z sądem Przemysława Mroczkowskiego, dostrzegającego w angielskim pisarzu kogoś, kto stał się „największym […] świadkiem poetyckim przebudzenia naszego wieku na prawdę ponadczasową, eschatologiczną o człowieku”6. Pasierbowa recepcja Eliotowskiej tradycji wydaje się pełniejsza, bardziej integralna niż ta, wyznaczana standardami polskiego neoklasycyzmu. Poeta zdaje się kontynuować w swoich utworach to, co według znawców twórczości Eliota stanowi sam rdzeń jego twórczości – przekonanie o kryzysie współczesnego człowieka, przede wszystkim jednak uwrażliwienie na ważną, wciąż obecną, choć niekiedy przesłanianą, perspektywę zbawienia świata i ludzkości. Mieliśmy wśród klasycyzujących poetów chrześcijańskich końca ubiegłego wieku Annę Kamieńską i Joannę Pollakówną, mieliśmy także Janusza Stanisława Pasierba. Warto o tym pamiętać.

Wojciech Kudyba

KATEGORIA PRZESTRZENI(1978)

LUSTRA

Poezja dzisiaj

poezja dzisiaj

nie może dowierzać

musi słowa sądzić

zadawać im rany

zdzierać odzienie

przybijać do krzyża

słuchać co krzyczą

kiedy umierają

sprawdzać pieczęcie

po trzech dniach na grobie

Powrót do źródeł czasu

kalendarz na ścianie

co rano grubszy

nocami

wracają kartki

czerwone

czarne

codziennie

coraz więcej

przeszłości

na pierwszej

białej

jabłko z liściem

zielone

Carpe diem

nie czekaj

na życie

spłoszony ptak

szaleje w klatce żeber

drapie

chce się uwolnić

od ciebie

życie

twoje jedyne życie

już jest

na chwilę

Nic już nie będzie naprawdę

wszystko

coraz bardziej

przelotne

ręce które obejmują

widzę

ten uścisk

nie czuję go

zupełnie

Do ziemi

Ziemio materio ciężarze

wiszący w pustce

stygnące jabłko królewskie

Nie wiedzieć czemu świecące

Tobie zawdzięczam moje wniebowzięcie

twoje pustynie wody skały błota

one nie skrzydła przecież mnie unoszą

one sprawiają że przez wszechświat pędzę

z nimi pulsuję drgającym błękitem

znikoma kropla życia ciepła światła

wpatrzona w ciemne oko opatrzności

Powołanie

pytasz czy zostałeś wezwany

jesteś prosty i jasny

tu ciemność w południe

nie wiem czy jesteś

skaleczony przez anioła

ugryziony przez węża

naznaczony

nie wiem czy zostałeś wybrany

nie widzę rany

Przez ogień

nie oddziela mnie od świata

gruby mur czy cienka ściana

tylko ogień

nie odróżnia mnie od rzeczy

oddech ani serca bicie

tylko ogień

nie zbliża mnie do człowieka

jego moja krew i ciało

tylko ogień

i z Bogiem mnie nie połączy

obłok chłodny czy powietrze

tylko ogień

TOM 3

DOŚWIADCZANIE ZIEMI (1989)

1. peregrynacya wtóra do ziemi świętej

Olbrzymia muzyka pomiędzy niebem i morzem

w słuchawkach stereo kanał szósty

airbus Alitalii jest nieomal pusty

Słońce pasie spokojnie białoróżowe baranki swoje

i ani łódki ani wyspy w dole

gdy tak pielgrzymuję z Karajanem w uszach

w dwie i pół godziny

– tyle się zmieniło od Sierotki do Pasierba –

z rzymskiej do żydowskiej Jerozolimy

Miedzianoskóra stewardessa z twarzą jak Minerwa

ma przedłużone jasnym błękitem oczy

i jest rodzajem dwuznacznego cheruba

W gazetach jak zwykle głupota i zgroza

Bóg nad tym wszystkim over all that jazz

ten który wybrał mały skrawek ziemi

dokąd – Janusz jak Jonasz – w brzuchu srebrnej ryby

płynę niepewny swojego wzruszenia

23 IX 1985

2. ziemia

ziemia z wysokości dwunastu kilometrów

jaka jest bliska

czy to już Azja czy jeszcze Afryka

między szafirem wody i powietrza

różowa i bezbronna jak skóra człowieka

3. niedowierzanie

czyżby stał się cud

po tylu miesiącach

w ciemności i ciszy

znowu widzę i słyszę

mogę pisać wiersze

4. lądowanie (I)

na własne oczy lecz jakby innymi oczami

widzę to miasto w zachodzącym słońcu

dawni pielgrzymi nie oglądali go z góry

był to jedynie przywilej aniołów

których Bóg tu posyłał tak często

podobnie kiedyś zobaczą je święci

cisnąc się do okien Nowej Jeruzalem

gdy błyszcząc wielobarwnie wszystkimi światłami

będzie lądowała jak kosmiczny statek

5. lądowanie (II)

airbus Alitalii o pięknym imieniu Mantegna

krajobrazy w dole jak na jego freskach

nie roztrąca aniołów schodząc na lotnisko

widać że odleciały bo jesień za pasem

do krajów cieplejszej wiary

ustępując miejsca trójkątnym myśliwcom

6. państwo Izrael

imiona które błyszczały na naszych ołtarzach

Adonai Jahwe Michael

słowo ze mszy Sabaoth

litery które za Niemca kurczyły się z bólu

na zwojach palonych lub wdeptanych w śnieg

teraz świecą neonem

mówią bank cło imigracja

patrzę na nie zdumiony jak moi dziadkowie

których Polska mieszkała w książkach oraz w niebie

patrzyli na polski fiskus i policję

w osiemnastym roku po pierwszej światowej

7. z lotniska

białe kłębki bawełny

pod szybko ciemniejącym niebem

kamienie na wzgórzach

jak owce przed nocą

TOM 4

INEDITA

Landy

Słońce jest tutaj dojrzałą brzoskwinią

światło z niej ścieka gęstymi kroplami

platany je destylują zielono i złoto

70 kilometrów przed Bordeaux

pierwsze sosny

jadący z Paryża na wakacje Mauriac

zaczynał wdychać ich żywiczny żar

Tu wszystkie nazwy rymują się

z jego nazwiskiem

Vanzac

Jonzac

Pouillac

tu jest pierwsza palma

Wraca czekają swoi

Frontenakowie

Teresa Desqueyroux

dusi się w sosnowym upale

na skroniach pulsują

sine żyły

w innym domu

zanudza się na śmierć

która już jedzie po niego

amerykańską limuzyną

piękny Bob Lavage

paryżanin na wakacjach

w Landach

18 VIII 1973

wróżby

nie ma dziś żadnej pory roku

bo już minęły i nie przyszły

jest i za późno i za wcześnie

na zapytania i domysły

miękkiego deszczu szept cierpliwy

nocą puszystą od wilgoci

i białych mew skwir zardzewiały

światło co drga zielono w wodzie

to wszystko ciebie nie uleczy

i tylko płonąc będziesz żywy

gdy w dłoń jak w czystą kartę patrzę

wróżę ci lato wróżę róże

ich liście twarde krwawe kolce

upały straszne jak rozpacze

i miłość groźne ciemne słońce

27/28 I 1974

Englischer Garten

tutaj wieczorem

spuszczone ze smyczy

mogą pobiegać w ciemności

środkowoeuropejskie historyczne lęki

lęk myśliwego co zabił człowieka

i lęk zwierzęcia które miało szczęście

noc nad wszystkim inna

pachnie trawa skoszona deszczem spalinami

nasze lęki kalekie potwory

wokoło siebie krążą niestrudzenie

18 VII 1974

SPIS UTWORÓW

Spis prezentuje zawartość poszczególnych tomów poetyckich z uwzględnieniem również tych wierszy, które były przedrukowywane.

Kategoria przestrzeni (1978)

Lustra

Poezja dzisiaj

Powrót do źródeł czasu

Carpe diem

Nic już nie będzie naprawdę

Do ziemi

Powołanie

Przez ogień

Piasek

Malarstwo

Taniec

Muzyka

Inność

Bliźni

Szukanie Adama

Odwiedziny

Jego godzina

Pod warunkiem

Wiadomość

Écorché

Wielkie religie

Na górze Nebo

*** (W gruncie rzeczy…)

Znaki

Piosenka Teodorakisa

Requiem imperfectum

Podobieństwo

Zaduszki jazzowe

Wybór

Ciała zmartwychwstanie

Lustra

Starsze od nas wszystkich

Morze śródziemne

Rzymskie lato

Minotaur

Łódź Dionizosa

Biegnący

Klasyczna sytuacja

Szczęśliwe zakończenie

Do Apollina

Eros

Światło samotne

Dedalowie

Uczeń Pitagorasa

Wiadomość o bitwie

Wystawa

Notatki sycylijskie

Lato hiszpańskie (1973)

Corrida w San Sebastian

Byk

*** (Hiszpania jest dowodem…)

Nawarra

Puente la Reina

Katedra w Burgos (I)

Katedra w Burgos (II)

Cristo de Las Lagrimas Jana de Mostaert w Burgos

San Nicolas de Bari w Burgos

Monasterio de las Huelgas Reales

Cartuja de Miraflores w Burgos

Owce

Szukanie w Saragossie

Spotkanie

Hiszpańskie oczy

Somosierra

W kawiarni

W Prado

Na obraz alegoryczny Filipa z Szampanii, w Prado

Na obraz Anonima Bolońskiego (w. XVII) przedstawiający Kupida, w Prado

Zurbarán

Madrigal de las Altas Torres

Ávila, klasztor wcielenia

Uniwersytet

Na kapitele w Casa de las Dueñas

Na pierwsze patio w tym klasztorze

Pomnik Unamuna w Salamance

Akwedukt maszeruje przez Segowię

Toledo

Synagoga Zaśnięcia

Mit

Mezquita

Noc w Kordobie

Ogrody Generalife

Sztuka arabska

Katedra w Sewilli

Grobowiec Kolumba

Cristo de Gran Poder

*** (Chrystusowie Madonny hiszpańskie…)

Nuestra Señora de los Desamparados

*** (Chrystusowie romańscy…)

Sardana

Z bliska

Notatka o powrocie jesienią

Na autostradzie

Popołudnie w Trewirze

Pielgrzymka

Notre-Dame

Park jesienią

Sainte Chapelle

Île de France

Miasto niemieckie (Stuttgart)

Monachium

Serce starej kobiety

Korzyści

W drodze

Dachau

„Zwiastowanie” Stwosza

W piątek o trzeciej

Galeria współczesna

Może to jest o ochronie zabytków

„Kuszenie św. Antoniego” Boscha

Autoportret starego Rembrandta

Szlarafia ale czujność nie zawadzi

Piosenka wojskowa

„Mojżesz” Chagalla

Dwa portrety kardynała Pietra Bembo

Cmentarz żydowski w Pradze

Miasto szczęścia

Daulatabad

Gomateszwara

Benares opowiedziane

Przez wodę i krew

Protest

Późna jesień

Temat kaszubski

Lato 1976

Witraż Wyspiańskiego u Franciszkanów

Co komu pisane

Sztuka

Rzeczy ostatnie i inne wiersze (1980)

Szukanie

To samo słowo

Przypowieść o Ojcu

List do Hioba

Po południu

Katedra w Sewilli

Inność

Wybór

Wielkie religie

Dedalowie

W drodze

Carpe diem

Poezja dzisiaj

Owce

Korzyści

Na autostradzie

Dachau

Szukanie Adama

Echa

Powrót do źródeł czasu

Sztuka

Corrida w San Sebastian

Cristo de las Lagrimas Jana de Mostaert w Burgos

Nuestra Señora de los Desamparados

Protest

Sztuka arabska

*** (W gruncie rzeczy…)

Na pierwsze patio w tym klasztorze

Cmentarz żydowski w Pradze

Rozmowa o Franciszku

Mesyna

Rzymskie lato

Morze Śródziemne

Rzeczy ostatnie

Wierzę

Słowo

Syn marnotrawny

Ojcze nasz

Rewolucja Jezusa

Ogrójec

Popielec

Serce starej kobiety

Łazarz

Jego godzina

Rzeczy ostatnie

Zdejmowanie pieczęci (1982)

poniżej blasku

poranek

Żarnowiec jesienny

ptak

plaża

pożegnanie

Polska wiejska

pytanie o wilki

pierwszego września

a serce

Forum Romanum

inwokacja

pomnik deportowanych w Paryżu

zapamiętać wyspę

wspomnienie z Prowansji (1959)

przechodnie

popołudnie w Notre-Dame

inauguracja

sadzawka

piękno

spotkanie

staruszka w muzeum

dlaczego

w Paryżu

Nike

wcześnie

nad Atlantykiem

głowa króla

portret z Fajum

kodeks Hammurabiego

Bitwa

Gioconda

Natchnienie poety

Wiosna albo Raj ziemski

Warsztat cieśli Józefa

kotwica

loci communes

Magdalena

Villa Borghese

wśród kwiatów

galerie

metoda porównawcza

o czym nie mówi radio

litanie

wjazd triumfalny

życzę ci losu tej nimfy

lot na północ

ślub

noc

dialog

Anath albo o pożytku historii religii

mecz

panu od polskiego

dom

poeta

twoja godzina

Mojżesz i Jozue

wspólnik

Trzęsacz

nadzieja

Kutna Hora

miłość późna

*** (jak żyć…)

*** (kiedy biało-czerwona…)

łaska

wizyta

neoklasyczność

miłość ukrzyżowana

morze i piasek

dyptyk z centurionem

światło które wtedy widać

mówi mieszkaniec Sparty

dwoje

*** (każda miłość to miejsce zupełnie osobne…)

Rodin

*** (otwórz drzwi…)

Stralsund

lekcja średniowieczna

Passacaglia

przerwa

uprawa ogrodu

czasami życie

sens

ostinato

późno

nowa teologia

natychmiast

jesień

na wschód od Warszawy

stąd

szpital chorych na raka

Kraków, koniec maja, wieczorem

andante

zwierzenia obiektywne

przedwiośnie na wyspie

wrażenie szczęścia

żaglowce i pociągi

Przekłady

Federico Garcia Lorca Piosenka o jeźdźcu

Federico Garcia Lorca De profundis

Salvatore Quasimodo List do matki

Salvatore Quasimodo I nagle zapada wieczór

Salvatore Quasimodo Na gałęziach wierzb

Salvatore Quasimodo Barwa żelaza i deszczu

Hans Magnus Enzensberger Objęcie ziemi

Hans Magnus Enzensberger Zasypianie

Hans Magnus Enzensberger Czytanka dla starszych dzieci

Wiersze religijne (1983)

Słowo

Wierzę

Powołanie

Przez ogień

Muzyka

Szukanie Adama

Odwiedziny

Jego godzina

Pod warunkiem

Wielkie religie

Na górze Nebo

*** (W gruncie rzeczy…)

Zaduszki jazzowe

Wybór

Ciała zmartwychwstanie

Cristo de las Lagrimas Jana de Mostaert w Burgos

San Nicolas de Bari w Burgos

Szukanie w Saragossie

Avila, klasztor Wcielenia

Synagoga Zaśnięcia

Katedra w Sewilli

Cristo de Gran Poder

Nuestra Señora de los Desamparados

Dachau

„Zwiastowanie” Stwosza

W piątek o trzeciej

Przez wodę i krew

U św. Idziego w Bardejowie

Jubileusz

Audiencja

Wszystko

Po południu

Przypowieść o ojcu

Kościół

Rewolucja Jezusa

Wczoraj około siódmej

To samo słowo

Rzeczy ostatnie

Ogrójec

Syn marnotrawny

Ave verum

List do Hioba

Łazarz

Ojcze nasz

Popielec

Rozmowa o Franciszku

*** (nocą kiedy oglądam obraz…)

Viscera per vulnera

Koniec listu

Człowiek

Wieczerza

Sny

Pierwsze światła

Gdyby

Deszcz

W Rzymie

Każdy dzień

Madonna z Dzieciątkiem

Magdalena

Ekstaza świętej Teresy

W ten dzień

13 maja

*** (wieże kościołów nad miastem…)

Prywatnie

Już po wszystkim

Przejście

Noli me tangere

Studnia

Droga

Nim się to stanie

Korzyści

Dom

Chasydzi na lotnisku

Wspólnik

Kutna Hora

Miłość ukrzyżowana

Twoja godzina

A serce

Mojżesz i Jozue

Popołudnie w Notre-Dame

Warsztat cieśli Józefa

Płaskorzeźba w Naumburgu

Anioł zmartwychwstania

Nowa teologia

Trzej królowie

Dialog

Dyptyk z centurionem

Światło które wtedy widać

Ciało

Może cię spotkać wszędzie

Wagary

Przed komunią

Stare kobiety w kościele

W dłoniach

Widzenie

Droga krzyżowa

Egzorcyzm

St. Gervais

Dziękczynienie

Obejmowanie

Genesis

Skąd

Psalm

Czarna skrzynka (1985)

Czarna skrzynka 1981-1982

czarna skrzynka

w ten dzień

braterstwo

krwotok

wykonało się

gdyby

nie można

sny

mors et amor I

mors et amor II

nim się to stanie

w pobliżu serca

historia współczesna

*** (przeraża mnie moja nieciekawość świata…)

prywatnie

poeta jest twoim bratem

rozmowa o poecie

pożegnanie

droga

przejście

noli me tangere

pozwolenie na ból

*** (czasem noc już umiera z wieczora…)

wewnątrz

viscera per vulnera

sen

krzyk

spuścizna

pytanie

Poczucie rzeczywistości

poczucie rzeczywistości

trzeciego kwietnia

anioł zmartwychwstania

pierwszy pogodny dzień

opis

*** (nie żyję...)

*** (dobrze było poezji…)

syreny

dobrze że jeszcze nie

lekcja mitologii

dostrzec

Europa jutra

przechodzący

dionizje

wakacje

ciało

egzorcyzm

Leopold Sédar Senghor Tu as gardé longtemps...

rozmowa z miastem

Jean Illel Uwaga

nareszcie serce

accepto mortis nuntio

dwa miasta

w dłoniach

droga krzyżowa

„maj w poezji”

*** (od rana mży…)

stare kobiety w kościele

*** (a za tymi szarymi oknami biały mur…)

być poetą konwencjonalnym

rondo

pamiątka

deszcz późnym popołudniem

Lekcja oceanu lato 1980

lato opuszcza mnie nad morzem

port

Atlantyk

kontynent

niepamięć

odpływ

możliwość początku

Paul Eluard Nudité de la vérité

Paul Eluard Ta chevelure d’oranges

czekanie na zachód

dziękczynienie

obejmowanie

zaorane wzgórze

pod ciężarem

genesis

skąd

dwudziestoma palcami

Henry Newman That sens of ruin

koniec

wtedy

zaproszenie

odjazd znad morza

Chiostro 1981

1. żarna

2. czerwcowy poranek

3. inwokacje

4. dyskobol

5. narodziny Afrodyty

6. malowany ogród

7. pięściarz

8. mozaika

9. Apollo Kitharodos

10. kara

11. takie piękno

12. zakochani

13. pochwała

14. różnica

15. sarkofag dziecka

16. maski

17. pelargonie

18. Afryka

19. oleandry

20. głowy

21. kotwica

22. chiostro

23. wyjście

24. następnego dnia

rzymski wieczór

przypływ

stare rzeczy

Terracina

Simonetta

lęk

wróżba

*** (kiedy bezsenność życia daje za wygraną…)

w Rzymie

deszcz

Magdalena

Ekstaza św. Teresy

Judyta ze służącą

Vermeer

Rembrandt

1. Autoportret z 1628 roku

2. Zaparcie się Piotra

3. Jeremiasz

4. Portret Tytusa

5. Żydowska narzeczona

6. Muzykujące towarzystwo

Dni i zajęcia

dni i zajęcia

pod słońce

jesień w Brabancie

bluszcz

w Wirginii

port Chester

w listopadzie

studnia

pisać

telefon

kiepsko

zwykły sen

powoli

człowiek

zawsze

13 maja

Federico Garcia Lorca Umarłem o świcie

*** (wieże kościołów nad miastem…)

*** (trzymam oburącz własny mózg…)

*** (próbuję uciszyć serce…)

taka miłość

wieczerza

dobranoc

tylko nocą

koniec listu

Koziorożec (1988)

ave

koniec

surf w październiku

*** (linieją tynki)

tylko oni

Pasolini

gwiazda

piosenka

metro

ad astra

poznanie

ciało

skrzypek

wiejskie kobiety

nauka

SCV

ostatnie autobusy

jak być

*** (marre marre marre…)

w drodze do biblioteki

owoc

telefon

wdzięczność

polonez z trzema cytatami

zimowy Rzym

Polacy w Rzymie w XIX wieku

żongler

owocobranie

jest ich więcej niż dwa

przez okno biblioteki

długie popołudnie

esprit d’escalier (I)

esprit d’escalier (II)

dziecinne strachy

zima śródziemnomorska

zimowy dzień

nostalgia

morskie dialogi

Bogu dzięki

zodiak

tak samo

burza o świcie

morze wewnętrzne

Hamlet

pióra

*** (zamilknij wreszcie…)

piękno, szczęście…

katakumby

kasztany

sen

żeby

woda

wielkie słowa

wyprawa

tors

fletnista

pojechać do Wenecji

mała muzyka o zachodzie

Chaplin w Lubawie

wigilia

wewnętrzna muzyka

bębny

o naturze światła

pomnik

Sąd Ostateczny w kaplicy Świętego Sylwestra

zabawa sylwestrowa

wizyta noworoczna

*** (klęczysz skulony…)

Pan Tadeusz

mała zakonnica

Pino

rzymska zima

przedrzeźnianie

koziorożec (I)

Sauroktonos

mleko

*** (teraz wiem jak wielka jest mądrość…)

„pokazał ręką na serce”

Koloseum

koziorożec (II)

„poezja kapłańska”

widok

Polihymnia

las samobójców (inferno, canto XIII)

inferno (canto XV)

in extremis

bo to jest erotyzm

urbi et orbi

na podwórzu

Minucius Felix

jak

okaleczone rzeźby

1944-45

torso

Hexameron iv, c. 10

depresja

okno

ekspedycja na biegun

szansa

pożytek podróży

ukrzyżowanie w glorii

Święte Oficjum

in urbe

głowa

dwie trzy twarze to wszystko (I)

dwie trzy twarze to wszystko (II)

gra

przygotowanie

egzekucja

neofita

luty 85

nawrócenie Szawła

brak przepisów

o ciążeniu

trzecia niedziela w roku

powieść współczesna

alegoria

*** (śniłem się sobie…)

ziemia

pożegnanie Schodów Hiszpańskich

waga

karnawał

Wnętrze dłoni (1988)

Prawo ciążenia

Pytania

Ta sama płyta

Porwanie

Wyrok

*** (lato podobne i niepodobne do lata…)

Bracia Karamazow

Środa

Znów wiosna

Lato

Pod słońce

Wieczór

Cmentarze nad Dunajcem

Obietnice

Po lekcjach

*** (tak często…)

Czekaj

*** (zostaw mnie…)

Pora deszczu

Początek zimy

Notatka

Ubieranie choinki

*** (biedne czułe psy…)

Na Sylwestra

Nie jesteś Bogiem

Upadek

*** (kiedyś dostrzegłem…)

Póki co

Jak Chińczyk

S. O. S.

Na strychu

Wówczas

Witaj miasto ucieczki

Wszystko za późno

Powrót Janusza Korczaka

Ornitologia pastoralis

Jagoda

Znaczenie czasu

Brak

Stało się weselej

Francis Jammes Smutek

Poradnia

Naturalna historia dźwięku

Jak

Szata

Biografia

Dojrzałość

Program

Środa popielcowa

*** (jeśli na łąkę w słońcu pada cień…)

*** (czy nie widzicie jak próbuję was dosięgnąć…)

Transport

Wstępując na wzgórze

Przedwiośnie

U wrót

Tak

Tractus

*** (jelita to labirynt…)

Księga Rodzaju (I)

Księga Rodzaju (II)

Księga Rodzaju (III)

Prymicjantowi

Nowy dzień

Pogrzeb poety

Wnętrze dłoni

Miasto

Próba końca świata

Piazza di Spagna

Echo

XXXI

Turystom

Zmierzch bogów

Eugenio Montale Spesso il male di vivere

*** (liściasta głowa kolumny…)

Koloseum

Znalezienie krzyża

Serwetki

*** (nie myślałem…)

Estetyka grupy Laokoona

Lekcja Ungarettiego

Bocca della Verità

Więzienie

San Sebastiano

Via dei Lugari

Fontanna i serce

Tabliczka

Laokoon

Ars moriendi

Opisanie kościoła in Aracoeli

Bellini: Pogrzeb Chrystusa

Sykstyna

Vincenzo Cardarelli Morire, si

Cesare Pavese Verrà la morte

Campo Verano

Wirydarz

Jak robotnik

Zawsze

Mario Luzi Zdania

Serafin

Turyn

Owad

*** (sześć piszczałek…)

*** (błysk oczu…)

Bryły

Banalne popołudnie

Odwaga

*** (fortuna…)

Koniec

Kto śmieszniejszy

Grób Keatsa

Pies na lotnisku

Wyspa

Wyspa

Od środka

Giuseppe Ungaretti Radość rozbitków

Malta

Nocą na wyspie

Ranki na Malcie

Początek sezonu polowań

Jeżeli Malta

Camus po hiszpańsku

Grota Kalipso

Katedra w La Valetta

Caravaggio na Malcie

G’gantija

Marsalforn

Lew

Słońce

Mała melodia

Znowu

Fotografia

*** (słone morze…)

Nad Sycylią

Morze kamień i obłok

*** (cierpliwe morze…)

Mała moneta

Doświadczanie ziemi (1989)

l. peregrynacya wtóra do ziemi świętej

2. ziemia

3. niedowierzanie

4. lądowanie (I)

5. lądowanie (II)

6. państwo Izrael

7. z lotniska

8. pierwszy dzień

9. międzynarodowe sympozjum

10. Tantur

11. dom

12. krucjata

13. trzynastu

14. ziemia święta

15. sny

16. 24 godziny w Tantur

17. popołudnie

18. noc

19. jesień już

20. ziemia i księżyc

21. *** (geometria Tantur o poranku…)

22. z góry

23. ślepiec

24. uzdrowienie głuchego

25. tylko Ty

26. dym w Tantur

27. lęk

28. nowy rok

29. Yom Hakippurim

30. Betlejem

31. grota Narodzenia

32. przodkowie

33. kawał drogi

34. Wyjście

35. na Synaju

36. góra Mojżesza

37. *** (pod wieczór dzień…)

38. wejście na Górę

39. wschód na Synaju

40. zioła pustyni

41. lekcja

42. Katharin

43. próba

44. modlitwa

45. akwarium w Ejlat

46. pamięć

47. zmierzch

48. brama Syjonu

49. obchodząc mury

50. in gallicantu

51. opoka

52. Yad Vashem

53. czytanie

54. sukkoth

55. w środku

56. święta Anna krzyżowców

57. Simhat Tora

58. sadzawka

59. paralityk

60. Jerycho

61. tyle wody

62. skała i morał

63. *** (spraw byśmy do Ciebie powrócili Panie…)

64. Getsemani

65. stabat mater

66. bracia

67. Piłat

68. aniołowie

69. morze martwe

70. Hakjeldama

71. Gehenna

72. samotnie

73. *** (ziemio w drutach kolczastych…)

74. to pokolenie

75. gdyby Jezus

76. Pier Paolo Pasolini: Ukrzyżowanie

77. Sądny Dzień

78. jak to będzie

79. kopuła

80. kameleon

81. paradoksy

82. Samaria

83. Genezaret

84. Genezaret nocą

85. gdzie owoce

86. Judasz

87. drogi krzyżowe

88. macewa

89. obudź się harfo

90. Zakirchale

91. 19 lat tutaj

92. zapamiętać

93. niebo i ziemia

94. Nawiedzenie

95. Ein Karem

96. patrol w Jerozolimie

97. Gehenna

98. pejzaż

99. *** (oschłość posunięta aż do okrucieństwa…)

100. *** (czym są tamte słowa w tym krajobrazie…)

101. *** (czy słowo…)

102. eschata

103. gra w szachy

104. „nigdy nie byłaś wdzięczna”

105. *** (tam gdzie się urodził…)

106.*** (wierzchołek cyprysu nad parapetem…)

107. nowe osiedla

108. *** (czy te ptaki które nadlatują stadem…)

109. *** (czy my się już nie spotkamy…)

110. Getsemani

111. Kafarnaum

112. Kana

113. synagoga w Nazaret

114. blask cienia

115. w bóżnicy

116. natchnienie

117. wróżba

118. Elohi Elohi

119. reklama

120. litera i duch (tablice drogowe)

121. simhat thora

122. dwanaście słońc

123. Benjamin

124. wybrany

125. pieśń

126. „gdzie jest serce twoje”

127. prawo

128. pati divina

129. nadmiar

130. skąd

131. godzina wilków

132. rocznica

133. ogłoszenie petitem

134. kilka prostych wskazówek

135. doświadczanie ziemi

136. diabełki na Górze Oliwnej

137. powrót

138. rysunek Leonarda

139. wrogość

140. traktat o łasce

141. w biblii?

142. star dentro star fuori

143. niepodobne czasy

144. rola

145. ten kraj

146. przy Murze

147. stara Jerozolima

148. żona Lota

149. pożegnanie miasta

150. ostatni wiersz

Morze, obłok i kamień (1992)

Ten i tamten brzeg (1993)

I

lipiec ‘90

lipiec, popołudnie

Monte Amiata

żniwa

Val d’Orcia

po żniwach

*** (chmury aż granatowe…)

zbędne

nocą

gra w szachy

epitafium

drzewa

*** (czy śmierć to wejście w las…)

śmierć Ikara

*** (kochając tak życie…)

bieg

jak zginął

drugie życie

w Endor

pogrzeb

II

studnia

list z Florencji

Beccafumi

mistrzowie

precyzja mistyki

ostatnia wieczerza

nemo dat

lody

mała recepta na szczęście doczesne

trzecia epoka

sonata per archi

Karin i Magda

owady

metamorfozy

widzieć

In memoriam

III

Kaplica Najświętszego Sakramentu

fontanna delle tartarughe

San Zeno

wspomnienie

wczoraj

5 sierpnia

Jakub

IV

Ogród

pamięci Wierzyńskiego

na pomnik Verlaine’a w Ogrodzie Luksemburskim

„Nimfea” Moneta

*** (ma dosyć czasu…)

5 minut Ogrodu

portret

*** (najprawdziwsza rzecz na świecie…)

akademizm

*** (mówisz…)

*** (Nike bezskrzydła…)

niedawno

autobusem

entfernt

pomiędzy

list z Lizbony

Fatima

Europa – świat

Geistliche Abendmusic

Puste Łąki (1993)

Puste Łąki

Puste Łąki

żal

wieś

jabłoń i dąb

Liwiec

tatarak

drzewa

codziennie

drewniany dom

pies

obłok

kamienie

wrześniowy wieczór

jesienią

ojczyzna

*** (a z tego dębu…)

rozpamiętywanie

wsiowi żebracy przygłupki

Niemożliwa miłość

to samo wszędzie

*** (nie wiedziałem do jakiego stopnia…)

czasem

pytania

każ mi przyjść

wiersz afrykański

kiedy

przypowieść o ziarnie

płacz Dawida

mówi Judasz

rozdarcie

*** (ze wszystkiego w życiu…)

modlitwa

jak bokser

uwolnienie świętego Piotra

wieczór Wszystkich Świętych

lęk

w szpitalu

Panie

pilne wezwania

Rzeka czy most

*** (czy widzisz…)

La Muta

odwagi Kaliope

Ikar

list z Kanady

ulica

*** (czy kręgi życia…)

Pekin, maj/czerwiec 1989

film

z labiryntu

odejście

na katarynce

jak

commedia dell’arte

agon

być pisarzem

do młodego poety

Butelka lejdejska (1995)

butelka lejdejska

Holandia 1991

ćwiczenia

Waterloo

szansa

velden met blauwe lucht

pomnik

mężczyzna i kobieta

wizja

Pigmalion

Wilhelm Tell '91

życiorysy

*** (nad parnym ogrodem…)

droga na górę Sokei

haiku mistrza Dogena

*** (Bóg stworzył świat…)

*** (milczą korzenie…)

poeci i uczniowie

cisza Mozarta

wiejskie epitafium

twarz i maska

Deus Faber

odejścia powroty

*** (błysk na samym dnie…)

*** (idę do źródła…)

bądź gotów stań we drzwiach

odkrycia

bogowie greccy

syn marnotrawny

być

Fudżi-jama

*** (milczenie…)

tkaniny

*** (zmęczone kwiaty…)

*** (białe motyle…)

*** (sierpniowa czułość…)

*** (aż dwa księżyce…)

głowa posągu

*** (nie ujrzysz twarzy…)

Waga

Haiku żarnowieckie (2003)

PRZEKŁADY NIEPUBLIKOWANE

Paul Eluard, Aux grandes inondations de soleil

Pierre Emmanuel, Un arbre nu

Dag Hammarskjöld, 11.06.61

Pierre Jean Jouve, Vrai corps

Antun Branko Šimić, poeci

Antun Branko Šimić, moje przeobrażenia

Antun Branko Šimić, modlitwa w drodze

Tukaram, *** (Widzieć innych ludzi braki?…)

ALFABETYCZNY SPIS TYTUŁÓW I INCIPITÓW UTWORÓW Z TOMÓW I–IV

Czcionką pogrubioną zaznaczono tytuły tomów, czcionką rozstrzeloną zaznaczono tytuły cykli poetyckich

11 listopada 1918 IV 38

13 maja I 311

19 lat tutaj III 42

19 października 1984 II 125

1944/45 II 215

1980 IV 39

24 godziny w Tantur III 13

5 minut Ogrodu III 135

5 sierpnia III 127

7 stycznia IV 34

*** („a gdzie jest nasz Bóg zawołany”…) IV 40

a serce I 184

*** (a za tymi szarymi oknami…) II 52

*** (a z tego dębu...) III 171

accepto mortis nuntio II 48

ad astra II 130

Afryka II 83

agon III 214

akademizm III 138

akwarium w Ejlat III 23

Akwedukt maszeruje przez Segowię I 95

alegoria II 240

Anath albo o pożytku historii religii I 228

andante I 271

Anioł zmartwychwstania I 323

aniołowie III 32

antologia IV 41

Apollo i Marsjasz IV 42

Apollo Kitharodos II 81

archeologia IV 43

Arkona IV 44

Ars moriendi II 339

Atlantyk II 60

Audiencja I 291

autobusem III 142

Autoportret starego Rembrandta I 132

Ave Verum I 295

ave II 121

Ávila, klasztor Wcielenia I 90

*** (aż dwa księżyce…) III 257

babka IV 45

Banalne popołudnie II 359

*** (basowa nuta…) III 264

bądź gotów stań we drzwiach III 246

Beccafumi III 107

Bellini: Pogrzeb Chrystusa II 342

Benares opowiedziane I 141

Benjamin III 54

Betlejem III 17

bębny II 184

*** (białe motyle...) III 255

*** (biedne czułe psy…) II 270

bieg III 98

Biegnący I 55

Biografia II 294

Bitwa I 208

blask cienia III 51

*** (blask popołudnia…) III 264

*** (blask się przesuwa…) III 271

*** (blizny zostały…) III 274

Bliźni I 30

bluszcz II 103

*** (błysk na samym dnie...) III 244

*** (błysk oczu…) II 357

bo to jest erotyzm II 209

Bocca della Verita II 332

bogowie greccy III 248

Bogu dzięki II 161

Bóg nie ponosi klęski III 292

*** (Bóg stworzył świat...) III 235

*** (Bóg wkłada szaty…) III 263

Bracia Karamazow II 255

bracia III 30

*** (bracia z Haiti…) IV 46

Brak II 287

brak przepisów II 236

brama Syjonu III 24

braterstwo II 9

Bryły II 358

*** (buczenie trzmieli…) III 264

budzik IV 47

burza o świcie II 164

Butelka Lejdejska (1995) III 217

butelka lejdejska III 219

buty IV 48

być III 250

być pisarzem III 215

być poetą konwencjonalnym II 53

Byk I 69

Campo Verano II 346

Camus po hiszpańsku II 376

Caravaggio na Malcie II 379

Carpe diem I 20

Cartuja de Miraflores w Burgos I 78

Chaplin w Lubawie II 181

Chasydzi na lotnisku I 321

chiostro II 85

Chiostro 1981 II 77

*** (chmury aż granatowe...) III 89

Chrystus przy kolumnie Rembrandta IV 49

*** (Chrystusowie Madonny hiszpańskie...) I 107

*** (Chrystusowie romańscy...) I 109

chrzcielnica IV 19

*** (ciała jak dźwięki…) III 265

Ciała zmartwychwstanie I 47

Ciało (na początku…) I 326

ciało (stopniowo zostajesz wyzwolony…) II 132

*** (ciało nie mieści się…) IV 50

*** (ciemnieje mięta…) III 265

*** (ciemnozielone…) III 265

*** (ciepło jak czułość…) III 263

*** (cierpliwe morze…) II 391

*** (ciężkie obłoki…) III 271

cisza Mozarta III 238

Cmentarz żydowski w Pradze I 137

Cmentarze nad Dunajcem II 260

Co komu pisane I 148

co liturgia robi z księżmi IV 51

*** (co masz w oczach…) IV 52

co noc IV 53

co się z nami stało IV 54

*** (co sprawia iż czujesz…) IV 55

codziennie III 163

commedia dell’arte III 213

Corrida w San Sebastian I 68

Cristo de Gran Poder I 106

Cristo de Las Lagrimas Jana de Mostaert w Burgos I 75

Czarna skrzynka (1985) II 5

czarna skrzynka II 8

Czarna skrzynka 1981–1982 II 7

czarne zwiastowanie III 278

czasami życie I 260

czasem III 178

*** (czasem noc już umiera…) II 22

Czekaj II 264

czekanie na zachód II 68

czerwcowy poranek II 79

czerwiec IV 17

Człowiek I 299

*** (cztery strony obłoku…) III 73

czułość IV 56

czym jest słońce IV 57

czytanie III 26

czytanka starożytna IV 58

*** (czy kręgi życia...) III 204

*** (czy my się...) III 48

*** (czy nie widzicie…) II 299

*** (czy pamiętają…) III 269

*** (czy słowo...) III 46

*** (czy śmierć ...) III 95

*** (czy te ptaki...) III 48

*** (czy tylko jedną…) III 272

*** (czy widzisz...) III 198

*** (czym są...) III 46

ćwiczenia III 221

Dachau I 126

Daulatabad I 139

dawne muzeum lateraneńskie IV 59

Dedalowie I 61

demon południa IV 60

depresja II 218

Deszcz I 304

deszcz późnym popołudniem II 56

Deus faber III 242

diabełki na Górze Oliwnej III 60

dialog I 227

dionizje II 42

dlaczego I 200

dlaczego te schody IV 61

długie popołudnie II 152

Dni i zajęcia II 99

dni i zajęcia II 100

Do Apollina I 58

do młodego poety III 216

Do ziemi I 22

dobranoc II 117

*** (dobrze było poezji…) II 35

dobrze że jeszcze nie II 37

Dojrzałość II 295

dom (dom w którym mieszkam na wzgórzu…) III 11

Dom (nie mówił że to będzie biuro parafialne…) I 320

dom (ten dom to dzisiaj jest powietrze…) I 231

dostrzec II 39

Doświadczanie ziemi (1989) III 5

doświadczanie ziemi III 59

drewniany dom III 164

Droga krzyżowa I 333

droga na górę Sokei III 233

Droga I 318

drogi krzyżowe III 38

drugie życie III 100

drzewa (dopiero śmierć przypomina

o korzeniach życia…) III 94

drzewa (drzewa…) III 162

drzewo IV 62

dwa miasta II 49

Dwa portrety kardynała Pietra Bembo I 136

dwanaście słońc III 54

dwie trzy twarze to wszystko (I) II 227

dwie trzy twarze to wszystko (II) II 228

dwoje (na placu konstytucji…) IV 63

dwoje (ona w luźnej sukni z lnu…) I 250

dwudziestoma palcami II 71

dym w Tantur III 16

dyptyk z centurionem I 247

dyskobol II 79

dziadek IV 64

dziecinne strachy II 155

dzieła i miłości IV 65

Dziękczynienie I 336

Echa I 159

Echo II 318

Écorché I 37

*** (egipskie wargi…) III 273

egzekucja II 232

Egzorcyzm I 334

Ein Karem III 44

ekspedycja na biegun II 220

Ekstaza świętej Teresy I 309

Elohi Elohi III 52

Englischer Garten IV 9

entfernt III 143

epitafium III 93

Eros I 59

eschata III 46

esprit d’escalier (I) II 153

esprit d’escalier (II) II 154

Estetyka grupy Laokoona II 329

etnologia IV 66

Europa – świat III 150

Europa jutra II 40

fara świętojańska w Toruniu IV 67

Fatima III 149

film III 207

fletnista II 178

*** (floks o poranku…) III 264

fontanna delle tartarughe III 123

Fontanna i serce II 336

Forum Romanum I 185

*** (fortuna…) II 361

Fotografia II 387

Fudżi-jama III 251

G’gantija II 381

Galeria współczesna I 129

galerie I 218

Gdyby I 303

gdyby Jezus III 34

„gdzie jest serce twoje” III 55

gdzie owoce III 37

Gehenna (Gehenny nie wypełniają płomienie…) III 45

Gehenna (na ostro zielonej trawie…) III 33

Geistliche Abendmusic III 151

genealogia IV 68

Genesis I 338

Genezaret III 37

Genezaret nocą III 37

*** (geometria Tantur...) III 14

Getsemani (jak to jest…) III 30

Getsemani (nie jesteście podobne do drzew…) III 48

Gioconda I 209

głowa II 226

głowa króla I 205

głowa posągu III 258

głowy II 84

godzina wilków III 57

Gomateszwara I 140

góra Mojżesza III 20

gra II 230

gra w szachy (kopułki rosyjskiej cerkwi

Marii Magdaleny…) III 46

gra w szachy (nauczył mnie ojciec…) III 92

Grobowiec Kolumba I 105

Grota Kalipso II 377

grota Narodzenia III 17

Grób Keatsa II 364

*** (grzywy lekkie jak obłok…) III 71

gwiazda II 127

haiku IV 69

haiku mistrza Dogena III 234

Haiku żarnowieckie (2003) III 261

Hakjeldama III 32

Hamlet II 166

Herkules potyka się z lwem IV 37

Hexameron iv, c. 10 II 217

historia współczesna II 16

*** (Hiszpania jest dowodem...) I 70

Hiszpańskie oczy I 82

Holandia 1991 III 220

*** (idę do źródła...) III 245

Ikar III 201

Île de France I 119

imiona IV 70

in extremis II 208

in gallicantu III 25

In memoriam III 120

in urbe II 225

inauguracja I 195

Indra-dżala IV 11

inferno II 207

inicjacja IV 71

Inność I 29

INRI III 293

inwokacja I 188

inwokacje II 79

jabłoń i dąb III 159

Jagoda II 285

jak (czy ci nie ciąży…) III 212

jak (jak się porozumieć…) II 213

Jak (jak ty chcesz dotrzeć do sedna…) II 292

jak bokser III 189

jak być II 138

Jak Chińczyk II 276

*** (jak kwiaty ostu…) III 272

jak pojąć IV 72

Jak robotnik II 349

jak to będzie III 35

jak zginął III 99

*** (jak żyć...) I 240

Jakub III 128

Jakub i Anioł IV 73

*** (jedna druga trzecia…) III 72

Jego godzina I 33

*** (jelita to labirynt…) II 306

Jerycho III 28

jesienią III 169

jesień I 266

*** (jesień na niebie…) III 271

jesień już III 14

jesień w Brabancie II 102

jesień w Museo delle Terme IV 74

jest ich więcej niż dwa II 150

*** (jest tylko ciało...) III 284

jestem miastem IV 21

*** (jestem morzem…) III 73

*** (jestem zgubiony…) III 268

*** (jesteś kamieniem…) III 69

*** (jeśli na łąkę…) II 298

*** (jezioro w lesie…) III 269

Jeżeli Malta II 375

Jones Beach IV 36

Jubileusz I 290

Judasz III 38

Judyta ze służącą II 94

*** (już niedaleko…) III 274

Już po wszystkim I 314

Kafarnaum III 49

Kajlasanatha IV 75

kameleon III 36

kamienie III 167

*** (kamień może być wyspą…) III 74

Kamień Pomorski IV 76

*** (kamień spada w morze…) III 74

Kana III 49

kantan IV 77

Kaplica Najświętszego Sakramentu III 122

kara II 81

Karin i Magda III 116

karnawał II 245

kasztany II 171

katakumby II 170

Katedra w La Valetta II 378

Katedra w Burgos (I) I 73

Katedra w Burgos (II) I 74

Katedra w Sewilli I 104

Kategoria przestrzeni (1978) I 15

Katharin III 22

kawał drogi III 18

każ mi przyjść III 180

*** (każda miłość...) I 251

Każdy dzień I 306

kiedy III 182

*** (kiedy...) I 241

*** (kiedy bezsenność życia…) II 93

*** (kiedy w zimne…) IV 78

*** (kiedyś dostrzegłem…) II 274

kiepsko II 109

kilka prostych wskazówek III 58

Klasyczna sytuacja I 56

*** (klęczysz skulony…) II 190

*** (kochając tak życie...) III 97

kodeks Hammurabiego I 207

Koloseum (ileż oczodołów…) II 201

Koloseum (wyłupione oko…) II 324

Koloseum I IV 79

Koloseum II IV 80

Koloseum III IV 81

Koniec (kto go nam ogłosi…) II 362

koniec (nie umiem już czytać wspak jego imienia…) II 122

koniec (żelazo moknie w trawie…) II 73

Koniec listu I 298

kontynent II 61

*** (kończy się pustynne…) IV 82

kopuła III 35

Korzyści I 123

Kościół I 293

*** (kościół w Tymawie…) III 266

kotwica (nieraz to co nas więzi…) II 84

kotwica (to o Kościuszce kiedyś powiedziano…) I 213

Koziorożec (1988) II 119

koziorożec (I) II 196

koziorożec (II) II 202

*** (krajobraz ciała…) III 268

Kraków, koniec maja, wieczorem I 270

krew IV 83

krucjata III 11

krwotok II 10

krzyk II 25

krzyże nocą III 288

Księga Rodzaju (I) II 307

Księga Rodzaju (II) II 308

Księga Rodzaju (III) II 309

*** (kto rzuca…) III 73

Kto śmieszniejszy II 363

*** (kto tym obłokiem…) III 73

*** (którzy odejdą…) III 270

„Kuszenie św. Antoniego” Boscha I 131

Kutna Hora I 238

kwiaty z naszych stron IV 84

*** (kwietniowa łąka…) III 264

L. Le Nain, Zwycięstwo IV 85

La Muta III 199

Landy IV 7

Laokoon II 338

las samobójców II 206

Lato 1976 I 146

lato opuszcza mnie nad morzem II 58

*** (lato podobne…) II 254

*** (lato tak wielkie…) III 267

*** (lato z jesienią…) III 271

Lato II 258

Lato hiszpańskie I 67

*** (lato…) IV 86

lądowanie (I) III 8

lądowanie (II) III 8

leiben III 281

lekcja (liście jesienią…) IV 87

lekcja (w naszych żyłach płynie…) III 22

lekcja mitologii II 38

Lekcja oceanu. Lato 1980 II 57

lekcja Szekspira IV 88

lekcja średniowieczna I 255

Lekcja Ungarettiego II 330

leśniczówka Kąkol IV 89

Lew II 383

lęk (bała się wyjść z muzeum…) II 91

lęk (czego się bałem najbardziej…) III 16

lęk (lęk:…) III 192

*** (liliowym makom…) III 266

*** (linieją tynki…) II 124

lipiec ‘90 III 82

lipiec, popołudnie III 83

*** (lipy kwitnące…) III 264

List do Hioba I 156

list z Florencji III 105

list z Kanady III 202

list z Lizbony III 145

*** (liściasta głowa kolumny…) II 323

*** (liście przeszyte…) IV 90

litanie I 221

litera i duch III 53

Liwiec III 160

loci communes I 214

lody III 112

lot na północ I 224

loteria IV 91

*** (lśni tak wspaniale…) III 270

Lustra I 17

Lustra I 48

luty 85 II 234

*** (łabędź się zrywa…) III 274

łaska I 242

Łazarz I 171

Łódź Dionizosa I 54

macewa III 39

Madonna z Dzieciątkiem I 307

*** (ma dosyć czasu...) III 134

Madrigal de las Altas Torres I 89

Magdalena (Magdalena z żółtą twarzą…) I 308

Magdalena (zapatrzona…) I 215

„maj w poezji” II 50

Malarstwo I 26

malowany ogród II 80

Malta II 371