Medycyna sądowa dla prawników ebook

Medycyna sądowa dla prawników

redakcja naukowa Ewa Gruza, Paweł Krajewski, Ireneusz Sołtyszewski

Marcin Fudalej, Sylwia Fudalej, Ewa Gruza, Paweł Krajewski, Magdalena Kwiatkowska, Mieszko Olczak, Ireneusz Sołtyszewski, Marek Wiergowski

Wolters Kluwer

Wykaz skrótów

Akty prawne

k.c. – ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1360 ze zm.)

k.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.)

k.k.w. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 127 ze zm.)

k.p.c. – ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2021 r. poz. 1805 ze zm.)

k.p.k. – ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.)

k.r.o. – ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1359 ze zm.)

Organy i instytucje

CIOP-PIB – Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy

GUS – Główny Urząd Statystyczny

KGP – Komendant Główny Policji

MZ – Minister Zdrowia

MZiOS – Minister Zdrowia i Opieki Społecznej

POZ – podstawowa opieka zdrowotna

PTMSiK – Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii

SA – sąd apelacyjny

SN – Sąd Najwyższy

TK – Trybunał Konstytucyjny

UW – Uniwersytet Warszawski

WUM – Warszawski Uniwersytet Medyczny

Publikatory i czasopisma

Dz.Urz. – Dziennik Urzędowy

Dz.U. – Dziennik Ustaw

M.P. – Monitor Polski

OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Seria A

Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo

Wstęp

Medycyna sądowa jest nauką stosowaną, a jej celem jest wykorzystanie wiedzy medycznej w postępowaniach procesowych prowadzonych przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Trudno jest wyobrazić sobie współczesne postępowania karne, cywilne czy rodzinne bez udziału medyków sądowych. To oni swoją wiedzą wspierają prokuratorów i sądy w dążeniu do wykrycia prawdy materialnej i wydania sprawiedliwego wyroku.

W zakres medycyny sądowej wchodzi wiele zagadnień, od ustalenia czasu zgonu, przyczyn śmierci, mechanizmu jej zadania, przez wskazywanie cech świadczących o zabójstwie, samobójstwie, nieszczęśliwym przypadku czy zgonie naturalnym. To także badanie osób żywych, ofiar wypadków, przemocy, błędów medycznych. Zadaniem lekarzy medycyny sądowej jest ocena doznanych obrażeń i ich następstw, rodzajów narzędzi, którymi zostały zadane obrażenia czy ich skutków. W zakres pracy medyków sądowych wchodzi badanie dowodów rzeczowych, wykonywanie ekspertyz z zakresu np. genetyki sądowej.

Z inicjatywą napisania podręcznika medycyny sądowej, który byłby adresowany do przedstawicieli zawodów prawniczych, wystąpiło Wydawnictwo Wolters Kluwer. Aktualnie nie ma bowiem na rynku książki, która w przystępny sposób przedstawia kluczowe kwestie z obszaru medycyny sądowej przydatne w praktyce zawodowej prokuratorom, aplikantom oraz funkcjonariuszom Policji. Autorzy monografii mają także nadzieję, że może ona stanowić cenny materiał dydaktyczny zarówno do prowadzenia zajęć akademickich na wydziałach prawa i administracji, jak również dla wszystkich osób, które interesują się problematyką medyczno-sądową.

Medycyna jako całość rozwija się bardzo dynamicznie, wkraczają nowe metody badań, wykorzystuje się osiągnięcia technologiczne, co powoduje stałe i bardzo istotnie poszerzające się możliwości badawcze. Nie sposób ich wszystkich opisać. Dlatego dokonaliśmy autorskiego wyboru zagadnień poruszanych w niniejszym opracowaniu. Kierowaliśmy się doświadczeniami biegłych z zakresu medycyny sądowej, toksykologii i genetyki, praktyką opiniodawczą, a także konsultowaliśmy zakres opisywanych zagadnień z praktykującymi prawnikami, zdobywając informacje, co dla nich będzie najważniejsze i najbardziej użyteczne. Materiał fotograficzny wykorzystany w monografii, pochodzący z archiwum Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, pozwoli na wzbogacenie treści zawartej w tej publikacji. Efektem tego jest oddawana w ręce Czytelników Medycyna sądowa dla prawników.

Rozdział II. Oględziny zwłok na miejscu ich znalezienia

1. Uwagi wprowadzające

Oględziny, w tym zwłok na miejscu zdarzenia, są kluczową czynnością z punktu widzenia planowania dalszych działań i stawianych hipotez w postępowaniu przygotowawczym. Postępowanie członków ekipy oględzinowej wpływa na przebieg i wynik tej czynności, mającej niewątpliwie istotne znaczenie dowodowe. Truizmem jest powiedzieć, że oględziny, jak żadna inna czynność, realizują dyrektywę zawartą w art. 2 § 1 k.p.k. – sprawca przestępstwa ma zostać wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie powinna ponieść tej odpowiedzialności. Oględziny dają odpowiedź, czy mamy do czynienia z czynem zabronionym, czy też sytuacją nieupoważniającą do wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego. Są „dostarczycielem” istotnych informacji, ujawnionych i zabezpieczonych śladów, których wartość jest nie do przecenienia w dalszych etapach postępowania38. Oględziny, jako czynność procesowa dokonywana najczęściej w toku postępowania przygotowawczego, realizują cele tego postępowania określone w art. 297 k.p.k.: wyjaśnienie charakteru i okoliczności zdarzenia, ustalenie sprawcy zdarzenia, zebranie rzeczowego materiału dowodowego w postaci ujawnionych i zabezpieczonych śladów kryminalistycznych39. Błędy popełnione podczas realizacji tej czynności najczęściej nie są możliwe do naprawienia i chociaż oględziny nie są niepowtarzalne, to ich powtórzenie powinno być traktowane jak działania wyjątkowe. Należy bowiem mieć na względzie, że upływ czasu i związana z tym destrukcja śladów, zmiany na miejscu zdarzenia, zamierzone i niezamierzone działania osób trzecich czynią powtórne oględziny nieefektywnymi40. Oględziny wpływają na wykrywalność sprawców przestępstw, w tym zwłaszcza zabójstw41. Prawidłowo przeprowadzona czynność, biorąc pod uwagę stały rozwój techniki kryminalistycznej, dostępnych obecnie technologii i możliwości badawczych, daje szansę na wykorzystanie procesowe nawet najmniejszych ilości materiału np. biologicznego, zabezpieczonego na miejscu zdarzenia. Czasami to, co jest niepozorne, na pozór nieprzydatne, może odegrać kluczową rolę dla ustalenia sprawcy42. Czynność ta jest obligatoryjnie dokumentowana protokołem (art. 143 § 1 pkt 3 k.p.k.) stanowiącym podstawowy dowód zachowania właściwej formy postępowania43.

W literaturze wiele napisano o znaczeniu oględzin, ale i o błędach popełnianych podczas ich realizacji. Praprzyczyną wielu uchybień jest subiektywne i mało odpowiedzialne traktowanie oględzin, wyrażające się zrutynizowanym podejściem, nieuczestniczeniem w nich prokuratora i niewłaściwym doborem składu ekipy oględzinowej44. Jednym z najczęściej popełnianych błędów przy oględzinach miejsca ujawnienia zwłok jest brak precyzyjnego opisu dotyczącego wyglądu tego miejsca i rozmieszczenia na nim śladów oraz dowodów rzeczowych. Jak wskazują na to badania, nawet tak oczywista kwestia jak oznaczenie stałego punktu odniesienia (SPO), bardzo istotnego dla dokonywania pomiarów i oznaczania wzajemnego usytuowania śladów, nie jest rutyną, a raczej rzadkością. Często używa się określeń „około”, „szacunkowo”, „w odległości x kroków” – czyli daleko od pożądanej i oczekiwanej precyzji45. Bardzo lakonicznie opisywane są miejsca ujawnienia zwłok, co w połączeniu z brakiem odpowiedniej dokumentacji technicznej uniemożliwia sądowi i uczestnikom postępowania właściwe zapoznanie się z miejscem zdarzenia, rekonstrukcję rozmieszczenia śladów względem zwłok i otoczenia46. Błędnie wyznacza się teren oględzin w sposób nieuprawniony, zawężając go do najbliższego otoczenia zwłok, co samo w sobie stanowi przyczynek do utraty śladów istotnych w postępowaniu dowodowym. Samo postępowanie osób kierujących na miejscu czynnością często również należy ocenić krytycznie. Niepożądaną rzeczą jest dokonywanie podczas czynności selekcji śladów pod kątem ich dalszego wykorzystania, przez co nie zabezpiecza się materiału istotnego, za to utrwala i zabiera przedmioty bezwartościowe dla realizowania celów postępowania47. Problem sprawia opis ujawnionych i zabezpieczonych śladów, począwszy od używanej nomenklatury, a skończywszy na pomijaniu tak istotnych kwestii, jak wygląd śladu i sposób jego zabezpieczenia technicznego oraz procesowego48. Z badań przeprowadzonych w latach 2000–2006 przez M. Całkiewicz wynika, że w ponad 30% analizowanych spraw – dotyczących m.in. zabójstw, dzieciobójstw, samobójstw i nieumyślnego spowodowania śmierci – podczas oględzin nie ujawniono i tym samym nie zabezpieczono żadnych śladów i dowodów rzeczowych, nawet tak oczywistych, jak ślady daktyloskopijne, traseologiczne czy biologiczne49. Być może tak się dzieje z tego powodu, że obecność prokuratora na miejscu oględzin należy do rzadkości, mimo obowiązku wynikającego z § 52 ust. 1 regulaminu wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury50 (na miejscu zdarzenia, którego skutkiem jest śmierć człowieka, a także innych wskazanych przez kierownika jednostki, czynności procesowe wykonują osobiście prokuratorzy lub kierują ich przebiegiem). Z badań K. Juszki prowadzonych w latach 2005–2010, a dotyczących efektywności oględzin w sprawach o zabójstwa, wynika, że w 30% oględzin miejsca ujawnienia zwłok nie uczestniczył lekarz ani z zakresu medycyny sądowej, ani innej specjalności, a aż w 21% oględzin ani prokurator, ani lekarz nie byli obecni podczas czynności51. Trudno zatem oczekiwać, że czynność ta będzie przeprowadzana prawidłowo i z zachowaniem wszystkich reguł jej przypisanych52.

Na marginesie należy podkreślić, że niniejszy rozdział nie porusza zagadnień oględzin miejsc katastrof masowych, w których podstawowym celem czynności medyczno-sądowych jest identyfikacja zwłok53.

2. Podstawa prawna

Oględziny są czynnością procesową uregulowaną w art. 207 k.p.k. Co to zasady nie są czynnością obligatoryjną, bowiem ustawodawca użył określenia „w razie potrzeby dokonuje się oględzin”. Jednakże w przypadkach, gdy zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci, oględziny stają się czynnością obligatoryjną, podobnie jak otwarcie zwłok, o czym stanowi art. 209 § 1 k.p.k. W świetle tego przepisu można przyjąć, że oględziny zwłok mają dwie formy: oględzin zewnętrznych przeprowadzanych na miejscu ich ujawnienia i wewnętrznych, czyli sekcji54.

Artykuł 207 k.p.k. jest ogólną podstawą prowadzenia wszystkich oględzin, w tym miejsca, osoby i rzeczy. W przypadku oględzin miejsca ujawnienia zwłok pojawia się kwestia, jak należy traktować zwłoki, czy jako osobę, czy jako rzecz i czy zastosowanie powinny mieć art. 207 § 2 i 3 k.p.k., skoro oględzinom zwłok dedykowany jest art. 209 k.p.k. W literaturze przeważają poglądy, że wobec przyjętej regulacji wyodrębniającej oględziny zwłok do odrębnej jednostki redakcyjnej ustawy należy potraktować je jako specyficzną rzecz55. Niewątpliwie nie są to bowiem oględziny osoby. Skoro ustawowo dzielimy tę czynność na oględziny osoby i rzeczy, to przemawia to za przyjęciem, że martwe ciało człowieka, nie odbierając mu godności, zaliczamy jako rzecz sui generis56. Konsekwencją takiego podejścia jest stosowanie także art. 207 § 2 k.p.k., czyli: jeżeli przedmiot może ulec przy badaniu zniszczeniu lub zniekształceniu, część tego przedmiotu należy w miarę możności zachować w stanie niezmienionym, a gdy to nie jest możliwe – stan ten utrwalić w inny sposób. Podsumowując, przyjąć należy, że oględziny zwłok stanowią specyficzną i ustawowo wyodrębnioną formę oględzin.

Przedmiotem oględzin są zwłoki, czyli ciało nieżyjącej osoby i szczątki ludzkie w postaci popiołów powstałych po spopieleniu zwłok, pozostałości zwłok wydobyte z grobu oraz części ciała oddzielone od całości57.

Jak to wyżej wskazano, oględziny zwłok przeprowadza się, gdy zachodzi podejrzenie przestępnego spowodowania śmierci oraz w sytuacji ujawnienia zwłok, gdy istnieje chociażby minimalne podejrzenie, że zgon nie nastąpił z przyczyn naturalnych. Ustawodawca nie warunkuje przeprowadzenia oględzin zwłok uzasadnionym podejrzeniem popełnienia czynu zabronionego, co oznacza, że wystarczające jest występowanie symptomów sugerujących, że nie jest to zgon naturalny lub nie można stwierdzić, jaka jest przyczyna śmierci, a także istnienie okoliczności budzących wątpliwości. Oględziny zwłok na miejscu ich znalezienia pozwalają w niektórych przypadkach wykluczyć lub potwierdzić działanie osób trzecich. Ich celem jest ustalenie czasu i przypuszczalnej przyczyny zgonu oraz okoliczności zdarzenia58. Są czynnością procesową, czyli powinny być przeprowadzone po wszczęciu śledztwa, ale mogą być wykonane także w ramach czynności w niezbędnym zakresie (art. 308 k.p.k.)59. Niedopuszczalne są w trybie czynności sprawdzających, uregulowanych w art. 307 § 2 k.p.k., gdyż wymagają one spisania protokołu, a przeprowadzane są przez biegłego lekarza na podstawie zarządzenia prokuratora lub sądu w formie postanowienia. Zgodzić się należy z V. Kwiatkowską-Wójcikiewicz, że „zaniechanie przeprowadzenia oględzin w sytuacji, gdy była taka potrzeba (miały one istotne znaczenie dla sprawy) może stać się podstawą do podniesienia tego w środku odwoławczym jako obrazy przepisów postępowania karnego oraz błędu w ustaleniach faktycznych popełnionych przez organ prowadzący postępowanie, co wynika z regulacji art. 438 pkt 2 i 3 k.p.k.”60.

W art. 209 § 2 k.p.k. wyraźnie wskazano, że oględzin zwłok dokonuje prokurator, a w postępowaniu sądowym – sąd, z udziałem biegłego lekarza, w miarę możliwości z zakresu medycyny sądowej. Wyjątek stanowią przypadki niecierpiące zwłoki, wówczas oględzin dokonuje Policja z obowiązkiem niezwłocznego powiadomienia prokuratora. Zgodnie z art. 209 § 3 k.p.k. oględzin zwłok dokonuje się na miejscu ich znalezienia, a do czasu przybycia prokuratora lub sądu przemieszczania lub poruszania zwłok można dokonać tylko w razie konieczności. Taką okolicznością są działania resuscytacyjne i stwierdzenie zgonu.

Przepisy Kodeksu postępowania karnego nie są jedynymi regulującymi zasady przeprowadzania tej czynności. W przypadku oględzin prowadzonych przez Policję zastosowanie znajdują wytyczne nr 3 Komendanta Głównego Policji, szczegółowo regulujące zasady ich organizacji i prowadzenia61. Nie można także pominąć zaleceń taktyki kryminalistycznej oraz procedur opracowanych przez ENFSI (European Network of Forensic Science Institutes) – standardów postępowania dla kierujących oględzinami miejsca zdarzenia. Według tych wytycznych do zadań medyka sądowego w trakcie oględzin zwłok na miejscu zdarzenia należy: ustalenie, w miarę możliwości, czy są to szczątki ludzkie, określenie ich płci i przybliżonego wieku; ustalenie przybliżonego czasu zgonu i pomoc w koordynowaniu działań w trakcie oględzin, polegająca na interpretowaniu związków pomiędzy ogólnym stanem zwłok a ich otoczeniem na potrzeby budowy wstępnych wersji przebiegu zdarzenia62.

Należy podkreślić znaczenie prawidłowego zabezpieczenia materiału biologicznego już podczas oględzin zwłok w miejscu ich ujawnienia, takich jak np. wymazy z pochwy lub ślady linii papilarnych ujawnionych na ciele ofiary. Taki sposób postępowania zabezpiecza przed ich degradacją w trakcie transportu i przechowywania zwłok.

Szczegółowe dyspozycje, jak postępować na miejscu ujawnienia zwłok, zawiera § 54 wytycznych Nr 3 Komendanta Głównego Policji z 30.08.2017 r. w sprawie wykonywania niektórych czynności dochodzeniowo-śledczych przez policjantów. Zgodnie z tymi wytycznymi policjant dokonuje oględzin zwłok jedynie na polecenie prokuratora w sytuacji, gdy zaniechanie natychmiastowego dokonania oględzin groziłoby utratą śladów lub dowodów przestępstwa (§ 54 ust. 1). Jeżeli oględzin zwłok dokonuje policjant, to dąży do uzyskania od lekarza wstępnych informacji dotyczących w szczególności:

1) rozmieszczenia i nasilenia wczesnych i późnych znamion śmierci;

2) reakcji tkanek w procesie ich obumierania;

3) zanieczyszczeń powłok ciała, w szczególności kończyn, płynami ustrojowymi, wydzielinami i wydalinami lub substancjami obcego pochodzenia;

4) obecności owadów i stadium ich rozwoju;

5) obrażeń ciała, z uwzględnieniem podziału na obrażenia powstałe za życia i po śmierci;

6) czasu i przyczyny zgonu;

7) w przypadku ujawnienia ran i obrażeń – przypuszczalnych narzędzi, którymi je zadano.