Kryminalistyka ebook

Kryminalistyka

Brunon Hołyst

14 wydanie

Wolters Kluwer

Kryminalistyka korzysta z osiągnięć wielu nauk. Dzięki stałemu udoskonalaniu warsztatu badawczego wywiera pozytywny wpływ na kształtowanie bezpieczeństwa w wymiarze politycznym, społecznym, ekonomicznym i indywidualnym.

Brunon Hołyst

Część pierwsza. ZAGADNIENIA OGÓLNE

Rozdział I. POJĘCIE I ZAKRES KRYMINALISTYKI

Współczesne warunki walki z przestępczością wymagają stałego poszerzania znajomości metod działania sprawców, doskonalenia metod ścigania karnego oraz wyprzedzania akcji przestępnej przez bezpośrednie zapobieganie czynom naruszającym porządek prawny. Łącznie więc metody przestępne, śledcze i profilaktyczne tworzą zamknięty system kryminalistyki. To uszeregowanie nie wydaje się przypadkowe. Dopiero bowiem znajomość metod przestępnych, która jest m.in. nieodzownym czynnikiem efektywności ścigania karnego, pozwala na rozwinięcie racjonalnego programu profilaktyki.

Niewątpliwie osiągnięcia wielu nauk znajdują zastosowanie w walce z przestępczością, ale kryminalistyka jest właśnie tą dziedziną wiedzy, która nie recypuje w sposób mechaniczny metod badawczych wypracowanych przez inne nauki, lecz twórczo adaptuje je do swoich celów. Dla przykładu można wymienić badania niewidocznych śladów w promieniach ultrafioletu lub podczerwieni, spektrografię czy rentgenografię. Ponadto kryminalistyka opracowuje własne metody (np. daktyloskopię, psychologiczne zasady zbierania i oceny osobowego materiału dowodowego) lub inicjuje podjęcie badań, których celem jest wykorzystanie wyników różnych nauk do zwiększenia efektywności ścigania karnego1.

Niesłuszna jest zatem, obliczona chyba na tani efekt publicystyczny, uwaga Ch.E. O’Hary i J.W. Osterburga, że: „kryminalistyka jest pasożytniczą dziedziną wiedzy” (parasitical branch of knowledge)2.

Warto poświęcić nieco uwagi tym autorom, którzy sprowadzają zakres kryminalistyki do zastosowania nauk fizycznych i chemicznych w dziedzinie walki z przestępczością (np. J. Grant, P.L. Kirk, R.T. Turner). Autorzy anglojęzyczni wyrażają również pogląd, że termin „kryminalistyka” obejmuje badanie śladów przestępstw w laboratorium. Podobne podejście reprezentuje R. Saferstein3. W takim sformułowaniu – choć w moim przekonaniu błędnym – tkwi swoiste uznanie samodzielności tej nauki, ponieważ nawet same procesy „zastosowania” zakładają specyfikę przedmiotu, jego znajomość oraz wybór metod badawczych. Można przypuszczać, że o pominięciu całej bogatej problematyki przedmiotu kryminalistyki, a w szczególności dominujących w niej zagadnień taktyki, zadecydował rodzaj specjalizacji naukowej tych autorów.

Każda nauka rozumiana jako suma sprawdzonych eksperymentalnie informacji, które pozwalają na sformułowanie przedmiotu badań i wykrycie praw rządzących zjawiskami, bierze swój początek w indukcji, lecz na niej nie może się kończyć. Bezprzedmiotowe bowiem byłoby tworzenie praw, z których nie płynęłyby dedukcyjne wnioski dla ogółu zjawisk lub pewnej ich grupy.

Nie ulega wątpliwości, że zakres kryminalistyki sprowadza się do zagadnień związanych ze ściganiem karnym i zapobieganiem przestępstwu. W związku z tymi zadaniami kryminalistyka stosuje – podobnie jak inne nauki – metody zarówno indukcji, jak i dedukcji. Poznanie na przykład metod działania przestępnego następuje w drodze badań empirycznych, natomiast wiele założeń taktyki śledczej jest już wynikiem stwierdzonych prawidłowości, a więc procesu rozumowania dedukcyjnego.

Kryminalistyka korzysta pomocniczo z osiągnięć innych nauk, co obserwuje się w różnych dziedzinach. Metody statystyczne np. znajdują zastosowanie w ekonomii, socjologii, psychologii, a nawet medycynie. Ten fakt jednak bynajmniej nie osłabia samodzielności wymienionych nauk.

Ogólny postęp w dziedzinie nauk technicznych i przyrodniczych wywiera duży wpływ na kształtowanie się nowych możliwości badawczych w zakresie kryminalistyki. Elektroniczne maszyny cyfrowe otwierają szerokie perspektywy dla efektywniejszego działania służby informacyjno-rozpoznawczej. Maszyna cyfrowa jest dziełem elektronika, ale zastosowanie jej do celów służby śledczej wymaga zaprogramowania odpowiednich informacji przez kryminalistyków.

Kryminalistyka jako nauka jest stosunkowo młoda (powstała w XIX w.), ale dlatego może i powinna recypować najnowocześniejsze metody nauk technicznych i przyrodniczych. Z tego też względu na kryminalistykach ciąży obowiązek szybkiej adaptacji osiągnięć tych nauk dla celów rozwoju reprezentowanej przez nich dyscypliny.

W literaturze fachowej często wymienia się jako równorzędne określenia „taktyka” i „technika” z przymiotnikami „śledcza” oraz „przestępna”. Wymaga zatem na wstępie podkreślenia, iż taktyka – chociaż w poważnym stopniu uwarunkowana jest możliwościami technicznymi – spełnia rolę nadrzędną w stosunku do nauki. Właśnie taktyka – wbrew mylącej terminologii – rozumiana jako ogólny plan i raczej strategia działania decyduje o wyborze konkretnych środków technicznych, które mają się przyczynić do realizacji założonego celu finalnego. Ostatecznym celem taktyki śledczej jest wykrycie sprawcy, m.in. dzięki zastosowaniu odpowiednich metod technicznych, i przedstawienie sądowi ujawnionych i zabezpieczonych środków dowodowych. Taktyka opracowuje podstawowe założenia i zasady kryminalistyki, które są realizowane m.in. dzięki odpowiednim środkom technicznym.

W świetle powyższego wywodu zrozumiały jest fakt nadrzędnego usytuowania taktyki śledczej wobec techniki śledczej, chociaż nadrzędności tej nie należy rozumieć jako bezwyjątkowej. W niektórych przypadkach właśnie technika śledcza – z wszelkimi możliwościami oraz ograniczeniami – może determinować do pewnego stopnia wybór określonej taktyki. Mówiąc zatem o bezsprzecznie nadrzędnej funkcji taktyki śledczej wobec techniki, należałoby jednocześnie podkreślać interakcyjny dwukierunkowy charakter powiązań istniejący między obydwoma obszarami problemowymi.

Odrębną kwestię, dość szeroko poruszaną w literaturze przedmiotu, stanowi zagadnienie wyboru taktyki śledztwa. O ile można przyjąć, iż wybór odpowiedniej techniki śledczej uwarunkowany jest w dużym stopniu zdecydowaniem się na określoną taktykę, o tyle kryteria doboru samej taktyki śledczej nie są wystarczająco jasno sprecyzowane. To bardzo istotne zagadnienie – zarówno z punktu widzenia teorii, jak i praktyki kryminalistycznej – jest niewątpliwie problemem o charakterze metodologicznym i na tej właśnie płaszczyźnie powinno być rozpatrywane.

Wydaje się, że istnieją dwa możliwe sposoby podejścia do kwestii wyjaśnienia kryteriów wyboru określonej taktyki śledczej. Po pierwsze, można przyjąć, iż reguły dotyczące wyboru czy też selekcji optymalnej taktyki śledczej zawierają się w obrębie wiedzy o samej taktyce śledczej. W takim przypadku wiedza o regułach wyboru stanowiłaby swego rodzaju „metanaukę” o taktyce śledczej, obejmującą wiedzę o prawidłowościach, zasadach i metodach doboru właściwej taktyki przy uwzględnieniu wszystkich dostępnych cech sytuacyjnych analizowanego – w toku postępowania dowodowego – zdarzenia.

Drugim możliwym wyjściem jest usytuowanie wiedzy dotyczącej zjawisk związanych z wyborem określonej taktyki śledczej poza wiedzą o samych taktykach. W takiej sytuacji mielibyśmy do czynienia z powstaniem odrębnego działu problemowego w obrębie kwestii procedury śledczej, który można by określić mianem metodykiśledztwa4. Zajmowałby on w stosunku do taktyki śledztwa pozycję nadrzędną w tym sensie, iż wiedza w nim zawarta decydowałaby o wyborze konkretnej taktyki śledztwa i o wszelkich konsekwencjach związanych z takim wyborem.

Metodyka śledztwa obejmowałaby zatem bardzo szeroki zakres wiedzy ogólnej oraz system uniwersalnych reguł i operacji myślowych odnoszących się do czynności podejmowania decyzji. Takie ujęcie obszaru problemowego metodyki śledztwa jest bliskie współczesnym poglądom na przedmiot i zadania kryminalistyki. Przedmiotem badania kryminalistyki są natomiast wzajemne związki i oddziaływania obiektów materialnych oraz wzajemne oddziaływania i stosunki ludzi.

W literaturze amerykańskiej uważa się, że kryminalistyka to zastosowanie wielu dyscyplin naukowych w jednym – wspólnie zorganizowanym, podporządkowanym regułom dowodzenia – ciągu czynności, ukierunkowanym na ustalenie niewinności lub winy oskarżonego5.

Metodyka śledztwa obejmowałaby więc ogólną i specjalistyczną wiedzę, na podstawie której byłyby podejmowane odpowiednie decyzje polegające na wyborze optymalnej taktyki śledczej. Wybór ten dotyczyłby różnych rodzajów taktyk oraz czynności składowych, a mianowicie:

1) taktyki rozpoznawczej:

a) form rozpoznawania,

b) metod rozpoznawczych,

c) taktycznych schematów działań rozpoznawczych;

2) taktyki wykrywania:

a) modelu działań,

b) formy działań,

c) metod działań,

d) wersji śledczej i operacyjnej,

e) zasad typowania sprawców na podstawie wersji,

f) schematów taktycznych wykrywania;

3) taktyki udowadniania:

a) metodyki wykorzystania osobowych źródeł dowodowych,

b) metodyki wykorzystania rzeczowych źródeł dowodowych,

c) metodyki wykorzystania źródeł informacyjnych w procesie dowodzenia,

d) schematów taktycznych czynności dowodowych6.

Wiedza niezbędna do dokonania odpowiednich wyborów powinna obejmować szeroki zakres informacji z dziedziny kryminalistyki i kryminologii. Bardzo ważne w tym kontekście są dane z zakresu wiktymologii, symptomatologii i etiologii przestępstw. Wyniki badań wiktymologicznych przydają się w wielu przypadkach bezpośrednio. Były one najwcześniej stosowane jako wiedza o osobie poszkodowanego, która jest częstokroć punktem wyjścia w procesie wykrywania przestępcy.

Szczególnie istotną rolę w obrębie metodyki śledztwa odgrywa zagadnienie podejmowania decyzji przejawiające się w praktyce w dokonywaniu wyborów optymalnych taktyk śledczych.

Podejmowanie decyzji jest czynnością polegającą na wyborze określonego rodzaju działania ze zbioru działań możliwych7. Jest ono ściśle związane z poznawaniem i motywacją, ponieważ w skład czynności decyzyjnych wchodzą zarówno procesy poznawcze, takie jak formułowanie możliwych wariantów działania czy przewidywanie konsekwencji decyzji, jak i procesy motywacyjne, takie jak ocena wartości skutków działania, która jest uwarunkowana dominującymi motywami. Mimo jednak związków między podejmowaniem decyzji a poznaniem i motywacją czynność dokonywania wyborów ma wiele cech jej tylko właściwych.

Szczególnie ważne, z uwagi na interesujące nas zagadnienie metodyki śledczej, jest rozpatrywanie czynności podejmowania decyzji ryzykownej, czyli takiej, w której brak jest pewności co do osiągnięcia pożądanych wyników. We współczesnej psychologii twierdzi się, iż decyzje podejmowane w warunkach ryzyka są zdeterminowane przez dwa czynniki:

1) użyteczność wyników,

2) subiektywne prawdopodobieństwo otrzymania pożądanych wyników.

Użyteczność to subiektywna wartość wyniku, subiektywne prawdopodobieństwo zaś to stopień pewności, czyli przekonania podmiotu, że zaistnieje określony stan rzeczy i że w związku z tym uzyska się określony wynik działania. Dopiero po ustaleniu tych dwóch zmiennych może zostać podjęta decyzja w sytuacji ryzykownej.

W sytuacji ryzyka istnieje możliwość wyboru dwu lub więcej działań ryzykownych. Każde z nich prowadzi do kilku wyników, których użyteczność i subiektywne prawdopodobieństwo są dokładnie określone. Działania dostępne w danej sytuacji różnią się poziomem ryzyka, przy czym w psychologii brak jest obecnie powszechnie przyjętej metody pomiaru wielkości ryzyka. Najczęściej ryzykowność działania ocenia się za pomocą czterech następujących kryteriów:

1) straty: ryzyko jest tym większe, im większe straty można ponieść w przypadku zdecydowania się na określone działania; w tym przypadku bierze się pod uwagę najgorszy wynik działania;

2) oczekiwane straty: ryzyko jest tym większe, im większe są oczekiwane straty, które oblicza się, mnożąc użyteczność wyniku najgorszego przez prawdopodobieństwo otrzymania tego wyniku;

3) rozpiętość wyników: ryzyko jest tym większe, im większa jest rozpiętość między najlepszym i najgorszym rezultatem działania;

4) wariantowość wyników: ryzyko jest tym większe, im większa jest wariantowość wyników.

W konkretnej sytuacji wybór któregokolwiek z czterech zaprezentowanych kryteriów zależy na ogół od zaistniałej sytuacji decyzyjnej oraz różnic indywidualnych występujących między ludźmi.

Mając na uwadze interesujące nas zagadnienie metodyki śledczej, należy rozpatrzyć czynność podejmowania decyzji w aspekcie wchodzących w jej skład procesów.

Można stwierdzić, iż składa się ona z trzech głównych procesów decyzyjnych:

1) procesu wartościowania wyników;

2) procesu określania ich prawdopodobieństwa subiektywnego;

3) procesu wyboru działania.

Jedynie trzeci spośród wymienionych procesów jest procesem stricte decyzyjnym; dwa pierwsze należy zaliczyć do procesów przeddecyzyjnych.

Proces wartościowania rezultatów polega na ocenie ich użyteczności, przy czym, jak już stwierdzono, użyteczność jest subiektywną wartością różnorodnych konsekwencji czynności. Według teorii T. Tomaszewskiego nie tylko wyniki, lecz również same czynności mają określoną użyteczność8.

W trakcie podejmowania decyzji ludzie biorą pod uwagę zarówno użyteczność czynności, jak i użyteczność jej wyniku.

Poziom użyteczności czynności i jej rezultatów może ulec modyfikacji wraz ze zmianą stanu motywacyjnego podmiotu. Ten sam obiekt może mieć zatem różną użyteczność dla tego samego człowieka.

Prawdopodobieństwo subiektywne jest oceniane nie tylko w sytuacjach decyzyjnych, lecz również w trakcie przebiegu czynności poznawczych, takich jak spostrzeganie czy myślenie. Można je zdefiniować jako stopień przekonania jednostki, iż zajdzie określone zdarzenie. Ten rodzaj prawdopodobieństwa należy odróżnić od prawdopodobieństwa obiektywnego, które można określić jako względną częstość zdarzeń.

Wybór działania jest procesem, w ścisłym tego słowa znaczeniu, decyzyjnym, w którym człowiek ocenia atrakcyjność poszczególnych działań i akceptuje najbardziej korzystne spośród nich. W procesie tym stosowane są pewne strategie kombinacji użyteczności i prawdopodobieństwa subiektywnego, które pozwalają wybrać optymalne działanie.

W literaturze wyróżnia się cztery strategie postępowania9:

1) strategię maksymalizacji prawdopodobieństwa zysku, przy której stosowaniu bada się przede wszystkim prawdopodobieństwo otrzymania wyniku korzystnego, a następnie wybiera działanie, dla którego prawdopodobieństwo to jest najwyższe;

2) strategię maksymalizacji wielkości zysku; posługując się nią, analizuje się wyniki korzystne i akceptuje to działanie, które przynosi największy zysk;

3) strategię minimalizacji prawdopodobieństwa straty; w tej sytuacji podmiot zwraca uwagę na szansę otrzymania wyniku niekorzystnego i wybiera takie działanie, dla którego szansa taka jest mniejsza;

4) strategię minimalizacji wielkości straty; w przypadku jej stosowania analizowane są przede wszystkim wyniki niekorzystne, czyli możliwe straty, a następnie akceptowane są takie działania, które zapewniają najmniejsze z możliwych strat.

Czynności decyzyjne, z którymi mamy do czynienia w sytuacji śledczej, zaliczyć należy w znacznej części do czynności związanych z decyzyjnymi sytuacjami otwartymi. W odróżnieniu od sytuacji otwartych nie są w nich bowiem dane z góry zbiory wszelkich możliwych działań ani też wszystkich możliwych ich konsekwencji. Konstruowanie możliwych wariantów działań oraz przewidywanie ich konsekwencji musi być zatem opracowane przez prowadzącego śledztwo i może stanowić zadanie bardziej skomplikowane i czasochłonne niż sam wybór określonego wariantu postępowania.

W wielu krajach nadaje się pojęciu kryminalistyki odmienną treść, a nawet używa się innych określeń w miejsce tego terminu.

W Niemczech zaznaczył się prawie historyczny już podział kryminalistyki na technikę i taktykę; niekiedy wymienia się również trzeci element – służbę kryminalną. Obecnie wprowadza się tam nowe określenia, np. „diagnostyka kryminalna” lub „diagnostyka czynu”.

Spośród trzech głównych filarów kryminalistyki: taktyki, techniki i strategii kryminalistycznej w literaturze niemieckiej wiele uwagi poświęcono tej ostatniej. Przez pojęcie strategii kryminalistycznej rozumie się racjonalne współdziałanie sił policyjnych w realizacji celów polityki kryminalnej. Treść strategii kryminalistycznej – jako planowania i przeprowadzania całości działań w zakresie kontroli przestępczości z uwzględnieniem poczucia bezpieczeństwa ludności i wykorzystania materialnych i osobowych środków w celu redukcji przestępczości – stanowi rozszerzenie tego pojęcia10. Ważny wkład w zwiększenie praktycznej zdolności (przydatności) strategii kryminalistycznej wnieśli Ziercke, Jansen i Finkel11, Ackermann zaś stwierdził, że: „związków między polityką kryminalną, strategią i kryminalistyką nie można rozdzielić”12. Strategia kryminalistyczna przeważnie – jeśli nie wyłącznie – jest domeną działalności policji. Dopiero jednak Brisach i inni13 przedstawili w pełni strategię kryminalistyczną. Usystematyzowane przez nich tezy o strategicznym planowaniu i działaniu stanowiły przez wiele lat podstawę szkolenia sił kierowniczych policji w Polizei-Führungs-Akademie. Znaczenia tej strategii nie zmniejszyły nawet twierdzenia niektórych autorów, że utworzenie banku danych ułatwi pracę wszystkim jednostkom policji.

Strategia kryminalistyczna, choć różniąca się od taktyki w poszczególnych sprawach, jest ściśle związana z taktyką i techniką kryminalistyczną, a nawet umożliwia ich pełniejszy rozwój, stwarzając logistyczne i personalne warunki ramowe. Wystarczy tu wymienić jako przykład analizy DNA i prognozowanie rozwoju innych badań.

Czego można oczekiwać od strategii kryminalistycznej w praktyce i dla praktyki? Można tu wymienić m.in. koncepcje zwalczania i zapobiegania przestępczości, szkolenia i doskonalenia. Strategiczne myślenie i działanie może mieć miejsce w wielu dziedzinach, m.in. takich jak:

1) zajęcie stanowiska przez policję wobec zamykania instytutów medycyny sądowej w Niemczech (trudności finansowe);

2) wykorzystanie najnowszej techniki wojskowej dla celów kryminalistyki, np. możliwości wykorzystania samolotów bezzałogowych w szczególnych sprawach, takich jak branie zakładników, wykorzystanie systemu GPS (Global Positioning System) w dochodzeniach;

3) zastosowanie strategii w zwalczaniu przemytu np. papierosów, a więc współdziałanie z urzędami celnymi;

4) zwalczanie przestępczości ponadgranicznej, w tym tworzenie wspólnych grup dochodzeniowych;

5) zwalczanie przestępczości gospodarczej i zorganizowanej na wielką skalę, wykorzystanie danych w dochodzeniu przestępczości pornografii i dziecięcej i innej.

Strategiczne myślenie to również myślenie prognostyczne. Poważne prognozy to uzasadnione opinie na temat przyszłego rozwoju przestępczości i jej poszczególnych przejawów.

Zachodzi też konieczność ścisłego powiązania strategicznych rozważań z osiągnięciami kryminologii. Wiedza o przyczynach przestępczości nie powinna opierać się na spekulacjach bądź opiniach medialnych, ale musi ona być uzyskiwana metodami naukowymi. Tak jak policja nie jest tylko „wykonawcą prawa”, tak strategia kryminalistyczna nie stanowi jedynie stosowania prawa. Tak samo jak nie może być poważnej polityki karnej bez kryminologii, tak również strategia kryminalistyczna nie może pominąć wiedzy kryminologicznej. Szefowie policji mają prawo i obowiązek wspierać strategię kryminalistyczną, budować ją i wprowadzać do polityki kryminalnej i bezpieczeństwa.

Na planowanie i działanie strategiczne wpływa wiele czynników, które należy wykrywać i uwzględniać (ich pominięcie grozi bowiem powstaniem błędnych ocen i rozstrzygnięć). Wpływy te można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne, policja może zaś oddziaływać tylko na te drugie.

Strategia kryminalistyczna w zwalczaniu przestępczości posługuje się wieloma instrumentami i metodami, np. o charakterze społecznym i gospodarczym. Wiedza i stosowanie tych narzędzi i metod w praktyce nie są jednak jeszcze dostateczne. Kryminalistycznej strategii i kryminalno-strategicznego myślenia nie można już w naukowej kryminalistyce pominąć.

W niektórych publikacjach francuskojęzycznych znajdujemy pojęcia: police technique i police scientifique (A. Niceforo, A.R. Reiss). E. Locard używa pojęcia „kryminalistyka” (criminalistique) i „technika policyjna” (technique policier). Jedynie F.E. Louwage podtrzymuje w swojej pracy Police criminelle, technique et tactique podział kryminalistyki na dwie części. W zasadzie we wszystkich podręcznikach francuskich przeważa „kryminalistyka przyrodnicza” rozumiana jako technika kryminalistyczna.

We włoskim obszarze językowym są zamiennie stosowane terminy „kryminalistyka” (criminalistica) i „technika policyjna” (polizia tecnica).

W obszarze językowym anglo-amerykańskim występuje wiele zamiennie używanych pojęć.

W Wielkiej Brytanii określenia criminal investigation i crime detection są w użyciu od dziesiątków lat. W tym klasycznym kraju detektywów trudno sobie wyobrazić odejście od tych terminów. A. Lucas i H.T.F. Rhodes stosują już od dawna dla dziedziny techniki kryminalistycznej pojęcia: forensic chemistry i scientific criminal investigation.

W Stanach Zjednoczonych wielu autorów, zwłaszcza Ch.E. O’Hara i J.W. Osterburg, ponadto K.P. O’Brien i R.C. Sullivan oraz R.T. Turner, starało się od dłuższego czasu objąć pojęcia: police science, scientific criminal investigation, forensic science, crime detection i inne terminem criminalistics14. O’Hara stosuje pojęcie criminalistics w swym obszernym dziele Fundamentals of Criminal Investigation jako łączne dla wszystkich nauk przyrodniczych, które mogą znaleźć zastosowanie w wyjaśnianiu przestępstw, szczególnie w zakresie dowodów rzeczowych. Nie jest znana historia żadnej policyjnej instytucji szkoleniowej, w której wystąpiłoby pojęcie criminalistics. W wielu instytucjach amerykańskiej policji federalnej spotykamy dziś niewyraźny i wieloznaczny termin law enforcement art, w którego obrębie ujmuje się zarówno kryminalistyczne czynności dochodzeniowe, jak i samoobronę bez użycia broni, wyszkolenie w strzelaniu itp. Dla dziedziny naukowo-przyrodniczych metod badań przeważnie stosuje się pojęcie forensic science. Inni autorzy anglosascy wyrażają pogląd, że termin „kryminalistyka” obejmuje doświadczenia w laboratorium badającym ślady przestępstw15. Podobne pojęcie reprezentuje R. Saferstein16.

Należy natomiast podkreślić, że H. Söderman uważa technikę kryminalistyczną za pojęcie nadrzędne nad taktyką.

Różnorodność definicji kryminalistyki wynika przede wszystkim z odmiennego określania istoty tej nauki oraz zakresu jej zadań.

Są i tacy autorzy, którzy uważają, że kryminalistyka zajmuje się jedynie adaptacją osiągnięć różnych nauk, w szczególności fizycznych i przyrodniczych, na potrzeby postępowania karnego. Ch.E. O’Hara i J.W. Osterburg piszą, że: „kryminalistyka jest nauką o zastosowaniu metod fizycznych do wykrywania przestępstw”17.

Według innych poglądów kryminalistyka obejmuje taktykę i technikę przestępną oraz taktykę i technikę śledczą. Na przykład P. Horoszowski uważał, iż kryminalistyka: „bada sposoby i środki dokonywania przestępstw oraz opracowuje metody służące do wykrycia przestępstwa, tudzież do ustalenia i ujęcia sprawcy czynu przestępnego”18.

Należy wreszcie wskazać na stanowisko, iż celem kryminalistyki jest poznanie metod przestępnych, wypracowanie metod śledczych i profilaktycznych. Na przykład W. Gutekunst uważa kryminalistykę za: „naukę o taktyce i technice popełniania przestępstw, o taktyce i technice dochodzenia oraz o taktyce i technice zapobiegania przestępstwom”19. Inni autorzy proponują następującą definicję: „kryminalistyka to praktyczna nauka opracowująca zasady sprawnego działania, stosowania taktycznych i technicznych metod śledczych i badawczych wykorzystywanych w celu ujawniania i zabezpieczania faktów mających znaczenie wykrywcze i dowodowe oraz zapobiegania ujemnym zjawiskom społecznym”20. R.S. Biełkin ujmuje kryminalistykę jako: „naukę o prawach powstawania, zbierania, badania, oceny i wykorzystywania dowodów opartych na poznawaniu tych praw, środków i metod wykrywania przestępczości”21. Mimo uwzględnienia zagadnień profilaktyki R.S. Biełkin zawęża zakres kryminalistyki do procesu wykrywania przestępstw w aspekcie tylko dowodowym. F. Meixner reprezentuje pogląd, że kryminalistyka jest: „nauką o formach objawowych przestępczości, o metodach popełniania i zapobiegania oraz ujawniania, stwierdzenia i wyjaśnienia faktu przestępstwa, jak również ustalenia sprawcy”22. Jeszcze szerzej przedstawia zakres kryminalistyki F. Kleinschmidt. Według niego kryminalistyka zajmuje się: „szczególnymi formami objawowymi przestępczości, przyczynami czynów przestępnych oraz metodami zwalczania i zapobiegania”23.

Aktualnie coraz bardziej powszechny jest pogląd, iż do zadań kryminalistyki należy także zapobieganie przestępczości24.

Autorzy niemieckiego podręcznika stwierdzają, iż kryminalistyka jest nauką o metodach i środkach zapobiegania, wykrywania i wyjaśniania przestępstw, łącznie ze ściganiem osób i poszukiwaniem rzeczy. Przyjmując tradycyjny podział kryminalistyki na taktykę i technikę kryminalistyczną jako trzecią kolumnę, na której się ona opiera, wymieniają strategię kryminalną, rozumiejąc przez nią racjonalne współdziałanie sił policyjnych w realizacji celów polityki kryminalnej. Jako dodatkowy element definicji pojęcia „kryminalistyka” należy wziąć pod uwagę logistykę, która obejmuje znajomość metod służbowego i wyposażeniowego zaopatrzenia policji dla prewencyjnego i represyjnego zwalczania przestępczości. Autorzy rozważają metodykę praktycznej kryminalistyki oraz teorię kryminalistyki i dochodzą do wniosku, iż dotychczas pojęcie, treść, podstawy prawne i metody kryminalistyki nie zostały systemowo zbadane25.

Na profilaktyczne funkcje kryminalistyki zwraca także uwagę M. Kulicki. Kryminalistyka jest nauką o rozpoznawaniu środowisk kryminalnych, o wykrywaniu przestępstw i ustalaniu osób mogących być ich sprawcami, o uzyskiwaniu środków dowodowych i udowadnianiu sprawstwa oraz o zapobieganiu przestępstwom26.

Z. Czeczot i T. Tomaszewski określają kryminalistykę jako: „naukę praktyczną, opracowującą zasady sprawnego działania, stosowanie środków technicznych i laboratoryjnych metod badawczych w celu zapobiegania popełnianiu przestępstw i wykrywania ich oraz ustalania faktów mających znaczenie dowodowe w postępowaniu karnym (przygotowawczym i sądowym) albo innym (np. cywilnym)”27. T. Hanausek definiował kryminalistykę jako naukę o taktycznych zasadach i sposobach oraz o technicznych metodach i środkach rozpoznawania i wykrywania prawnie określonych, ujemnych zjawisk społecznych, a w szczególności przestępstw i ich sprawców oraz udowadniania istnienia lub braku związku między osobami i zdarzeniami; a także zapobiegania przestępstwom i innym niekorzystnym, lecz prawnie relewantnym zjawiskom. Nauka ta zajmuje się również strategią przewidywania i przyszłego rozpoznawania oraz zwalczania tych zjawisk, zwłaszcza przez zapobieganie ich powstawaniu i rozwojowi28.

Bardzo szeroko postrzega zakres kryminalistyki M. Kulicki, pisząc: „kryminalistyka jest nauką wchodzącą do systemu nauk prawnych, gdyż wyrosła z potrzeb prawa i służy jego realizacji. Kryminalistyka (…) służy realizacji norm prawa karnego materialnego, głównie przez ustalanie wielu aspektów strony przedmiotowej oraz osoby sprawcy. Kryminalistyka wypełnia również prakseologiczną treścią wiele dyspozycji norm prawa procesowego (…). Zasady kryminalistyki powinny znajdować zastosowanie również w procesie cywilnym (…), a także w postępowaniu dotyczącym wykroczeń. Kryminalistyka jest nauką obejmującą nie tylko postępowanie poprzedzające sporządzanie aktu oskarżenia, lecz także stadium jurysdykcyjne procesu. Przedmiotem badań i koncepcji kryminalistycznych są zarówno czynności procesowe (dowodowe), jak i czynności pozaprocesowe (operacyjno-rozpoznawcze). Przedmiotem badań kryminalistyki są taktyka i technika przestępcza (kryminalna) oraz taktyka i technika kryminalistyczna (rozpoznawcza, wykrywcza, dowodowa, zapobiegawcza). Elementy taktyczne i techniczne w znacznym stopniu przenikają się nawzajem i splatają (…) Metodą badań naukowych kryminalistyki jest integracyjne stosowanie osiągnięć szeregu innych nauk (…) oraz opracowywanie własnych metod i środków”29.

Wreszcie J. Widacki nie podaje syntetycznej definicji kryminalistyki, uwzględnia on uniwersytecki aspekt pojęcia kryminalistyki. Kryminalistyka jest traktowana jako pewna całość wyodrębniona z nauk sądowych i policyjnych: „na poziomie naukowym uważam ją przede wszystkim za metanaukę wszystkich nauk sądowych, na poziomie dydaktycznym za wstęp do nauk sądowych”30.

Inna definicja kryminalistyki ujmuje ją jako naukę praktyczną wykorzystywaną w procedurach prawnych, obejmującą technikę, taktykę i strategię zwalczania przestępczości oraz innych niekorzystnych społecznie zjawisk. Kryminalistyka zajmuje się poznawaniem metod popełniania przestępstw, wykrywaniem faktu ich popełnienia oraz wykrywaniem sprawców, a także metodami zapobiegania przestępstwom31.

Dotychczasowe rozważania pozwalają na przedstawienie własnej definicji kryminalistyki: jest to nauka o metodach ustalania faktu przestępstwa, sposobu jego popełnienia, wykrywaniu sprawców i zapobieganiu przestępstwom oraz innym ujemnym zjawiskom społecznym.

Realizacja wymienionych zadań musi być poprzedzona – o czym już wspomniałem – znajomością metod działania przestępnego. Nieznajomość metod działania przestępnego utrudnia bowiem w znacznym stopniu wykrycie sprawców przestępstwa, sposobu jego popełnienia, jak również stosowanie metod profilaktycznych, a nieraz nawet uniemożliwia ustalenie samego faktu przestępstwa przez wadliwą ocenę umiejętnie pozorowanego wypadku. Jak wielkie znaczenie przywiązują praktycy do znajomości metod przestępnych, świadczy m.in. eksperyment przeprowadzony we Francji na początku XIX w., w którym „brygady śledcze”, łącznie ze swoim szefem (E.-F. Vidocq), rekrutowały się przeważnie z przestępców. Eksperyment ten nie powiódł się jednak ze względu na niski poziom moralny członków brygad.

Osiągnięcia kryminalistyki są także wykorzystywane m.in. w procesie cywilnym i postępowaniu administracyjnym32. Niektóre metody badań kryminalistycznych znajdują zastosowanie w różnych dziedzinach nauki i sztuki, np. do odczytania treści dokumentów historycznych, ustalenia autorstwa dzieła33.

Kryminalistyka jest nauką praktyczną. Nie stanowi ona tylko uogólnienia praktyki śledczej, bo to ograniczałoby lub wręcz uniemożliwiałoby jej rozwój.

Słusznie wskazuje H. Kołecki, że do podstawowych zadań kryminalistyki – jako nauki stosowanej (aplikacyjnej) – należy teoretyczne rozwiązywanie problemów powstających na gruncie praktyki kryminalistycznej34. Kryminalistyka, stanowiąc teoretyczną podbudowę praktycznej działalności organów ścigania, musi dostosować obszary swoich dociekań do obszarów działania i potrzeb praktyki kryminalistycznej. Zakresu nauki kryminalistyki oraz uniwersyteckiego nauczania kryminalistyki nie można więc ograniczać jedynie do wykrywczo-identyfikacyjno-dowodowej techniki kryminalistycznej, uwzględniającej tylko przestępczość pospolitą (kryminalną)35.

Kryminalistyka uniwersytecka i policyjna, jeśli nie chce oderwać się od realiów praktyki, swoim zakresem musi objąć także problematykę zwalczania przestępstw ekonomiczno-finansowych (gospodarczych). Realne istnienie i nasilanie się w Polsce tych przestępstw powinno znaleźć swoje, odpowiednie do ich rangi, odzwierciedlenie w podręcznikach uniwersyteckich i programach nauczania kryminalistyki. Przewaga w tej nauce elementów wiedzy praktycznej nie oznacza, że jest ona pozbawiona zagadnień teoretycznych. Przykłady stanowią pewne prawa ogólne bądź też hipotetyczne. Prawa ogólne to m.in. naukowo stwierdzone zjawiska indywidualności obrazu linii papilarnych palców rąk człowieka, cech pisma ręcznego czy głosu, pozwalające na przeprowadzenie badań identyfikacyjnych. Można także wymienić prawo istnienia motywu każdego umyślnego przestępstwa, co umożliwia dokonanie kierunkowej selekcji osób podejrzanych. Prawem hipotetycznym jest np. przekonanie, iż każde działanie pozostawia ślady.

Poza fizyką żadna nauka nie ma w swoim dorobku tak wielu praw ogólnych. Socjologia i psychologia operują twierdzeniami wkraczającymi w zakres teorii prawdopodobieństwa.

Ze względu na swoje cele kryminalistyka nie może być nauką hermetyczną. Pewne jej działy należy szeroko udostępniać społeczeństwu, aby móc stosować metody samoobrony przed zjawiskiem przestępstwa lub zniechęcać potencjalnych sprawców do podejmowania działalności przestępnej i związanego z nią ryzyka.

W związku z tym konieczne wydaje się zsynchronizowanie zagadnienia tzw. bezpośredniej profilaktyki kryminalistycznej z ogólnospołeczną akcją profilaktyczną, powinno to być jednak poprzedzone racjonalnie obmyślonym programem informacji o okolicznościach i metodach różnego rodzaju przestępstw oraz wynikających z tego zaleceniach przeciwdziałania.

Jednym z ważnych czynników determinujących skuteczność ścigania karnego i efektywność spełniania zadań ciążących na instytucji wymiaru sprawiedliwości jest upowszechnienie znajomości zakresu kryminalistyki nie tylko wśród pracowników organów Policji i żandarmerii, lecz również w gronie prokuratorów, sędziów i adwokatów. Przygotowanie prawników w dziedzinie kryminalistyki jest podstawą ochrony praworządności. Niewątpliwie można by uniknąć wielu pomyłek sądowych, gdyby prokuratorzy i sędziowie znali dokładniej naukowe metody śledcze.

Niestety, stopień znajomości podstawowych nawet zagadnień zakresu naukowych metod śledztwa jest wśród prawników wciąż niedostateczny, o czym świadczą zaskakujące wręcz przypadki ignorancji. Na przykład w toku przewodu sądowego jeden z adwokatów zwrócił uwagę biegłemu na możliwość podrobienia śladu linii papilarnych przez wygrawerowanie ich na blaszce, a następnie odciśnięcie w drewnie. Jedna z prokuratur zwróciła się do zakładu medycyny sądowej z prośbą o ustalenie na podstawie wyglądu odzieży, czy strzał oddano przypadkowo czy celowo. Zdarzają się nawet przypadki, w których poleca się ekspertom rozstrzygnięcie, kto strzelał z nadesłanego do badań egzemplarza broni.

Jest rzeczą zrozumiałą, że od sędziów, adwokatów i nawet prokuratorów nie można wymagać dokładnej znajomości techniki kryminalistycznej. Powinni oni jednak znać metody ujawniania i zabezpieczania materiału dowodowego, orientować się w zakresie możliwości przeprowadzenia poszczególnych ekspertyz oraz ich wartości dowodowej, a także wiedzieć, w jakim stadium i jakie elementy dowodów rzeczowych należy zabezpieczyć.

W. Juchacz dokonał następującej klasyfikacji pomyłek sądowych:

1) pomyłki, do których doszło na skutek wadliwego systemu wymiaru sprawiedliwości i zasad oceny dowodów,

2) pomyłki mające związek z postępem naukowym i rozwojem kryminalistyki,

3) pomyłki, których powodem byli sami sędziowie,

4) pomyłki, do których doprowadzili sprawcy, np. niszcząc dowody, pozorując popełnienie innego przestępstwa36.

Te pomyłki sądowe, najkrócej mówiąc, występowały dlatego, że sędziowie nie od razu akceptowali nowe środki dowodowe, które przynosił postęp naukowy. Pomyłki w tej grupie były spowodowane po prostu złą pracą sędziów, którzy niekiedy zapominają o maksymie J. Benthama, że „sztuka postępowania sądowego w istocie jest umiejętnością wykorzystania dowodów”37. Chodzi tu o zjawisko fałszywego przyznania się do niepopełnionego przestępstwa. Niektóre badania wręcz mówią, że fałszywe przyznania się do winy stanowią aż 14–25% wszystkich pomyłek sądowych38. Prawnik nieznający kryminalistyki ipso facto „kapituluje” przed biegłym, często nie mogąc należycie ocenić znaczenia dowodowego przeprowadzonych badań, wartości zastosowanych metod oraz kwalifikacji eksperta. Prokurator lub sędzia może nie umieć przeprowadzić ekspertyzy, jednakże musi się orientować, jaki procent niepewności tkwi w metodach badawczych zastosowanych przez eksperta. Niepewność tę musi on uwzględniać, oceniając całokształt materiału dowodowego39.

Słusznie pisze M. Boczek „gdy w wymiarze sprawiedliwości dominuje polityka i dowolność”, litera i duch prawa, jak również niedostateczna znajomość kryminalistyki, „uchodzi z niego sprawiedliwość”40.

Jak wynika z obserwacji praktyki śledczej i sądowej, a także z badań, poziom wiedzy kryminalistycznej wśród prokuratorów, sędziów i adwokatów jest, niestety, niski41. Nie budzi to dużego zaskoczenia jeśli wziąć pod uwagę to, że programy nauczania na kierunku prawo na większości polskich uczelni wyższych uwzględniają zajęcia z kryminalistyki jedynie jako przedmiot fakultatywny, a nie obowiązkowy42.

Najpełniejszą znajomość kryminalistyki powinni posiadać, oczywiście, funkcjonariusze Policji, szczególnie zaś pionu dochodzeniowo-śledczego i służby kryminalnej. O ile sędziom, adwokatom, a nawet prokuratorom może wystarczyć ogólna orientacja przy szczególnym uwzględnieniu taktyki, o tyle funkcjonariuszom Policji nie mogą być obce zagadnienia obejmujące zakres całej kryminalistyki (metody przestępne – śledcze – profilaktyczne). Specjalną uwagę w systemie kształcenia funkcjonariuszy Policji należy poświęcić zagadnieniom psychologii ogólnej i sądowej ze względu na najszerszy zakres zastosowania tych wiadomości w codziennej praktyce.

Od absolwentów szkół policyjnych, oprócz umiejętności osobistych, technicznych, fachowych i socjalnych, wymaga się znajomości metod badawczych. Kryminalistyczne myślenie opiera się na stosowaniu przyrodniczych metod analitycznych, logicznego myślenia oraz znajomości takich dyscyplin jak heurystyka albo obiektywna hermeneutyka. H. Clages43, a później S. Brodag, umieszczają kryminalistykę w pozaprawnych naukach kryminalnych. Z wypowiedzi R. Ackermanna44 wynika, że również on kryminologię i kryminalistykę odgranicza od nauk prawnych i prawnoprocesowych. Kryminalistyka, wobec wielu nauk, z którymi jest powiązana, bezspornie powinna być samodzielną dyscypliną naukową. Skoncentrowanie się kryminalistyki na naukach prawnych byłoby dla praktyki kryminalistycznej błędnym wnioskiem.

Ani kryminalistyka jako całość, ani jej poszczególne dziedziny nie mogą być zredukowane do stosowania prawa. Jednakże zarówno kryminologia, jak i kryminalistyka ściśle się wiążą z naukami prawnymi. Bez kryminalistycznego rozpoznania stanu faktycznego byłyby niemożliwe kryminologiczne badanie rzeczywistego stanu przestępczości, bez badań zaś kryminologicznych przyczyn i warunków popełniania przestępstw nie do pomyślenia byłaby racjonalna kontrola przestępczości. Panujące opinie potwierdzają więc istnienie tych dwóch samodzielnych dyscyplin naukowych. Panuje jednak, zwłaszcza w mediach, pomieszanie pojęć: kryminalistyków i kryminologów, naukowców w dziedzinie nauk kryminalnych i policjantów pionu kryminalnego. Do tego przyczynia się, zwłaszcza w Niemczech, brak instytucjonalnego zakotwiczenia się kryminalistyki jako dyscypliny w uniwersytetach. Nie wolno zapominać, że przez dziesiątki lat kryminologia w Niemczech wypełniała lukę empirycznych badań, powstałą wskutek faktycznego braku empirycznych badań kryminalistycznych.

Utworzenie w 2003 r. Niemieckiego Towarzystwa Kryminalistycznego (Deutsche Gesellschaft für Kriminalistik) sprawiło, że uznano pozycję kryminalistyki jako dyscypliny uniwersyteckiej za sprawę pilną. Zrealizowanie istniejącego od lat żądania utworzenia katedry kryminalistyki na uniwersytecie w Bochum oraz kilku takich katedr w przyszłych wyższych szkołach policyjnych, np. w Münster (po przekształceniu Policyjnej Akademii Wiodącej, Polizei-Führungsakademie), przyczyni się do poprawy pozycji naukowej kryminalistyki.

Zredukowanie kryminalistyki do zbierania dowodów rzeczowych, zabezpieczania i przeprowadzania dla potrzeb postępowania karnego świadczyłoby o tym, że kryminalistyka służy tylko stosowaniu prawa. Dochodzi jednak kryminalistyczne myślenie, np. w zakresie przestępczości zorganizowanej czy gospodarczej wykraczające wyraźnie poza postępowanie karne. Chodzi tu m.in. o strategie podejmowania podejrzeń i zwalczanie przestępczych przedsiębiorstw.

Skoncentrowanie się na postępowaniu karnym prowadziłoby do pomijania szerokich zakresów prewencji, np. prewencji trzeciego stopnia. Dokumenty z 2005 r. o specyficznych kursach policyjnych na stopień „bachelora” (poniżej magistra) i wymogi co do wykształcenia oficerów wyższych stopni stanowią podstawę do dyskusji o wyższych kwalifikacjach kryminalistycznych. Siły kierownicze nie muszą być ekspertami o szczegółowej wiedzy, której poziom stale się zwiększa, ale powinny nadążać za postępem również w kierowaniu oraz planowaniu kryminalnostrategicznym.

Strategia kryminalna jest wszechobecna w służbie codziennej i jest uznaną częścią składową kryminalistyki.

Przestępczość i kryminalistyka mają również powiązania ze sztuką i kulturą, dlatego konieczne jest aktywne i twórcze podejście do tej problematyki występującej w środowisku człowieka. Studiujący kryminalistykę powinni być uczuleni również na te aspekty. Deklaracja 30 państw europejskich podpisana w 1999 r. w Bolonii, dotycząca nowego ukierunkowania szkolnictwa wyższego, powinna również przyczynić się do wzmocnienia kształcenia w zakresie kryminalistyki45.

Terminem stosunkowo nowym, a także związanym z kryminalistyką jest „estetyka sądowa”. Zagadnienie to trudno jest zdefiniować, ale w jego ramach porusza się problematykę piękna w różnych kontekstach procesu karnego. J. Wójcikiewicz46, wyróżnia w szczególności następujące działy estetyki sądowej:

– estetyka przestępstwa,

– estetyka śledztwa,

– estetyka miejsca zdarzenia,

– estetyka śladów i dowodów rzeczowych,

– estetyka procesu sądowego,

– estetyka penitencjarna,

– estetyka zawodów prawniczych.

W Polsce widać obecnie rosnącą popularność estetyki prawa47. Dobrym pomysłem wydaje się poszerzanie w środowiskach naukowych zainteresowania estetyką sądową w ogóle.

Nowym tematem rozważań jest zagadnienie techniki kryminalistycznej. Gwałtowny rozwój nauk przyrodniczych nie pozwala jeszcze przewidzieć, jakie środki techniczne będą do dyspozycji śledczych w kolejnych dekadach XXI w. Śledczy nie powinni koncentrować się na indywidualnej osobie (osobach) lub szczególnej linii (wersji) dochodzenia – przy wykluczeniu innych bez ważnego powodu. Wszelkie zawężone podejście nie zapowiada integralności dochodzenia i może spowodować komplikacje. Kreatywność i innowacyjność ze strony przedsiębiorczych detektywów to jedna sprawa, a wprowadzenie w błąd (oszustwo), łamiące prawo, to całkowicie inna sprawa. Należy to odróżniać od znalezienia legalnych rozwiązań problemów prawnych, co jest podstawową zdolnością każdego dobrego oficera śledczego.

Oto lista kontrolna prowadzącego dochodzenie karne:

– od współczesnych detektywów oczekuje się posiadania obszernej wiedzy, a nie władzy, prawodawczej i o ustawowych przestępstwach,

– nacisk kładzie się na poszukiwanie prawdy, a nie na „poszukiwanie dowodu”,

– zastosuj śledcze myślenie, sceptyczne pytania i szczegółowe badania,

– bądź ufny, pozytywny i optymistyczny,

– wysoce wskazane jest planowanie i przygotowanie,

– dostępna jest obszerna pomoc specjalistów i ekspertów,

– nie wykraczaj poza granice własnego wyszkolenia i biegłości,

– planuj (próbuj) unikać stresu, identyfikować go i skutecznie zarządzać jego symptomami, bądź dobrze zorganizowany i skuteczny w zdobywaniu jak największej ilości cennego czasu,

– inteligencja pomaga poradzić sobie z presją środowiska pracy,

– „widzenie lunetowe” bądź „zamknięty umysł” są nieetyczne i należy ich unikać48.

Rozwój kryminalistyki jest niezbędny, choćby wobec wzrastającej profesjonalizacji i mobilności przestępców49.

Ojcem współczesnej kryminalistyki jest Hans Gross (1847–1915), którego dzieło Handbuch für Untersuchungsrichter (1. wydanie, Graz 1893), z dodatkowym tytułem „als System der Kriminalistik” (1914) otworzyło perspektywy nowej dziedziny nauki50. W latach 1977–1978 ukazało się 10. wydanie tego dzieła w opracowaniu Fredricha Geerdsa.

Do rozwoju światowej kryminalistyki przyczynili się:

– Alfons Bertillon (1853–1914),

– Sir Francis Galton (1822–1911),

– Robert Heindl (1883–1958),

– Sir Edward Richard Henry (1850–1931),

– Karl Landsteiner (1868–1943),

– Edmond Locard (1877–1966),

– Carl Joseph Anton Mittermaier (1787–1867),

– Adolf Quetelet (1796–1874),

– Rodolphe Archibald Reiss (1875–1929),

– Paul Uhlenhuth (1870–1957).

W niektórych podręcznikach amerykańskich do tych dodaje się nowe nazwiska. Są to mianowicie:

– Leone Lattes (1887–1954), serolog,

– Calvin Goddard (1891–1955), balistyk sądowy,

– Walter Cox McCrone (1916–2002), inicjator analitycznej technologii,

– Albert Sherman Osborn (1858–1946), ekspert dokumentów51,

– Mathieu Orfila (1787–1853), twórca toksykologii sądowej.

Współcześnie nie ulega wątpliwości, że kryminalistyka jest samodzielną dyscypliną naukową dającą wielkie usługi m.in. praktyce śledczej i sądowej.

Literatura uzupełniająca

Andrzejkowicz M., Kryminogenne oferty „pomocy” w Internecie [w:]Nauka wobec współczesnych zagadnień prawa karnego w Polsce. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Aleksandrowi Tobisowi, red. B. Janiszewski, Poznań 2004; Bär W., Zwischen Medizin und Recht. Verletzung der ärztlichen Sorgfaltspflicht aus medizinischer Sicht, „Kriminalistik” 1991/8–9; Bevan V., Lidstone K., The Investigation of Crime: A Guide to Police Powers, London 1996; Błachut J., Szewczyk M., Wójcikiewicz J. (red.), Nauka wobec przestępczości. Księga ku czci Profesora Tadeusza Hanauska, Kraków 2001; Bruckert R., Kriminalpolitik zur Jahrtausendwende, „Der Kriminalist” 1997/9; Brüschweiler W., Möglichkeiten und Grenzen der Kriminaltechnik, „Kriminalistik” 1993/647–652; Budnicka A., Lewandowska J., Stanisławski M., Kształcenie kryminalistyczne w opinii słuchaczy (studentów), „Problemy Współczesnej Kryminalistyki” 2003, t. 7, cz. 1; Bundeskriminalamt (wyd.), Verbrechensbekämpfung in europäischer Dimension, BKA-Vortragsreihe, t. 37, Wiesbaden 1992; Burghard W. i in. (red.), Kriminalistik-Lexikon. Grundlagen der Kriminalistik, Heidelberg 1995; Casey E., Digital evidence and Computer Crime. Forensic science, computers and the Internet, San Diego, London 2004; Castells M., Społeczeństwo sieci, przeł. K. Pawluś, M. Marody, J. Stawiński, S. Szymański, Warszawa 2007; Castells M., Himanen P., Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu: model fiński, przeł. M. Pekala, M. Sutowski, Warszawa 2005; Castro D., Misra J., The Internet of Things, CDI November 2013; Crime scene investigation: Guides for law enforcement, 2009; Czechowski R., Sienkiewicz P., Przestępcze oblicza komputerów, Warszawa 1993; Czeczot Z., Tomaszewski T., Kryminalistyka ogólna, Toruń 1996; Daschner W., Die Geschichte des Verbrechens, „Kriminalistik” 1996/2–6; Drener J., Feltes T., Braucht Kriminalistik eine innere Führung?, „Kriminalistik” 1998/10; Duncan C., Advanced Crime Scene Photography, Boca Raton, 2015; Fogel D., Policing in Central and Eastern Europe, Helsinki 1994; Geerds F., 100 Jahre „Archiv für Kriminologie”, „Archiv für Kriminologie” 1997; Geerds F., Zur Rolle der Kriminalistik für die Strafrechtspflege, „Archiv für Kriminologie” 1993/1–2; Girard J.E., Criminalistics: Forensic Science, Crime, and Terrorism, Burlington 2022; Girdwoyń P., Kryminalistyka romantyczna? [w:]W kręgu kryminologii romantycznej. Konferencja zorganizowana pierwszą rocznicę śmierci prof. Lecha Falandysza, 18 lutego 2004, red. M. Fajst, M. Płatek, Warszawa 2004; Goc M., Gruza E., Moszczyński J., Kryminalistyka. Czyli o Współczesnych Metodach Dowodzenia Przestępstw, Warszawa 2020; Gorzałczyńska-Mróz A. (red.), Psychologia i etyka w praktyce służb kryminalnych – wyzwania XXI wieku, Warszawa 2004; Gotham K.F., Kennedy D., Practicing Forensic Criminology, London 2019; Haehly A., Williams R.L. (red.), Forensic Science Progress, t. 4, Berlin–Heidelberg i in. 1990; Greengard S., The Internet of Things, Cambridge, London 2015; Hanausek T., Kryminalistyka, Katowice 1993; Hanausek T., Kryminalistyka. Poradnik detektywa, Katowice 1993; Hanausek T., Kryminalistyka. Zarys wykładu, Kraków 2009; Hanausek T., Zarys taktyki kryminalistycznej, Warszawa 1994; Hanausek T., Sławik K., Wprowadzenie do kryminalistyki i kryminologii, Bydgoszcz 1995; Händel K., Aktuelle Fragen der Rechtsmedizin, „Kriminalistik” 1994/12; Harbot S., „Kriminalistik” – Eine Klasse für sich, „Kriminalistik” 1998/12; Harbort S., Verbrechen im Cyberspace, „Kriminalistik” 1996/3; Harris H., Lee H., Introduction to Forensic Science and Criminalistics, Boca Raton 2019; Hehne P., Internet – Medium der Gegenwart, „Kriminalistik” 1997/2; Hołyst B., Kube E., Główne kierunki badań w organach policji Republiki Federalnej Niemiec w latach 1976–1993, „Problemy Kryminalistyki” 1994/203; Inman K., Rudin N., Principles and Practice of Criminalistics. The profession of forensic science, Boca Raton 2001; Jaeger R.R. (red.), Kriminalisten-Fachbuch: Kriminalistische Kompetenz. Kriminalwissenschaften Kommentiertes Recht und Kriminaltaktik für Studium und Praxis, t. 1, Lübeck 2000; Jaeger R.R. (red.), Kriminalisten-Fachbuch: Kriminalistische Kom petenz. Kriminalwissenschaften Kommentiertes Recht und Kriminaltaktik für Studium und Praxis, t. 2, Lübeck 2000; Jäger J., Krise der Kriminalpolitik, „Kriminalistik” 1994/5; Jerzewska J., Z problematyki kształcenia kryminalistycznego. Samoocena słuchacza a absolwenta. Propozycje rozwiązań, „Problemy Współczesnej Kryminalistyki” 2003, t. 7, cz. 1; Jessintzer K., Frieling G., Der gerichtliche Sachverständige, Köln 1992; Kaiser G., Kerner H.J., Sack F., Schellhoss H. (red.), Kleines kriminologisches Wörterbuch, Heidelberg 1993; Kaye B.H., Science and the Detective. Selected Reading in Forensic Science, Weinheim 1995; Kędzierski W. (red.), Technika kryminalistyczna, t. 1, Szczytno 1993; Kiely T.F., Forensic evidence. Science and the criminal law, Boca Raton 2006; Kilian W., Heussen B., Computerrechts-Handbuch, München 2012; Kołaczyński J. (red.), Ustawa o świadczeniu usług drogą elektroniczną.Komentarz, Warszawa 2009; Kołecki H., Stan i zadania kryminalistyki – 20 lat później [w:]Czynności procesowo kryminalistyczne w polskich procedurach. Materiały z konferencji naukowej i IV Zjazdu Katedr Kryminalistyki, Toruń, 5–7 maja 2004, red. V. Kwiatkowska-Darul, Toruń 2004;Kriminaltechnik International, „Kriminalistik” 1994/2; Kovacich G.L., Boni W., High-Technology-Crime Investigator’s Handbook. Working in the Global Information Environment, Boston 2000; Kube E., Technische Entwicklung und neue Kriminalitätsformen, „Kriminalistik” 1996/10; Kube E., Störzer H.U. (red.), Police Research in the Federal Republic of Germany, Heidelberg 1991; Kulicki M., Wybrane zagadnienia techniki kryminalistycznej, Toruń 1991; Kwarciński R. (oprac.), Elementy informatyki w szkoleniu policyjnym, Katowice 2004; Lange J., John Edgar Hoover – Zum 100. Geburtstag, „Der Kriminalist” 1995/1; Lawless C., Forensic Science. A Sociological Introduction, New York 2022; Lee H.C., Palmbach T.M., Miller M.T., Henry Lee’s crime scene handbook, San Diego 2001; Maciąg M., Maciąg K. (red.), Kryminalistyka i Kryminologia: Najnowsze Doniesienia, Lublin 2019; Martell D.A. (red.), The Future of Forensic Science, Newark 2019; Matuliene S., The criminalistics crime characteristic in crime investigation methodics. Modern interpretation of theoretical and practical problems. Summary of doctoral Dissertation Social Science, Law (01S), Vilnius 2004; Mayer-Schoenberger V., Cukier K., Big data. Rewolucja, która zmieni nasze myślenie, pracę i życie, Warszawa 2014; Misiuk A. (red.), Informatyzacja logistyki policyjnej. Materiały pokonferencyjne, Szczytno 2002; Muda A., Choo Y.H., Abraham A., Srihari S.N. (red.), Computational Intelligence in Digital Forensics:Forensic Investigation and Applications, „Studies in Computational Intelligence” 2014/555;Osborn P., Kriminalistik pur, „Kriminalistik” 1996/2; Peppersack T., Bauman K., Die Kriminaltechnik, „Kriminalistik” 1998/11; Pfister R., Siegrist H., Polizeitechnik im Wandel der Zeit, „Kriminalistik” 1998/12; Pikulski S., Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok 1997; Pływaczewski W., Kędzierska G. (red.), Leksykon policyjny, Szczytno 2001; Polizeitechnik im Wandel, „Schriftenreihe der Polizei – Fükrungsakademie” 2002/3; Rossy Q. i in., Integrating forensic information in a crime intelligence database, „Forensic Science International” 2013/230(1–3); Ryngevič R., Die theoretischen Grundlagen der kriminalistischen Linguistik und die Anwendung ihrer Methoden und Emp fehlungen in der forensischen Expertise. Zusammenfassung der Dissertation, Vilnius 2002; Saferstein R., Criminalistics: An Introduction to Forensic Science, New York 2020; Schäfer H., Grundlagen der Kriminalistik, „Eine Taschenbuchreihe für den Kriminalisten”, Bremen (ukazuje się od 1977 r.); Schmelz G., Die Kriminalistik im System der Kriminalwissenschaften, „Kriminalistik” 1997/8–9; Schmidt A., Kriminalistik im Wandel, „Kriminalistik” 1995/8–9; Schurich F.R., Kriminalistik Eine aussterbende Disziplin?, „Kriminalistik” 1998/4; Schwind H.D., Kube E., Kühne H.H., Hołyst B., Miyazawa K., Szabo D. (red.), Festchrift für Hans Joachim Schneider zum 70. Geburtstag am 14. November 1998. Kriminologie an der Schwelle zum 21. Jahrundert, Berlin, New York 1998; Siegel J.A., Saukko P.J., Knupfer G.C. (red.), Encyclopedia of Forensic Science, San Diego 2000; Sielaff W., Kriminalistik im europäischen Wandlungsprozess, „Kriminalistik” 1997/1; Sławik K., Kryminalistyka. Przegląd zagadnień, Warszawa 2003; Steinke W., Kriminaltechnik in Europa, „Kriminalistik” 1991/6; Stümper A., Der Primat der Politik aus polizeilicher Sicht, „Der Kriminalist” 1999/2; Szpor G. (red.), Internet. Publiczne bazy danych i Big data, Warszawa 2014; Szpor G. (red.), Internet. Ochrona wolności, własności i bezpieczeństwa, Warszawa 2011; Teufel M., Berühmte Kriminalisten, „Kriminalistik” 1998/5; Teufel M., Zur Geschichte der Kriminalistik, „Der Kriminalist” 1993/12; Weiß D., Kriminalistik, quo vadis?, „Kriminalistik” 1996/3; Topolewski Z., Analiza i synteza ochrony danych informacji w procesach przetwarzania i teletransmisji danych, Wrocław 1985; Weihmann R., Kriminalistik als Lehrfach, „Kriminalistik” 1996/10; Weitemeier J., Internet – Medium der Zukunft, „Kriminalistik” 1996/6; Widacki J. (red.), Kryminalistyka, Warszawa 2018; Willner J., Perspektiven der Kriminalistik. Oder: Die Kriminalpolizei auf anderen Wegen?, „Kriminalistik” 1990/11; Wright R.A., Miller M.J., The most-cited scholars and works in police studies, „Policing” 1998/2; Wrona M., Niebezpieczeństwo komputerowe, Warszawa 2000; Zacher L. (red.), Społeczeństwo informacyjne, Warszawa 1992; Zasępa T. (red.), Internet. Fenomen społeczeństwa informacyjnego, Częstochowa 2001; Zeidler K., Estetyka prawa, Gdańsk–Warszawa 2019.

Rozdział II. STOSUNEK KRYMINALISTYKI DO INNYCH NAUK

Kryminalistyka ze względu na zakres swoich zadań musi korzystać z osiągnięć innych nauk. Przestępstwo jest bowiem zjawiskiem tak złożonym, że jego poznanie i zwalczanie wymaga wiadomości z wielu dyscyplin wiedzy, przy czym rola inicjująca i koordynująca przypada właśnie kryminalistyce. Z tego względu choćby krótkiego omówienia wymagają wzajemne relacje między kryminalistyką a innymi naukami prawniczymi, przyrodniczymi i technicznymi.

Nauką najbliższą kryminalistyce jest kryminologia52. Rozważania na temat wzajemnego stosunku tych nauk uważa się za wciąż aktualne ze względu na często występujące w opracowaniach naukowych różnice co do zakresu ich treści. W publikacjach nie poświęca się przeważnie należytej uwagi wyczerpującemu omówieniu zasad podziału. Stąd tak duże rozbieżności w ujmowaniu zagadnienia i brak konkretnej płaszczyzny dyskusyjnej wynikający z przyjmowania za podstawę rozważań różnorodnych i nie zawsze trafnych kryteriów. Skoro kryminalistyka i kryminologia wykształciły się już jako samodzielne dyscypliny naukowe, przy rozpatrywaniu ich wzajemnej relacji konieczne jest wprowadzenie zasadniczych kryteriów, takich jak: cel, przedmiot i metoda badań oraz stosunek do innych pokrewnych nauk.

Nie wdając się w ocenę trafności zakresu pojęcia „kryminologia” spotykanego u różnych autorów, warto wskazać, że według niektórych poglądów kryminologia obejmuje takie dyscypliny, jak: kryminalistyka, prawo karne materialne i formalne, polityka kryminalna, genologia oraz penitencjarystyka, czyli ogół dyscyplin prawnokarnych. Koncepcja tak szerokiej interpretacji kryminologii zrodziła się w pierwszych latach minionego stulecia. H. Gross w przedmowie do IV wydania (1904) Podręcznika dla sędziego śledczego pisał, że kryminologia obejmuje: antropologię kryminalną, socjologię kryminalną, psychologię kryminalną, a także kryminalistykę, politykę kryminalną, genologię oraz materialne i formalne prawo karne53. Pogląd ten w pewnym stopniu wywarł niepożądany wpływ na kształtowanie się późniejszych koncepcji kryminologicznych.

Tendencje H. Grossa do zespolenia wszystkich nauk specjalistycznych, łącznie z nauką o śledztwie, w zamknięty system kryminologii można spotkać jeszcze w poglądach niektórych współczesnych autorów. Na przykład E. Seelig przyjmuje system kryminologii o bardzo szerokiej skali zagadnień, podobnie jak to uczynił H. Gross54. Koncepcja kryminologii Grossa znalazła formalne odbicie nawet w charakterze wydawnictw, które – mimo że zawierają przeważnie prace z dziedziny kryminalistyki – mają tytuły „przeglądów kryminologicznych”. Najpoważniejsze z nich to „Archiv für Kriminologie”, które do 2017 r. wydało ponad 200 tomów55. Niektóre książki, mimo że noszą w tytule nazwę „kryminologia”, w rzeczywistości przedstawiają wyłącznie zagadnienia z dziedziny kryminalistyki. Przykładem jest m.in. publikacja N. Morlanda An Outline of Scientific Criminology (London 1973).

Inny zakres treści nadaje kryminologii F. Liszt. Uznaje on kryminologię za naukę o zjawiskach i przyczynach przestępczości obok kryminalistyki, prawa karnego i polityki kryminalnej w systemie nauk prawnokarnych (gesamte Strafrechtswissenschaft)56. Gross podporządkował kryminalistykę kryminologii, Liszt zaś uznał obie te nauki za równorzędne.

Omówienie wszystkich poglądów dotyczących pojęcia „kryminologia” przekracza ramy tego rozdziału. Można jeszcze wspomnieć, że niektórzy autorzy amerykańscy ujmują kryminologię łącznie z zagadnieniami pomniejszymi. Jak pisze E. Seelin we wstępie do książki S. Hurwitza, profesora prawa karnego i kryminologii Uniwersytetu w Kopenhadze, przez „kryminologię rozumie się studia nad przestępcami i ich traktowaniem”57.

W minionych dziesięcioleciach wykrystalizowały się wyraźne zarysy kryteriów podziału między kryminalistyką a kryminologią.

Kryminologia jest nauką o przestępstwie i przestępcy, objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o zapobieganiu im, a także o funkcjonowaniu systemu sprawiedliwości karnej58.

Celem kryminologii jest opracowanie metod zapobiegania przestępczości przez usuwanie przyczyn natury ogólnej. Kryminologia zajmuje się przestępstwem jako zjawiskiem społecznym. Kryminalistyka natomiast służy zwalczaniu przestępstw i zapobieganiu im in concreto przez ujawnienie przestępstwa, wykrycie sprawcy i zabezpieczenie dowodów dla wymiaru sprawiedliwości. Cele zapobiegania przestępczości są jakby funkcją podstawowego zadania – walki z konkretnymi przejawami działalności przestępnej.

Różne są zatem aspekty badań kryminologicznych i kryminalistycznych. Dla przykładu można wskazać zagadnienia dotyczące warunków dokonywania przestępstw czy ich motywów. W odniesieniu do warunków dokonywania np. fałszerstw kryminalistyka interesuje się techniką przestępstwa w celu ustalenia kręgu osób podejrzanych. Kryminolog musi zwrócić uwagę m.in. na warunki ułatwiające dokonanie przestępstwa, a tym samym sprzyjające jego upowszechnieniu.

Psychiczne czynniki etiologiczne (pobudka, motyw) stanowią ważne elementy badań kryminologicznych i kryminalistycznych, ale w różnych przekrojach. Dla kryminologa jest ważne ustalenie treści przebiegu wewnętrznych przeżyć psychicznych sprawcy; kryminalistyk bada proces motywacyjny pod kątem jego wpływu na wybór metod działania przestępnego oraz prawidłowe typowanie sprawcy.

Inny jest również kryminologiczny sens siedmiu złotych pytań powszechnie znanych w kryminalistyce (kto? co? gdzie? za pomocą czego? dlaczego? w jaki sposób? kiedy?)59.

W odpowiedzi na pytanie „dlaczego?” kryminologia rozważa ogólne źródła działania przestępnego i w perspektywie – eliminację tych przyczyn. Odpowiedź na pytanie „dlaczego?” stanowi dla kryminalistyki przesłankę selekcji osób podejrzanych. Chodzi o ustalenie, kto lub jakie kręgi osób były zainteresowane w popełnieniu konkretnego przestępstwa.

Zgoła różne są także metody badań kryminalistyki i kryminologii. Metodyka badań w obu tych dyscyplinach jest bowiem zdeterminowana odmiennymi zadaniami i sposobami ujmowania zagadnienia przestępstwa. W kryminalistyce mają doniosłe znaczenie metody badawcze charakterystyczne dla nauk przyrodniczych i technicznych, w kryminologii zaś dominują metody badań statystycznych, socjologicznych i psychologicznych.

Wiąże się z tym także stosunek kryminalistyki i kryminologii do innych nauk. Na przykład kryminologię łączą bardzo bliskie więzy z prawem karnym czy z socjologią, kryminalistyka ma natomiast silniejsze powiązania z prawem procesowym oraz szerokim wachlarzem nauk przyrodniczych, fizycznych i chemicznych.

Mimo występującej dość wyraźnej linii podziału między tymi dyscyplinami nie można zapominać o wzajemnym przenikaniu sfery zainteresowań kryminalistyki i kryminologii. Dzięki znajomości kryminologii zostają pogłębione problemy wchodzące w zakres kryminalistyki, a także skuteczniej realizowane są stojące przed nią zadania. Dla przykładu można wymienić wyniki badań kryminologicznych dotyczących osobowości sprawców, obyczajów środowisk przestępczych, procesów motywacyjnych działania przestępnego, co w bardzo poważnym stopniu ułatwia tworzenie prawidłowych wersji śledczych. Z drugiej strony kryminalistyka dostarcza wielu informacji o przestępstwie i jego sprawcy dla badań kryminologicznych. Wysoka wykrywalność sprawców przestępstwa wzbogaca materiał niezbędny do analiz kryminologicznych.

Związki kryminalistyki z prawem karnym, a w szczególności z prawem procesowym, wynikają z tego, iż kryminalistyka stanowi czynnik niezbędny w realizacji celów ustawodawstwa karnego. O ile jednak w procesie karnym zwraca się uwagę na zagwarantowanie praw obywatelskich i zapewnienie optymalnego stopnia obiektywizmu w ramach ustalonych form czynności dowodowych, o tyle kryminalistyka zajmuje się sposobami realizacji ogólnych celów Kodeksu postępowania karnego przez uzyskanie materiału dowodowego, zabezpieczenie go i przedstawienie w sposób prawem przewidziany.

Artykuł 297 § 1 Kodeksu postępowania karnego60 stanowi, że celem postępowania przygotowawczego jest: ustalenie, czy rzeczywiście został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on przestępstwo, wyjaśnienie okoliczności sprawy (w tym ustalenie osób pokrzywdzonych i rozmiaru szkody), wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy, zebranie niezbędnych danych o osobie podejrzanego stosownie do art. 213 i 214 k.p.k. oraz zebranie, zabezpieczenie i utrwalenie dowodów dla sądu.

Kodeks postępowania karnego – co jest rzeczą zrozumiałą – nie zawiera przepisów przewidujących praktyczne wykonawstwo założonych celów postępowania przygotowawczego, pozostawiając metody ich realizacji kryminalistyce. Na przykład art. 211 k.p.k. przewiduje możliwość sprawdzenia okoliczności mających istotne znaczenie dla sprawy w drodze eksperymentu procesowego lub odtworzenia przebiegu zdarzeń stanowiących przedmiot rozpoznania albo ich fragmentów, lecz nie wskazuje konkretnych metod prowadzących do osiągnięcia celu.

Przepisy proceduralne ograniczają zakres ingerencji w dziedzinę swobód obywatelskich oraz ustalają określone formy uzyskiwania i utrwalania dowodów. W ten sposób prawo karne procesowe wyznacza granice możliwości zastosowania metod kryminalistyki. Dlatego słusznie pisze J. Sehn, że: „błędne były próby niektórych autorów odcięcia kryminalistyki od procesu karnego i wzniesienia między nimi muru nie do przebicia”61.

W Kodeksie postępowania karnego dość dokładnie zostały określone niektóre zasady procesowe, jak np. prawdy obiektywnej (art. 2 § 2 k.p.k.), bezstronności (art. 4 k.p.k.), domniemania niewinności (art. 5 § 1 k.p.k.) oraz zakaz rozstrzygania niedających się usunąć wątpliwości na niekorzyść oskarżonego, czyli sformułowanie zasady in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.).

Spośród szczegółowych przepisów, które mają na celu ochronę swobód obywatelskich w warunkach postępowania karnego, należy przede wszystkim wymienić ograniczenie czasu zatrzymania (art. 248 k.p.k.) i tymczasowego aresztowania (art. 263 k.p.k.), określenie warunków oraz trybu stosowania środków przymusu, przekazanie organom prokuratury uprawnień w zakresie wydawania postanowień w przedmiocie tak istotnych dla osoby podejrzanej czynności, jak: wszczęcie postępowania przygotowawczego (art. 298 § 1 k.p.k.), przeprowadzenie przeszukiwania pomieszczeń (art. 220 k.p.k.) lub zajęcie korespondencji (art. 218 § 1 k.p.k.).

Obszerniejszą jeszcze grupę przepisów stanowią szczegółowe postanowienia Kodeksu, które normują zagadnienie form ujawniania, zabezpieczania i prezentacji materiału dowodowego w celu zagwarantowania obiektywizmu i wierności przeprowadzonych czynności śledczych. I tak np. art. 143 § 1 k.p.k. zawiera nakaz sporządzania protokołu przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, wniosku o ściganie i jego cofnięcie; przesłuchania oskarżonego, świadka, biegłego i kuratora; dokonania oględzin, dokonania otwarcia zwłok oraz wyjęcia zwłok z grobu; przeszukania osoby, miejsca, rzeczy i systemu informatycznego oraz zatrzymania rzeczy i danych informatycznych; przeprowadzenia eksperymentu, konfrontacji oraz okazania, otwarcia korespondencji i przesyłki; zaznajomienia podejrzanego z materiałami zebranymi w postępowaniu przygotowawczym; przyjęcia poręczenia; przebiegu posiedzenia sądu, jeżeli stawią się na nim uprawnione osoby albo ich obecność jest obowiązkowa; przebiegu rozprawy. Sporządzenie protokołu bez zachowania warunków przewidzianych w art. 143–155 k.p.k. może całkowicie lub częściowo pozbawić go wartości dowodowej, jaką przepisy procedury karnej łączą z tego rodzaju dokumentami, a w szczególności uniemożliwić odczytanie na rozprawie w trybie art. 393 k.p.k.

Elementy obu rodzajów gwarancji można spotkać w przepisach normujących system zażaleń, odwołań i apelacji62.

Zagadnienia taktyki i techniki śledczej stanowią wyłączną domenę kryminalistyki w tych oczywiście przypadkach, gdy nie wkraczają w dziedzinę praw obywatelskich chronionych przez Konstytucję i ustawy szczególne.

Zgodność działania z prawem jest zasadą, która odnosi się do wszystkich organów i obowiązuje we wszystkich przejawach ich działania. Zasada zgodności taktyki i techniki kryminalistycznej z obowiązującym prawem nie jest więc specyficzna dla działania organów państwowych w tej sferze.Wykonując czynności kryminalistyczne, nie można wejść w kolizję z prawami obywatela i gwarancjami procesowymi.

W. Daszkiewicz zaleca w cytowanym już artykule63:

1) podejmowanie działań kryminalistycznych tylko w celu zgodnym z ich charakterem i przeznaczeniem,

2) respektowanie prawa do obrony,

3) działanie fair play,

4) przestrzeganie zasady obiektywizmu,

5) niestosowanie środków i metod dolegliwych ponad konieczność.

Nie można zapominać, że czynności wchodzące w zakres kryminalistyki rozciągają się poza sferę zainteresowań prawa karnego procesowego. Należą tu tzw. czynności operacyjne, które wyprzedzają wszczęcie procesu karnego lub prowadzone są równolegle z toczącym się postępowaniem karnym.

O ile przepisy procesowe wskazują ogólne reguły uzyskiwania, zabezpieczania i prezentacji materiału dowodowego, a więc udzielają odpowiedzi na pytanie „W jaki sposób?”, o tyle prawo karne materialne zakreśla ramy ingerencji kryminalistyki przez ustalenie, jakie czyny stanowią przestępstwo. Prawo karne materialne odpowiada zatem na pytanie: „Gdzie mogą znaleźć zastosowanie metody wykorzystywane w kryminalistyce, a także postanowienia procesowego prawa karnego?”.

Z drugiej strony wyniki badań kryminalistycznych wzbogacają wiedzę o zjawiskach przestępczości ze szczególnym uwzględnieniem metod działania przestępnego, co pozwala na wysunięcie przez naukę prawa karnego nowych koncepcji dotyczących stanów faktycznych przestępstw, ustalenia bardziej adekwatnych do wagi przestępstwa wysokości sankcji karnych, wypełnienia konkretną treścią przepisów o charakterze blankietowym, rozwinięcia części ogólnej Kodeksu karnego64 itp. Przykładami nowych stanów faktycznych mogą być m.in. przestępstwa przeciwko środowisku (art. 181–188 k.k.), zarażenie HIV (art. 161 § 1 k.k.) czy wpływanie bez upoważnienia na automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych lub zmienianie, usuwanie albo wprowadzanie nowych zapisów danych informatycznych (art. 287 § 1 k.k.). Wspomnieć także należy o rozdziale XXXVI Kodeksu karnego (art. 296–309) obejmującym przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu65.

Wyniki badań kryminalistycznych przyczyniły się do unormowania w ustawodawstwie karnym wielu społecznie niebezpiecznych zjawisk. Przykładem mogą być przepisy z zakresu ochrony przeciwpożarowej czy bezpieczeństwa i higieny pracy.

Wymienić tu można m.in. przepisy dotyczące składowania materiałów, które mają zapobiec powstawaniu pożarów, w tym w wyniku samozapalenia, czy przepisy prawa budowlanego.

Istotne wydają się przepisy zawarte w ustawodawstwie o ochronie pracy. W tej dziedzinie wyniki badań kryminalistycznych w zakresie wypadków przy pracy zadecydowały o unormowaniu wielu zagadnień.

Rozwój motoryzacji wpływający na wzrost liczby wypadków drogowych stwarza potrzebę zwiększenia bezpieczeństwa ruchu, w czym dużą rolę odgrywają wyniki badań kryminalistycznych. Przykładem może być ustalenie w Polsce progu nietrzeźwości na 0,5‰ według skali Widmarka.

Coraz częściej spotyka się postulaty ograniczenia wydawania pozwoleń na prowadzenie pojazdów mechanicznych osobom, które zażywają takie leki, jak: meprobamat, librium, luminal. Badania eksperymentalne z zastosowaniem tych leków wykazały, iż pojedyncze dawki środków uspokajających osłabiają sprawność kierowcy.

Inne zagadnienie, które zwróciło uwagę kryminalistyki, a wymaga ingerencji prawa karnego, stanowi problem toksykologii żywności. Dodawanie do żywności różnych środków konserwujących lub niewłaściwa technika stosowania środków owadobójczych w sadownictwie i w ogóle w rolnictwie wywierają niekiedy szkodliwy wpływ na organizm człowieka.

Skażenia pokarmowe wykazują w Europie stałą tendencję wzrostową. W związku z tym Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) wspólnie z Organizacją Żywności i Rolnictwa ONZ (FAO) opracowały tzw. Codex Alimentarius (kodeks żywnościowy), którego głównym zadaniem jest zapobieganie zatruciom pokarmowym będącym wynikiem złych warunków produkcji i dystrybucji żywności. Na podstawie tego kodeksu poszczególne rządy mają opracować kodeksy krajowe.

Nowe zagadnienie dla kryminalistyki, a w konsekwencji dla prawa karnego, wyłania się w związku z odnotowywanym zatruwaniem biosfery66. W ciągu minionych stuleci rozwój sił wytwórczych i wysoki poziom techniki spowodowały, że społeczeństwo zaczęło przejawiać agresywną działalność w stosunku do zasobów przyrody. Jedną z najbardziej szkodliwych konsekwencji funkcjonowania współczesnej cywilizacji jest postępujące zanieczyszczenie i zatruwanie biosfery. Procesy te nie tylko wpływają ujemnie na zdrowie i warunki bytowania ludzi, gospodarkę rolną, leśną i wodną, lecz jednocześnie ograniczają możliwości dalszego rozwoju przemysłu i osadnictwa. W ostatnich latach daje się zaobserwować stały wzrost emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych. W zależności od rodzaju przemysłu oraz wielkości produkcji lokalne zanieczyszczenia mogą być bardzo dokuczliwe

Apel byłego Sekretarza Generalnego ONZ U’Thanta stał się swego czasu punktem zwrotnym w historii poglądów na środowisko człowieka, na sposób bytowania w biosferze. Apel ów zwrócił uwagę na katastrofalne skutki żywiołowego rozwoju techniki i technologii stosowanej w przemyśle, komunikacji i rolnictwie. Konsekwencjami apelu stały się bardzo szybko inicjatywy poszczególnych państw na forum Narodów Zjednoczonych. Polska od wielu lat bierze aktywny udział w tych inicjatywach, ponieważ jest świadoma, że ochrona środowiska człowieka powinna zajmować równie ważne miejsce w świecie jak problem utrzymania pokoju i uniknięcia zagłady nuklearnej.

Obecnie zagadnienie kształtowania i ochrony środowiska życia świata organicznego, w tym człowieka, w coraz większym stopniu niż dotychczas zajmuje polityków, uczonych i działaczy społecznych.

Kryminalistyka inspiruje zatem prawo karne w kierunku penalizacji nowych zjawisk stanowiących niebezpieczeństwo dla życia lub zagrażających mieniu. Te funkcje sprzyjają realizacji profilaktycznych celów kryminalistyki w skali ogólnospołecznej. Kryminalistyka dostarcza materiału dotyczącego przestępstwa i przestępcy.

Rozdział 24 Kodeksu postępowania karnego z 1997 r. został poświęcony wywiadowi środowiskowemu i badaniu osoby oskarżonego. W przepisach tego rozdziału unormowano zasady przeprowadzania dowodu z wywiadu środowiskowego, który będzie przeprowadzał kurator sądowy lub inny podmiot uprawniony na podstawie odrębnych przepisów, a w szczególnie uzasadnionych wypadkach Policja (art. 214 § 1 k.p.k.). Kodeks wprowadził obligatoryjne przeprowadzenie tego wywiadu w sprawach o zbrodnie w stosunku do oskarżonego o zbrodnię, który w chwili czynu nie ukończył 21. roku życia, jeżeli zarzucono mu popełnienie umyślnego występku przeciwko życiu (art. 214 § 2 k.p.k.)67. W wyniku nowelizacji ze stycznia 2003 r.68 do Kodeksu postępowania karnego wprowadzono art. 192a i art. 199a odnoszące się do badań wariograficznych69.

Wskazane czynności są w znacznej mierze wykonywane w drodze czynności pozostających w gestii kryminalistyki.

Ustalenie okoliczności przestępstwa, motywacji oraz sposobu działania sprawcy ma nie tylko wpływ na wymiar kary (por. art. 53 § 2 k.k.), lecz stanowi ważny materiał prognostyczny dla wyboru właściwego systemu wykonania kary (por. art. 82 Kodeksu karnego wykonawczego70). Już w tym aspekcie można przyjąć istnienie związku między funkcjami kryminalistyki a zadaniami prawa karnego wykonawczego.

Z drugiej strony ustalenia kryminalistyki, że skazany niejednokrotnie po odbyciu kary pozbawienia wolności opuszcza zakład karny z „wyższymi” kwalifikacjami przestępczymi, musi inspirować system penitencjarny do poszukiwania optymalnych warunków resocjalizacji. Im doskonalszy jest system wykonania kary, tym lepsze istnieją prognozy co do ograniczenia zjawiska recydywy.

Z innych nauk wymienić można wiktymologię71.

Współcześnie ludzkość potrzebuje nowego paradygmatu, nowej wizji rzeczywistości. Muszą ulec zmianie nasze dotychczasowe myślenie, percepcja i wartości. Jak podkreśla F. Capra, obserwuje się już pierwsze symptomy „przechodzenia od mechanistycznej do holistycznej koncepcji rzeczywistości”72. Spojrzenie systemowe postrzega świat w kategoriach przestępców i interakcji. Jest ono także niezbędne w badaniach przestępstwa. Twierdzenie, że zjawisko przestępcze jest wysoce złożone, wydaje się dzisiaj po prostu truizmem.

Potrzeba szerokiego spojrzenia na zagadnienia etiologii pokrzywdzenia zadecydowała o kierunku rozwoju badań wiktymologicznych. W literaturze polskiej, jak również zagranicznej, traktuje się wiktymologię bądź jako dziedzinę kryminologii, bądź jako samodzielną naukę, której zakres sprowadza się nie tylko do problematyki ofiar przestępstwa. Wskazać bowiem należy na wszelkie formy pokrzywdzenia (przestępstwo, wypadek, choroba, klęski żywiołowe, wojny, prześladowania rasowe, religijne, polityczne itp.).

Na III Międzynarodowym Sympozjum Wiktymologii, które obradowało w dniach od 2 do 8 września 1979 r. w Münster (RFN), zaproponowałem nazwę „wiktymologia kryminalna” dla odróżnienia tej dyscypliny od innych zajmujących się w ogóle ofiarami, tzn. problematyką strat i krzywd.

Wiktymologia kryminalna, najmłodsza z gałęzi wiedzy w obrębie nauk karnych, wydzieliła się z nich jako dziedzina specjalistyczna, zajmująca się cechami ofiary przestępstwa. Pierwotnym przedmiotem zainteresowań wiktymologii kryminalnej była zatem osoba ofiary. W dalszym rozwoju dociekań badawczych przedmiot ten uległ poszerzeniu, sprecyzowaniu i ta wiktymologia zyskała rangę nauki samodzielnej, choć wielorako powiązanej z innymi naukami penalnymi.

Aby jakąś dziedzinę wiedzy można było nazwać nauką, niezbędne jest, by miała ona zakres zainteresowań odróżniający ją od innych nauk, wyraźnie sprecyzowane zadania, jasno określony cel oraz zwarty aparat metodologiczny będący narzędziem realizacji założeń teoretycznych.

Oczywiste jest, że przestępstwem nazywamy taki rodzaj działania, który wyrządza szkodę uznaną za naruszenie zasad współżycia i gospodarowania dobrami, i to tych zasad, które są chronione przez prawo. W tym kontekście pojawia się pojęcie sprawcy i ofiary. Zwykło się mówić o triadzie: czyn – sprawca – ofiara jako zawsze występujących elementach działania przestępnego. Truizm ten przyjmuje się zazwyczaj bez głębszej refleksji. Jednakże z punktu widzenia logiki można poddać krytyce równorzędne traktowanie wymienionych trzech elementów.

Czyn przestępny jest wynikiem interakcji bezpośredniej między sprawcą i ofiarą. Jest to zatem raczej efekt konfliktu interesów polegający na tym, że jedna osoba bądź grupa osób w sposób zabroniony prawem atakuje, zagarnia bądź niszczy wartości ważne i uprawnione innej osoby czy grupy.

Mimo tej uwagi trudno nie zgodzić się, że z analitycznego punktu widzenia mogą być rozpatrywane oddzielnie cechy czynu, cechy sprawcy i cechy ofiary. Trzeba jednak zdawać sobie sprawę z tego, że rodzaj czynu i sposób działania przestępnego w znacznym, jeśli nie w przeważającym stopniu, są funkcją cech sprawcy i ofiary.

Czym innym jest zatem schemat heurystyczny, obejmujący w badaniach wymienione trzy elementy: czyn, sprawcę, ofiarę, a czym innym interpretacja czynu przestępnego, traktowanego jako wynik wzajemnego oddziaływania elementów interakcji, czyli sprawcy i ofiary. O ile w badaniach trzeba uwzględnić analizę czynu, analizę osoby sprawcy i analizę strat, co najczęściej sprowadza się do analizy osoby ofiary, o tyle z teoretycznego punktu widzenia trzeba przestępstwo traktować jako funkcjonalny związek między sprawcą naruszenia prawa a sferą strat poniesionych w wyniku działania przestępnego przez osoby fizyczne, osoby prawne bądź społeczeństwo jako całość.

Skłania to do głębszej refleksji na temat zakresu zainteresowań wiktymologii penalnej. Trudno dziś powiedzieć, że relacja sprawca – ofiara jest zawsze układem interpersonalnym sensu stricto. Rodzaje czynów traktowanych jako naruszenie praworządności odnoszą się do różnych wartości.

W świetle powyższych uwag zakres wiktymologii kryminalnej nie sprowadza się wyłącznie do badania cech osoby ofiary czy ofiar, lecz również do antycypowania szkód i krzywd, jakie mogą ponosić określone kategorie społeczne, a nawet społeczeństwa czy ludzkość, w wyniku czyjegoś umyślnego bądź nieumyślnego działania.

Zadania wiktymologii kryminalnej wybiegają daleko poza konkretne zapobieganie przypadkowi przestępstwa. Praktyczna wartość wniosków z badań nad interakcją ofiary i przestępcy powinna być wykorzystana w szerokiej polityce społeczno-ekonomicznej oraz w systemie edukacyjnym73.

Kryminalistyka wykorzystuje wyniki badań wiktymologicznych w procesie ustalenia sprawcy. Przykładowo: badając problematykę zabójstw, można ustalić, czy np. tryb życia ofiary, jej kontakty ze środowiskiem, źródła dochodów, ułatwiają czy też utrudniają ustalenie sprawcy zabójstwa.

Z dziedziny psychologii w zakres kryminalistyki wchodzą bardzo liczne zagadnienia psychologii sądowej, a w szczególności problematyka zeznań świadków i wyjaśnień oskarżonego, obejmująca m.in. wierność i obiektywność treści wypowiedzi, metody przesłuchania oraz ocenę uzyskanego materiału74. Pozostałe zagadnienia psychologii sądowej, jak ocena postawy osób, które wkroczyły na drogę przestępstwa, geneza takiego zachowania, możliwości jego ograniczenia, podstawy reedukacji, grawitują bądź to w kierunku kryminologii, bądź prawa karnego wykonawczego. Natomiast próby włączenia do zakresu psychologii sądowej zagadnień z dziedziny psychologii sędziego, obrońcy czy prokuratora stoją już na pograniczu psychologii zawodu.

Medycyna sądowa, wbrew swej nazwie, nie ogranicza się do nauk lekarskich, lecz obejmuje takie nauki przyrodnicze, jak biologia, tworząc swoisty zakres wiedzy dla potrzeb kryminalistyki, a w szerszym ujęciu – wymiaru sprawiedliwości75, gdyż pewne zagadnienia medycyny sądowej wykraczają poza zakres kryminalistyki, dotycząc sfery prawa cywilnego i ubezpieczeniowego. Medycyna sądowa wykorzystuje zasady i wiedzę nauk medycznych do rozwiązywania problemów z dziedziny prawa. Wymienić tu można badania grup krwi w celu ustalenia ojcostwa, orzecznictwo chorobowe, inwalidzkie i wypadkowe. Związek kryminalistyki z takimi naukami przyrodniczymi, jak medycyna czybiologia, następuje więc przez medycynę sądową.

Z drugiej strony należy podkreślić, że postęp wiedzy i związana z tym daleko idąca specjalizacja wymagają łączenia wiadomości, doświadczeń i metod medycyny sądowej z osiągnięciami innych gałęzi nauk lekarskich i przyrodniczych. Na przykład badania zmierzające do określenia czasu zejścia śmiertelnego zmuszają do szerokiego uwzględnienia wiadomości z dziedziny neurologii, patologii w połączeniu z histopatologią oraz biochemii z enzymologią i histochemią. Wyróżnia się dwa obszary, w których realizuje się współczesna medycyna sądowa – samodzielnego działania (obszar ściśle sądowo-lekarski) i interdyscyplinarny. Obszar samodzielnego działania obejmuje przede wszystkim zagadnienia traumatologii, toksykologii i tanatologii. Opinie z tego obszaru sporządzane są na podstawie badania lekarskiego danej osoby, oględzin zwłok na miejscu ich znalezienia, sądowo-lekarskiej sekcji zwłok, a także innych materiałów przekazanych przez zlecającego opinię (zawartych np. w aktach sprawy). W ramach działań interdyscyplinarnych zdarza się, że lekarz specjalista medycyny sądowej współpracuje z lekarzem lub lekarzami klinicystami różnych specjalności przy tworzeniu opinii sądowo-lekarskiej. Taka opinia nazwana jest interdyscyplinarną. Opinia taka w pełni analizuje daną sprawę i przedstawia wspólne, spójne stanowisko kilku specjalistów76.

Do podstawowych zadań medycyny sądowej w przypadkach zgonu należą:

1) wyjaśnienie przyczyny i okoliczności zgonu;

2) identyfikacja zwłok, jeżeli są one nieznane;

3) określenie czasu zgonu i czasu powstania obrażeń;

4) zebranie i zabezpieczenie śladów ujawnionych na ciele, które mogłyby być pomocne przy ustalaniu okoliczności zdarzenia, a także w celu ustalenia winy lub niewinności podejrzanego lub też obalenia tezy przestępczego spowodowania śmierci;

5) ujawnienie i udokumentowanie obrażeń ciała lub wykluczenie ich obecności;

6) ujawnienie i udokumentowanie zmian chorobowych lub wykluczenie ich obecności;

7) stwierdzenie obecności lub wykluczenie innych czynników, które mogły mieć wpływ na przyczynę i okoliczności zgonu;

8) zabezpieczenie materiału dowodowego na potrzeby ewentualnych innych badań specjalistycznych, gdyby dany przypadek miał być w dalszym postępowaniu analizowany przez organy ścigania i sprawiedliwości77.

Zakres zagadnień medycyny sądowej jest określony przez kryminalistykę. Czynności sądowo-lekarskie nie odbywają się bez inicjatywy i udziału przedstawicieli władzy kryminalistycznej, przy czym znajomość kryminalistyki przez lekarzy warunkuje prawidłowość wykonywanych przez nich czynności.

Związki toksykologii sądowej, a mianowicie chemii toksykologiczno-sądowej, z kryminalistyką są szczególne. Wprawdzie w rodowodzie toksykologii sądowej jej pradziedziną była medycyna sądowa, lecz w jej dziejach pojawił się i istniał długie lata zawód chemika sądowego. Chemik sądowy, ten dziewiętnastowieczny i ten z pierwszych dziesiątków lat XX stulecia, to nie tylko ekspert zajmujący się analizą toksykologiczną czy ogólnie analityką chemiczną do celów sądowych. Zakres nie tylko jego zainteresowań, ale i obowiązków obejmował wiele dziedzin, które dziś są niemal wyłączną domeną kryminalistyki. Badał on różnorodne dowody rzeczowe, ujawniał, oceniał i porównywał ślady, zajmował się ekspertyzą włókien, włosów, szkła itp.

Ten uprawiany praktycznie dualizm działania toksykologa i kryminalistyka miał niewątpliwy wpływ na rozwój samej toksykologii. Chemicy sądowi wypracowali sobie w ciągu lat pewien specyficzny sposób rozumowania „kryminalistycznego”, który to sposób przyjęli już „czyści” toksykolodzy.

Obserwowane