Będziesz moim słońcem ebook

Dom

On ma zdjęcia, ona dużo wspomnień.

On trzyma te fotografie najpierw pod podwójnym dnem drewnianej skrzynki na pędzle. Potem w torbie, którą nosi wszędzie ze sobą i która także będzie mu towarzyszyć w ostatniej wyprawie, nocą 24 maja 2002 roku w szpitalu Beilinsona przy ulicy Żabotyńskiego 39 w Petach Tikwie.

Z pierwszego ze zdjęć uśmiecha się jego matka Cyla. Jest dwudziestoletnią panną, która właśnie wynajęła stancję na krakowskim Kazimierzu przy Wrzesińskiej 4. Mieszkają tam Izrael Bau, jego żona Fejga i ich czterdziestoletni syn Abraham. Cyla ma na sobie kapelusz z szerokim rondem – jest modystką – i palto ozdobione lisim kołnierzem z mordką.

Na zdjęciu ślubnym otulona białym welonem spogląda melancholijnie w prawo, obok niej stoi Abraham we fraku. Trzy lata później dostojna Cyla w ciemnej sukni obejmuje i trzyma za rączkę małego Józia o blond czuprynie.

Zdjęcie rodzinne na ławce, rok 1936. Po prawej jego brat Marcel z zawadiackim uśmiechem na ustach. Z lewej strony zamyślony Józek otacza ramieniem najmłodszego braciszka, Izia. On pierwszy zostanie zamordowany. Cyla jest tu sympatyczną matroną przy kości, a Abraham starszym panem z posiwiałymi włosami i wąsem. Za kilka lat, poszukując w getcie zaświadczenia do pracy, z ulgą wyzna: „Jakie to szczęście, że jestem już umierający”.

Jest wiele zdarzeń, których Józef nie pamięta. Są rzeczy, które stara się zapamiętać, ale „wyparowują mu z mózgu”. Ale jeśli myśli o swojej młodości i zastanawia się, od kiedy zaczynają się jego wspomnienia, to wraca do chwili, w której jego młodszy o trzy lata brat Marcel przyszedł na świat. „Pewnego sierpniowego wieczoru przyszedłem z nianią z Plant – pamiętam nawet, że się bawiłem w »kółeczku« – i kiedy znalazłem się w domu, zobaczyłem Cię po raz pierwszy. W mieszkaniu panował bałagan, Mamusia leżała w łóżku, Tatuś gonił zdenerwowany, a obok łóżka, w plecionej kołysce, darło się takie coś czerwone… Byłeś taki pyciutki i tak płakałeś, że poprosiłem Mamusię, »żeby sobie poszedł ten chłopczyk«. Ale jak się dowiedziałem, że rodzice kupili mi małego braciszka w prezencie, to zrobiło mi się żal i dużo się nie zastanawiając, otworzyłem kredens, wyjąłem kawałek chleba i już-już chciałem Ci go wepchnąć do gęby… w ostatniej chwili niania złapała mnie za rękę”[1].

Potem będzie już „zawsze razem i wszystko razem”. Czasy, „kiedyśmy chodzili na Błonia, strzelali z korkowców i łowili żaby w gnojówce, którą nazywaliśmy »Dupa-Kolumbus«, pamiętasz? Taka czerwona rzeczka zarośnięta chwastami, która »ciekła« od Cichego Kącika wzdłuż parku Jordana. Pamiętasz, jak w »kółeczku« na Plantach schowani w krzakach wypuszczaliśmy z łuków strzały maczane w łajnie? Potem szliśmy do sklepu, Mamusia patrzyła na nas z przerażeniem, a Tatuś zdenerwowany zapalał papierosa”. Te chwile, „kiedyśmy tak bardzo się kochali i kiedy nie było jeszcze między nami zimnego oceanu i nikt nie żałował czasu na staromodną przyjaźń, ponieważ w owych czasach nie była luksusem”[2].

*

Bocianie gniazdo

Ona nie może odżałować utraty zdjęć. Przypomina sobie, jak „zaprowadzono je do wielkiej hali i kazano im rozebrać się do naga”[3]. Zaraz potem kobiety „zaczęły szukać miejsca, by ukryć zdjęcia”. Pamięta, że „schowała fotografie rodzinne pod oknem, w ziemi”. Nigdy ich nie odzyskała. Nie ma ani jednej, by pokazać dzieciom.

Swoje wspomnienia zaczyna spisywać wieczorem 27 maja 1958 roku w małym mieszkanku w podtelawiwskim Giwatajim. Czekając na męża, wsłuchana w równomierny oddech śpiących córek oraz w „śmiechy, rozmowy i płacze dzieci mieszkańców pobliskich domów”, widzi obrazy ze swojego życia przesuwające się „jak w kalejdoskopie”.

W dolinie stał drewniany dom otoczony kwiatami, dalej ogród. Kilkadziesiąt metrów niżej płynęła rzeka, nad którą stał należący do rodziny młyn. W Bogdanówce pod Zbarażem urodziła się jej matka Lea i tam wychowała się wraz z rodzeństwem: siostrą Różą i bratem Arońciem.

Lea jako pierwsza wyłamała się z tradycji i wyszła za mąż za całkiem obcego człowieka. Dotychczas żenili się wśród swoich: w ukochanej cioci Róży zakochał się brat jej matki. Mąż Lei, Benjamin Tennenbaum, pochodził z zamożnej rodziny, zajmującej się uprawą roli, osiedlonej we wsi Budyłów koło Brzeżan. Tu też urodziło się Benjamina i Lei potomstwo: Adolcio, Rebeka i najmłodszy Szymuś.

Jak długo żyła Lea, dach domu wieńczyło bocianie gniazdo. Nie pozwalała go zniszczyć, ulegając przesądowi, że z zemsty bocian może zesłać na dom pożogę. Rebeka pisze:

Jej wspomnienia mają zapach pieczonych co tydzień w wielkim piecu chlebów i ciast.

Dzieciom największą radość sprawiały pieczone specjalnie dla nich małe słodkie bułeczki.

Co wieczór, po dniu spędzonym na harcach w ogrodzie, dzieci po kolei wskakiwały do balii z ciepłą wodą. „Pewnego razu podczas mojej kąpieli” – notuje Rebeka – „do pokoju wpadł braciszek Adolcio z krzykiem, że ma muchę w uchu. Przyszedł Tatuś i mu ją wyjął”.

W czasie wieczornej nieobecności matki, ojca i służby, udających się na wieczorny obchód, dzieci chowały się za łóżkami w sypialni rodziców.

Ale oprócz tych strachów była, jak pisze Rebeka, „wiosna pachnąca, rześka”.

Z pielęgnowanego przez ojca sadu zachowała w pamięci grusze o ciężkich, słodkich owocach, jabłonie rodzące kwas­kowate renety przechowywane zimą w sianie na strychu, śliwki węgierki, „z których Mamusia robiła wspaniałe powidła”.

Wspomnienie lata to „słyszany wieczorami, z podmuchem wiatru, śpiew żniwiarzy wracających z pól. Stada bydła różnorodnego gnanego z pastwisk, pomruki byków, które miały przywiązane wkoło oczu kawałki deski. Z łąk okolicznych spędzano gęsi i kaczki, a nad tym wszystkim kłęby komarów w promieniach zachodzącego słońca”.

Wśród wspomnień zimy jest „śnieg tak grubo pokrywający ziemię, że widać go z łóżek przez okna. Ojciec w kożuchu i czapie futrzanej wrócił z pola i widać parę w mieszkaniu, jak otwiera drzwi. Zaciera skostniałe ręce, a my – to znaczy ja i Adolcio – leżymy w łóżku pod pierzyną, chorzy. Mamusia parzyła nam kwiat lipowy i kwiat róży i dawała nam pić mleko z masłem i miodem. Naturalnie było wiele krzyku. Najpierw brykaliśmy, ale jak ojciec wszedł, to leżymy cicho jak myszki”.

W czasie świąt członkowie rodziny zbierali się, odświętnie ubrani, na modlitwę w domowej bożnicy.

Pamięta nawet chłód piwnicy:

*

Hece i grandy

W połowie lat pięćdziesiątych Józef wyzna w liście do dawnych sąsiadów, że nieraz śni mu się ich dom. Po takiej nocy

Są w tym domu jedyną rodziną żydowską. Koleżanki z podwórka to bliźniaczki Jasia i Zosia, córki doktorstwa Eisele. Pod innym numerem mieszka Bolek Zembaczyński i jego siostra Alicja zwana Lalką. W liście do brata Józek wspominać będzie ich wspólny pokój „z przepierzeniem pośrodku, z że­laznym piecem, ze staroświeckim stołem naszego Dziadka i z podwójnymi drzwiami na balkon”.

Ten balkon przywodzi mu na myśl różne „hece i grandy”, których wspomnienie wciąż powoduje „nerwowe drgawki i drętwienie serca”. Jak chociażby epizod, w którym trzynastoletni Józek i dziesięcioletni Marcel wpadają na pomysł, żeby „wywindować trzyletniego brata Izia w koszyku uwiązanym na sznurach do suszenia bielizny na ten właśnie balkon”. Umieszczają brzdąca w koszu pod balkonem. Potem biegną na trzecie piętro. Zabierają się do wciągania. Na poziomie drugiego piętra maluch zaczyna wymiotować. Akcja zostaje przerwana, a plecionka z cenną zawartością spuszczona na stały grunt.

Także tutaj manifestują się pierwsze uniesienia miłosne Józka. Płomień budzi się nad zeszytem z pracą domową. On, uczeń trzeciej klasy szkoły powszechnej, pomaga sąsiadce „kaligrafować pierwsze litery”.

„Stałem obok niej oparty o poręcz krzesła…” – pisze. „I nagle dziwny aromat jej włosów zbliżył moje wargi ku jej szyi. Do dziś pamiętam i przeżywam ten nieświadomy, pierworodny pocałunek. Wtedy jeszcze nie znałem vita sexualis i nie wiedziałem, że to zew krwi. Świat zamglił się nagle, pokój począł się kręcić, nogi odmówiły posłuszeństwa – i nie miałem pojęcia dlaczego”.

„Raz stałem na balkonie, a ona spoglądała przez okno” – wspomina. „Bez specjalnego powodu wdrapałem się na poręcz i zacząłem chodzić jak akrobata. Niestety nie zaimponowałem jej moim szwicowaniem, ponieważ osądziła mój popis bez specjalnego zachwytu. Wtedy na wysokości trzeciego piętra usiadłem na balustradzie i opuściłem nogi na zewnątrz. Gdy i tym szaleństwem nie spowodowałem jej zachwytu, trzymając się za balaski, usiadłem na gzymsie i zacząłem huśtać nogami w powietrzu… W tej chwili ktoś chwycił mnie drżącymi rękami za szyję i raptownie wyciąg­nął ku górze… Był to mój ojciec, lecz ledwo go poznałem, ponieważ był biały jak mleko”[5].

*

Jeszcze dzisiaj czuję ten smak

„Mamusia nie lubiła wsi” – zauważa Rebeka. „Mówiła, że wieś nasza to pełno błota, ciemno i strach wieczorem wyjść przed próg. Latem przyjeżdżali do nas goście z różnych stron. Ciocia Róża z Heleńcią spędzały u nas całe wakacje. Odjeżdżały zawsze smutne, gdyż Mamusia bardzo tęskniła za miastem i cierpiała na serce”[6].

Kwiecień 1925. Rebeka ma siedem lat. Tego roku przygotowań do święta Pesach dogląda ojciec. Trzeba posprzątać cały dom. Szoruje się kuchenne szafki, stoły, deski do krojenia. Z domu wynosi się chleb, mąkę i krupy. Ze strychu służące znoszą świąteczną zastawę i misę. Leżały tam zapakowane przez cały rok. W misie wyrabiane jest ciasto na mace. Piecze się je w ciepłym piecu starannie wymiecionym z okruchów chleba i zaczynu. „Sąsiedzi, Polacy i Ukraińcy, czekali na nasze święta, gdyż też lubili jeść macę” – wspomina Rebeka.

Obok nakrytego serwetą talerzyka z macami stoi półmisek, na którym leżą listki sałaty, gałązki zielonej pietruszki, czarka ze słoną wodą, parę ugotowanych na twardo jaj, mięso z kością pieczone w popiele i utarty chrzan. „Mamusia rozdzieliła między nas kojsały i powiedziała: »Pamiętajcie, który do kogo należy, byście się nie bili na drugi rok«”.

Drugi rok jest inny. Lea umiera zaraz po świętach.

„Ja i Szymuś nie rozumieliśmy powagi chwili. Pamiętam, że bawiłam się z dziećmi na polu w skakankę. Adolcio co chwilę wołał nas: »Rebeciu, Szymusiu, chodźcie do domu! Mamusia naprawdę umiera!«”.

Śmierć matki dzieci odczują dopiero później. „Nie jest prawdą, że człowieka można zastąpić; możliwe, że obcego, ale nie matkę. Nic nie może ojca, matki zastąpić… Biedne trzy sierotki, płacząc, wspominaliśmy dni spędzone z Mamusią, żałując popełnionych błędów. Pamiętam, gdy słyszałam, jak inne dzieci wołały »mama«, nigdy w życiu nie byłam bardziej zazdrosna!”

Zapada decyzja. Bracia Adolf i Szymon zostają w Budyłowie z ojcem, który wkrótce ożeni się ponownie. Siedmioletnią Rebekę wysyła się do Zbaraża, do ciotki Róży, siostry matki. „Od tego czasu ich dom był moim domem i wszystko, co umiem, i że jestem człowiekiem (tak mi się zdaje), zawdzięczam tylko czułej opiece i pracy nade mną kochanego wujostwa i kochanej mojej kuzynki Heleńci. Nigdy im tego nie zapomnę”.

W Zbarażu Rebeka zaczyna szkołę. Ma tu wiele koleżanek: Polek, Ukrainek, a najwięcej Żydówek. Jedna z nich nazywa się Genia Zahler, jest bardzo biedną dziewczynką.

*

Dojdziesz do Betel

W sklepie Cyli i Abrahama przy ulicy Szewskiej 16 sprzedaje się najpierw słodkości warszawskiej firmy „Plutos”. Awangardowe reklamy autorstwa Henryka Berlewiego z tekstami Aleksandra Wata zachęcają nabywców do spożywania czekolady orzechowej, która „rzeźwi, wzmacnia, skupia uwagę i ładuje przypływem świeżej energii, nie wymagając od Ciebie najmniejszej przerwy w pracy”, lub czekoladek kawowych, które „wypowiedziały wojnę papierosom i wygrają ją niechybnie”.

Ze znaku firmowego sklepu spogląda czarnoskóry mężczyzna. Nie wiadomo, gdzie i kiedy Abraham Bau spotyka mieszkańca Krakowa o skórze koloru czekolady i proponuje mu pracę. Do jego obowiązków należy otwieranie i zamykanie drzwi wejściowych. Jego kariera kończy się gwałtownie, kiedy jedna z klientek podciąga mu znienacka rękaw. Podejrzewa, że jest biały i ma jedynie pomalowane dłonie i twarz. Mężczyzna uznaje to za obelgę. „Co, ona nie wierzy, że jestem prawdziwy?” – oburza się. I więcej nie przychodzi do pracy.

Józio zagląda do sklepu po szkole. Fascynuje go stojący koło kasy symbol nowoczesności – czarny telefon na korbkę. Jego bakelitowa materia przyciąga uwagę, ale chłopiec ma zakazane telefonować, rozmowy są zbyt drogie. Z przejęciem powtarza w myślach wyuczony na pamięć numer: „108-39”.

Ubóstwia też zapach i smak czekoladek. Nie może oderwać oczu od ich kolorowych blaszanych pudełek i połyskujących papierków. Wiszące na ścianach reklamy przyprawiają o zawrót głowy. Słowa i zdania ułożone są inaczej niż w elementarzu. Biegną po skosach, gromadzą się w grupach, oszałamiają pstrokatym kolorem czcionki i wieloma wykrzyknikami.

W czasach wielkiego kryzysu czekoladowy interes zaczyna podupadać. Wtedy stery bierze w swoje ręce przedsiębiorcza Cyla i zmienia asortyment sklepu – na kapelusze. Wie, że krakowskie elegantki zaoszczędzą na wszystkim, aby tylko pokazać się na ulicy w najmodniejszym w sezonie modelu nakrycia głowy. W jej zręcznych dłoniach obfitość barwionych skór, miękkich filców, lnianych wstążek i zmysłowych woalek przeobraża się w paletę oryginalnych kapeluszy, toczków, kaszkietów.

Powraca okres prosperity. W połowie lat trzydziestych wnętrze sklepu przechodzi modernizację. Józek przypomina sobie, że rodzice zapłacili też murarzom, aby odświeżyli sczerniałą fasadę. Ale niedługo to trwało, bo wkrótce przyszli robotnicy magistratu i „cały front sklepu obsmarowali z powrotem oryginalnym błotem, aby przywrócić domowi średniowieczny charakter”.

W pudełku na pędzle zachowało się zdjęcie, na którym uśmiechnięta Cyla pozuje przy witrynie Salonu Mód „Celina” udekorowanej przez syna z okazji urodzin rządzącego krajem Marszałka Piłsudskiego. Józek starannie projektuje całość wystawy. Na wzór ludowej wycinanki, orzeł wykonany z białego kartonu symetrycznie rozpościera skrzydła. Szpony ptaka okalają znajdujące się jeden pod drugim dwa portrety Komendanta. Niżej w szeregu pręży się pięć dodatkowych małych orzełków.

Gdy pod koniec lat trzydziestych przed krakowskimi sklepami żydowskimi ustawiają się endeckie pikiety nawołujące: „Nie kupuj u Żyda!”, jakimś cudem omijają sklep przy Szewskiej 16. Czy dlatego, że „mama nie wyglądała na Żydówkę”?

„Kremerowska to nie była żydowska ulica” – zapewnia Józek. „Choć jeden ze stryjów był wielkim rabinem w Żywcu, moi rodzice byli liberalni. Chodzili do bożnicy tylko w święta, tata czasem chodził w szabat. Kiedy zaprosił rabina, żeby mnie uczył do bar micwy, wszyscy na ulicy się śmiali. Miał brodę i pejsy. On mnie wprowadzał w język, w modlitwy. W tamtym czasie pewnego dnia obudziłem się rano i przypomniałem sobie głos usłyszany we śnie: »Dojdziesz do Betel«. Nie wiedziałem, co to znaczy. Zapisałem to na brzegu gazety i dałem rabinowi. Może to coś w języku praojców?

Był zachwycony. »Co za wspaniały sen, dojdziesz do Bet El[I]!« – wykrzyknął w ekstazie, nie wyjaśniając dokładniej, co to oznacza. Od tamtej pory działy mi się cuda”.

Pierwszym z cudów są pomyślnie zdane egzaminy do państwowego gimnazjum. Bo choć wyobraźnią i dowcipem przewyższa innych uczniów, mozolne wkuwanie dla ocen nie jest jego mocną stroną. Nie robi na nim też wrażenia to, że nie zostaje przyjęty do szkoły z braku miejsc lub – jak mówi mu mama – „bo jesteś Żydem”. Alternatywą pozostaje prywatne gimnazjum hebrajskie na krakowskim Kazimierzu. Szkoła słynie z bardzo dobrej kadry i z wysokiego poziomu nauczania, a jej absolwenci są zwolnieni z egzaminów wstępnych na uniwersytet.

„Na ogół nie chodziłem do tamtej dzielnicy” – wspomina. „Tam był brud, a w każdej rodzinie po dziesięcioro dzieci. Mieszkali tam Żydzi z pejsami, z brodami, trochę podobnie jak w Bene Berak. Pojechaliśmy tam tramwajem. Pamiętam, że ojciec poszedł ze mną do klasy. Nauczyciel stał na tle mapy Palestyny i zapytał mnie: »Co wiesz o Erec Izrael?«. Nie miałem pojęcia, co to jest ten »erec«, nie mówiliśmy o tym w domu. Tym niemniej powiedział: »Dobrze, przyjmiemy cię, ale obiecaj, że w krótkim czasie nauczysz się hebrajskiego«. I obiecałem, ale nie weszło mi to do głowy. Ciężko to nawet powiedzieć, ale wtedy nie lubiłem tego języka.

Po upływie trzech i pół roku dyrektor szkoły podszedł do mnie i powiedział: »Bau, to nie dla ciebie, szkoda czasu. Powinieneś uczyć się rysunku i grafiki«. Bo rysowałem na tablicy karykatury nauczycieli i robiłem plakaty.

Poszedłem więc do Instytutu Sztuk Plastycznych, gdzie mnie dość chętnie przyjęli. Był rok trzydziesty dziewiąty. W maju nauczyciel liternictwa powiedział: »Dziś chcę pokazać wam litery, które nie mają żadnego związku z językiem polskim. To litery gotyckie. Jeżeli ktoś nie chce się ich uczyć, nie będę tego wymagać od niego«. A ja przypadkiem zacząłem się ich uczyć. Potem wybuchła wojna, a ja znałem niemieckie pismo gotyckie”[7].

*

Pierwszy raz w kawiarni

Rebeka właśnie zdała maturę. Kuzynka Heleńcia zabiera ją na przejażdżkę pociągiem do Tarnopola. Rebeka ma pokazać się w nowym płaszczu i „w kapelusiku upiętym na gretce”. Czuje się szczęśliwa i dorosła.

„Po Zbarażu Tarnopol zawsze robi wrażenie dużego miasta” – pisze Rebeka.

Kuzynki spacerują najpierw ulicą Ruską, przyglądając się witrynom sklepowym. Potem przechadzają się po rynku. Na placu Sobieskiego odpoczywają na ławce. Chłonąc promienie czerwcowego słońca, kosztują wiśniowe lody w wafelku. Nad placem góruje monumentalnych rozmiarów pomnik Józefa Piłsudskiego na koniu. Za dwa lata Marszałek zostanie brutalnie strącony z piedestału za pomocą stalowej liny ciągniętej przez sowiecki czołg. Tymczasem życie w mieście toczy się spokojnie, naturalnym rytmem. Z wysokiego brzegu Podzamcza młode kobiety podziwiają widok na tarnopolski Staw.

Kiedy wchodzą do eleganckiej kawiarni, Rebeka „po raz pierwszy w życiu czuje się bardzo nieswojo”. Rozgląda się oszołomiona. Specjalnie zamawiają potrawy, których nie jada się w domu. Heleńcia uśmiecha się i mówi: „Na zawsze już zapamiętasz swoją pierwszą wizytę w kawiarni”.

Wkrótce potem Rebeka wyprowadza się razem z wujostwem ze Zbaraża do Krakowa. Ciocia Róża i wujek Józef są zamożni, mają przestronne mieszkanie w eleganckiej kamienicy, mogą jej zapewnić spokojny byt. W Krakowie mieszka też wuj Efraim Ratz, którego firma produkuje ołówki i przybory papiernicze w fabryce przy Czarnowiejskiej 70. Rebeka marzy o medycynie, ale studia są dla niej nieosiągalne z powodu numerus clausus. Od 1937 roku młodzież żydowska stanowić może tylko dziesięć procent ogółu studiujących na polskich uczelniach. Jak na złość przepisów tych najskrupulatniej przestrzegają właśnie szkoły medyczne. Dziewczyna próbuje więc swoich sił na wydziale chemii. Ostatecznie przerywa studia, ale z sukcesem kończy kursy kosmetyczne.

*

Po ile za kilo jabłek?

Józek od wczesnych lat pisze wiersze. W dzieciństwie wygrywa nawet konkurs w gazecie i dostaje w nagrodę książkę. Z czasem zaczyna regularną współpracę z „Nowym Dziennikiem” oraz z „Okienkiem na Świat”, w którym zamieszcza drukowany w odcinkach komiks Jak to Perec szedł do Erec. Inne jego pasje to rysowanie, opowiadanie dowcipów, granie na mandolinie i skrzypcach, latem basen w parku Krakowskim.

W późniejszych latach lubi „przechadzać się na Plantach pod uniwerkiem”, „dowalać się do dziewczynek” i „robić grandy starszym kolegom”. Jako że przeważnie nie ma tam wolnych ławek, wraz z kolegami znajduje patent na zdobywanie miejsc.

Pamięta świąteczne parady wojskowe na Rynku i megafony nadające propagandę przed wyborami do sejmu. Oraz to, że od strony pomnika Mickiewicza mama kupowała kwiaty, a od strony wieży ratuszowej jarzyny, owoce i drób. Przekupki siedziały na wypełnionych ziemniakami workach. „Mama zapytała kiedyś jedną: »Po ile za kilo jabłek?«. »Dwadzieścia groszy«. »Aż tyle za taką marniznę? Może opuści pięć groszy?« Wtedy tamta kobieta poderwała się z tych worków i zawołała: »Wielki Boże! Słyszałeś, co oni mówią? Spuść na nich ogień z nieba!«. Po jakichś dwóch tygodniach wybuchła wojna, a ja zapytałem mamę, czy dla pięciu groszy warto było ściągać naloty na Kraków?”[9]

Wojna

Ostatniego dnia sierpnia krakowianie z niepokojem obserwowali wieczorne niebo. Słońce zachodziło na purpurowo. Nad ranem 1 września mieszkańcy Kremerowskiej 10 usłyszeli warkot samolotów. Józek z braćmi wybiegli na ulicę. Z dołu lepiej było widać latającą maszynę i krzyż wymalowany na jej kokpicie. Zawrócili pędem do kamienicy, przekrzykując się na klatce schodowej: „Leci Luftwaffe! Luftwaffe leci!”. Sąsiedzi już chcieli wzywać policję, że robią głupią propagandę. Niemcy właśnie zaczęli bombardować miasto.

Tego dnia głównym celem nalotów było lotnisko w Rakowicach. W centrum miasta bomby spadły na szpital psychiatryczny przy ulicy Kopernika. Dwa dni później za cel obrano dworzec kolejowy. „Tak jak wszędzie również i tutaj lotnicy zrobili dobrą robotę” – komplementowała niemiecka prasa. „Kilka celnych trafień spadło na plac przed dworcem, jedna z bomb uderzyła dokładnie w rozjazdy kolejowe i zablokowała w ten sposób cały ruch do centrum kraju”. Zniszczeniu uległ też hangar, w którym znajdowały się kursujące do wojny na trasie Kraków–Zakopane nowoczesne lukstorpedy.

Początkowo naloty przyjęto ze względnym spokojem, lecz z upływem godzin atmosfera w mieście stawała się bardziej nerwowa. Część mieszkańców powzięła decyzję o ucieczce na wschód, inni postanowili czekać na rozwój wypadków na miejscu. Wzmogło się wykupywanie wszelkich dostępnych produktów. Nocne zaciemnienie sprzyjało rabunkom zbombardowanych magazynów towarowych, składów węgla.

Panice ulegli też włodarze Krakowa, opuszczając miasto w popłochu.

Dwa pinczerki Rebeki biegały niespokojnie po mieszkaniu, próbując zrozumieć, dlaczego zapanował tu nagle taki bałagan.

Decyzję o wyjeździe do Zbaraża podjęto bez zwłoki. Ucieczka z Krakowa, do którego lada chwila miał wkroczyć wróg, wydawała się dobrym pomysłem. W pośpiechu ładowano rzeczy do auta, nie zastanawiając się, czy będzie ono dobrym środkiem lokomocji na zablokowanych ciżbą i furmankami drogach. Innego rozwiązania nie było.

„Zabieram pinczerki!” – stanowczo oświadczyła Rebeka, wprawiając w zdumienie pakujących walizki bliskich. „Albo muszę je oddać. Ale tylko w dobre ręce!”

„Ona chyba zwariowała” – denerwowała się ciotka. „Chce uciekać z pieskami!”

Czasu na szukanie niani dla pinczerków nie starczyło. Wujostwo wyjechali, Rebeka została.

Krakowskie ulice i place opustoszały. Przestały wychodzić gazety. Nawet hejnał z wieży Mariackiej zamilkł. O spokój i zimną krew apelował nowo wybrany prezydent Stanisław Klimecki. Ale już w drugim dniu swojego urzędowania kazał wywiesić przy drogach do miasta białe flagi. 6 września Klimecki wyszedł na rogatki Krakowa z przesłaniem do wkraczających okupantów: „Strzelać nie trzeba, miasto się nie broni”.

Tego dnia hurgot wozów ciężarowych obudził mieszkańców około szóstej rano. Żołnierze niemieccy wjeżdżali od południa, przez most Piłsudskiego. Od zachodu weszli pieszo, z pieśnią na ustach. Ulicami Karmelicką i Szewską dotarli do Rynku i zrobili wokół niego kilka triumfalnych okrążeń.

Uciekinierzy wkrótce zaczęli wracać. Wyczerpała ich niewygoda wojennej zawieruchy, przygnębiły informacje o wkroczeniu Sowietów od wschodu. Zachęciły płynące z Krakowa wieści: „Wracajcie bez obaw, u nas spokój, wejście do miasta od szóstej rano do szóstej wieczór”.

W mieście zaroiło się od Niemców. Oprócz żołnierzy i policjantów wkrótce tłumnie przyjechali urzędnicy, potencjalni nowi właściciele przejmowanych żydowskich firm, sekretarki, stenotypistki.

W czasie spacerów można było obserwować zachodzące w mieście zmiany. W mieniącym się od teraz „starogermańskim grodem” Krakau zmieniano, usuwano, wyrzucano. Z budynków ściągnięto tablice poświęcone pamięci polskich patriotów. Z frontonu Akademii Górniczej strącono posąg Świętej Barbary. Zdemontowano pomniki – najpierw Grunwaldzki, potem Mickiewicza. W oczy rzucały się rozwieszone na wszystkich budynkach nowej administracji czerwone flagi ze swastyką.

Do pracy Cyla podążała odtąd Karmeliterstrasse. Jej sklep, oznaczony w witrynie gwiazdą Dawida, znajdował się przy Schustergasse 16. Alter Markt – Rynek Główny – poddany został renowacji. Jako że jego „wyboista, podziurawiona” nawierzchnia kontrastowała z budowlą „dumnych Sukiennic oddychających starym niemieckim duchem kupieckim”, postanowiono Rynek wybrukować na nowo. Odświeżony w ten sposób przyjął nazwę Adolf-Hitler-Platz. Wawel, siedziba władz Generalnego Gubernatorstwa z Hansem Frankiem na czele, stał się Burgiem.

Łapanki, obcinanie bród i wyrywanie pejsów, bicie lub zmuszanie do wzajemnego bicia się stały się chlebem powszednim krakowskich Żydów. Rozzuchwaleni Niemcy plądrowali ich mieszkania, zabierając meble i cenne przedmioty, ze sklepów rabowano towary.

Z tygodnia na tydzień wprowadzano nowe ograniczenia: zakaz sprzedaży majątku, blokadę kont bankowych, zamknięcie rytualnych rzeźni i nakaz pracy przy różnego rodzaju robotach publicznych, także w soboty i święta żydowskie.

Z początku mogli jeszcze chodzić do szkoły. Co prawda zajęcia zaczęły się z opóźnieniem, ale w nowej rzeczywistości jawiły się niczym echo dawnej, bezpiecznej rutyny.

Ostatecznie „Ignacy Bau, lat 9, syn Abrahama i Cyli, wyznanie mojżeszowe”, został z dziennika nauczycielskiego „skreślony dnia 9-go grudnia 1939 r[oku]”.

W szkole Józka sprawy przeciągały się nieco dłużej. Dyrektor, profesor Wiesław Zarzycki, nie od razu podporządkował się poleceniom władz. Dopiero z początkiem 1940 roku, po kilku upomnieniach, zebrał uczęszczających do szkoły Żydów. Smutny i zażenowany, oświadczył im, że zmuszony jest usunąć ich z rejestru uczniów.

Któregoś dnia na ulicach pojawiły się plakaty nakazujące „Żydom od lat 12 nosić widoczne znamiona”. Józkowi pozostał w pamięci obraz: pochyla się nad kawałkami białego płótna, na których rysuje niebieskie gwiazdy z ramionami zachodzącymi jedno na drugie.

Wstyd było wyjść po raz pierwszy z tą gwiazdą na rękawie. Męczyły natarczywe spojrzenia przechodniów. Ktoś zawołał: „O, idą oficery!”.

*

Jesienią Żydzi przymuszeni byli do grabienia liści, sprzątania śmieci, zrzucania do piwnic węgla. Łagodna pogoda sprzyjała gromadzeniu się gawiedzi przyglądającej się ich pracy. Żartom i szykanom nie było końca. Kiedy słońce ustąpiło miejsca słocie, krakowianie znużyli się tym spektaklem. W końcu mieli swoje własne problemy. Przywykli już do widoku pracujących na ulicach mężczyzn i kobiet.

Potem przyszła niezwykle sroga zima. Wisłę skuł lód od brzegu do brzegu. Każdego ranka Żydzi usuwali śnieżne zaspy, które co noc zaścielały chodniki i ulice miasta. Niektórym udawało się za opłatą znaleźć zastępstwo. Pozostali, nie mając wyjścia, stawiali się na rozkaz. Popychani i lżeni, brali miotły i łopaty w zgrabiałe ręce, pracowali w milczeniu.

Rebece nawet w rękawiczkach marzły palce. Chuchała w dłonie, próbując je rozgrzać, pomiędzy jednym a drugim ruchem szufli. Pilnujący jej grupy Niemiec od razu zwrócił na nią uwagę. Ubrana była w szykowne ciepłe palto, szal zasłaniający pół twarzy i co raz spadającą na oczy czapkę. Największe wrażenie zrobiły na nim jej buciki, zupełnie nieodpowiednie do wykonywanej pracy: brązowe, na maleńkim obcasie, ze wspinającą się zgrabnie po haczykach skórzanej cholewki sznurówką, zawiązaną u góry w podwójny supeł, który teraz, ośnieżony, przypominał oszronione wąsy. Na oko rozmiar się zgadzał. Czy właśnie o takich trzewikach marzyła jego ukochana, wysyłająca do niego tęskne listy z Heimatu?

Zmierzchało. Czas pracy dobiegał końca. Zawołał do siebie Rebekę i nagle uderzył ją w twarz. „Ściągaj buty!” – rozkazał. Rebeka próbowała udawać, że nie rozumie. Po kolejnych cięgach zrezygnowała i buty zdjęła. W podziękowaniu otrzymała potężnego kopniaka. Szybko ruszyła w stronę domu, czując przez zmoczone pończochy oblodzoną nawierzchnię ulicy, którą z wolna pokrywał wieczorny śnieg.

*

Pierwszy wieczór Chanuki

25 listopada 1940 roku Otto Wächter, gubernator dystryktu krakowskiego, wydał zarządzenie, na mocy którego jedynie żydowscy rzemieślnicy i fachowcy mogli otrzymać pozwolenie na pozostanie w Krakowie.

Kilkadziesiąt tysięcy ludzi musiało opuścić miasto.

Abraham był już wtedy chory. Po powrocie z urzędu wyjaśnił: „Dali mi ten dokument, bo za jakiś czas i tak umrę”. W mieszkaniu przy Kremerowskiej 10 została z nim Cyla i dziesięcioletni Ignacy. Marcel i Józek zmuszeni byli wynieść się z Krakowa. Najpierw wprowadzili się do mieszkającej na wsi ciotki. Potem Cyla znalazła im schronienie w podkrakowskiej Olszy.

U poleconego kominiarza mogli jedynie nocować. W dzień dom miał pozostać pusty. Wracali tam o zmroku, a rankiem opuszczali chałupę. Spacerowali, próbując nie zwracać na siebie niczyjej uwagi. Na zmianę dyskutowali, spierali się, milczeli. Kiedy przychodziła plucha, nie mieli się gdzie schować. Bezlistne korony drzew nie chroniły przed zimnymi kroplami, padającymi na ich sfatygowane czapki, liche palta i zawilgłe trzewiki.

Każdego dnia przed południem udawali się w kierunku pętli tramwajowej. O umówionej godzinie z wagonu wyskakiwał Izio, uśmiechnięty na ich widok, w schludnym ubraniu, bez opaski. Podawał im zawinięty w lniany ręcznik tobołek, po czym wsiadał z powrotem, wymieniając w locie kilka uwag i pozdrowień. Józek i Marcel oddalali się niezwłocznie. Gdzieś na uboczu, w krzakach, na tyłach czyichś przybudówek, kurników, rozchylali ostrożnie zapakowane ciasno w gałganek i dla pewności związane sznurkiem kromki ciemnego chleba, kawałek sera, czasem ugotowane na twardo jajka, kilka jabłek czy pokrojonych w ćwiartki cebul. Dyżurną całego rytuału była ich matka, Cyla.

Któregoś grudniowego dnia, po pokonaniu rutynowego pieszego dystansu, zbierali się już do powrotu, kiedy zobaczyli biegnącego z przeciwka człowieka. Krzyknął do nich, że Niemcy zastawili pułapkę na szwendających się po ulicach Żydów. Kiedy któregoś złapią, dla zabawy zrzucają go z mostu do rzeki. Nie trzeba było im tego ostrzeżenia powtarzać. Oddalili się pośpiesznie.

Zrobiło się chłodniej, ręce ciężko było rozgrzać nawet w kieszeniach płaszcza. Nadciągał zmrok. Liche światła domostw pogasły bądź schowały się za płachtami czarnego papieru, którymi zasłaniano szyby w obawie przed nalotami. Zaczął padać deszcz ze śniegiem. Błądzili długo, po omacku, gubiąc się w topografii przedmieścia. Mijali wypełnione groźnym hukiem hangary, pogrążone w ciemności placyki, skrzyżowania. Zmagając się z wyboistą nawierzchnią, wdeptywali w kałuże.

W oddali zobaczyli coś na kształt płomyków. Światełka migotały, pojawiając się i znikając. „Idźmy w tamtą stronę, dziś pierwszy wieczór Chanuki” – powiedział Józek. Ruszyli. Z każdym krokiem podwójny płomień stawał się spokojniejszy, w końcu ujrzeli, że oświetla słabym blaskiem okno ze wstawionym za ramę świętym obrazkiem. Poznali ten dom. Drzwi uchyliły się ostrożnie i znajomy głos kominiarza odezwał się z ulgą: „Chwała Bogu, właźcie. Już myślałem, że coś się stało”.

Tej nocy Józek rozmyślał jeszcze długo o cudzie chanukowym, który objawił się w wystawionych przez kominiarza w oknie dwóch świeczkach. Gdy zasypiał, powróciły do niego słowa usłyszane dawno temu we śnie: „Dojdziesz do Betel”.

*

Welonik

„Pani Rebeko, do czego to wszystko zmierza?” – zastanawia się Tadeusz. Jest mężczyzną po trzydziestce, inżynierem, katolikiem, znajomym Rebeki i jej wujostwa. Właśnie przyszedł z wizytą. Rebeka zatrudniona jest w tym czasie w drogerii przy Grodzkiej, po wysiedleniu z Krakowa wynajmuje pokój na przedmieściu, przy ulicy Zielnej. W oczekiwaniu na szklankę herbaty Tadeusz opowiada o drożyźnie, łapankach, ostatnich egzekucjach w mieście. „Niech pani za mnie wyjdzie!” – proponuje nagle. „Załatwimy papiery, będzie pani bezpieczniejsza”.

Dziewczyna nie wie, co odpowiedzieć. Czy rzeczywiście przyjdą jeszcze gorsze czasy i naprawdę trzeba się ratować? Czy powinna na dobre porzucić dotychczasowe życie i iść na „aryjskie papiery”? Nie ma nawet pieniędzy, żeby zapłacić za nowe dokumenty. I tutaj z pomocą przychodzi Tadeusz. Proponuje pokrycie części kosztów. Zdobywa nawet dla niej białą sukienkę i welonik. Rebeka wspomina po latach:

*

Wysiedlenie

Tego dnia Izio przyjechał jak zwykle tramwajem, oprócz kanki z ciepłą zupą przywiózł im porażające wieści. Zacierając niespokojnie ręce, oznajmił, że Józek i Marcel muszą dziś wrócić na Kremerowską, aby pomóc pakować rzeczy. Zarządzono wysiedlenie do Podgórza.

Po paru miesiącach tułaczki w końcu mogli wrócić do domu i uściskać bliskich.

Cały dzień i noc sortowali dobytek, rozkręcili stół kreślarski Józka i łóżka, opróżnili kredensy i szafy. Pomogli mamie załadować do pudeł najpotrzebniejsze i najcenniejsze rzeczy: wełniane swetry, palta, spinki do koszul, talerze, świeczniki, buty, kapelusz ozdobiony błyszczącym kamieniem, zegar ścienny, srebrną paterę, bieliznę, świąteczny obrus, kieliszki. Resztę inwentarza postanowili oddać na przechowanie sąsiadom i znajomym.

Rano przyjechał zamówiony przez Abrahama wóz. Śmierdział paskudnie, bo właściciel używał go wcześniej do przewożenia gnoju. Załadowali meble i pakunki. Abraham usiadł na koźle obok woźnicy, a Cyla i Izio podążyli za furmanką pieszo. Józek i Marcel oddalili się w stronę Olszy.

Ulice wypełniły się tego dnia tłumem ludzi gorączkowo podążających w różne strony. Panowała marcowa wilgoć. Na chodnikach walały się resztki rozdeptanego śniegu, tającego w czasie efemerycznych przejaśnień, podczas których wiosenne słońce podkreślało wszystkie nędzne szczegóły tej przeprowadzki. Zmęczone szkapy ciągnęły kolebiące się na bruku, wyładowane do granic możliwości furmanki, wypełnione majdanem dotychczasowego życia: szafą wystawiającą ku światu pokryte liszajem plecy, lustrem, które już wiele widziało, krzesłem z nogami sterczącymi w stronę nieba, szafką bez szuflad. Całość piramidy zdawała się trzymać dzięki upchniętej między klamotami pierzynie.

Ruch wzmagał się, osiągając apogeum w dzielnicy Kazimierz. Tutaj każdy bez wyjątku ciągnął za sobą jakiś wózek z dobytkiem, dźwigał pudła, nosił z kimś na spółkę wezgłowia łóżek, sienniki, żeliwne kozy. „Widać, że to, co opuszczają na Kazimierzu, nie jest niczym szczególnym” – komentował dziennikarz „Krakauer Zeitung”. „Często wyprowadzili się z brudnych nor, dla wielu z nich warunki polepszą się bez wątpienia w Podgórzu”.

Ludzka fala kierowała się ku mostom. W pośpiechu i bez pozdrowienia mijali się na nich niedawni polscy mieszkańcy podgórskich kamienic i ciągnące ku nim rzesze nowych żydowskich lokatorów.

[I] (hebr.) dom Boga

[1] Józef Bau do Marcela Baua, Tel Awiw, 23 sierpnia 1953 r.

[2] Józef Bau do Marcelego Baua, Tel Awiw, 18 sierpnia 1972 r.

[3] Rebeka Bau, W imię boże! Pamiętnik 1956–1974, rękopis, archiwum rodzinne.

[4] Józef Bau do Janiny Świerzowej, Giwatajim, 5 listopada 1956 r.

[5] Józef Bau do Bogdana Holewińskiego, Tel Awiw, 8 listopada 1992 r.

[6] Rebeka Bau, W imię boże!, op. cit.

[7] Józef Bau, USHMM, 1995.A.1272.317/RG Nr: RG-50.120.0317 ­<https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn503217>.

[8] Józef Bau do Bogdana Holewińskiego, Tel Awiw, 8 stycznia 1993 r.

[9] Józef Bau, USHMM, 1995.A.1272.317/RG Nr: RG-50.120.0317 <­https://collections.ushmm.org/search/catalog/irn503217>.

[1] Rebeka Bau, W imię boże!, op. cit.