Postępowanie karne ebook

Wraz z prawem karnym materialnym i prawem karnym wykonawczym prawo karne procesowe należy do szeroko pojętego prawa represyjnego, którego istotą jest oparcie odpowiedzialności na zasadzie winy oraz możliwość stosowania środków z istoty swej dolegliwych dla sprawcy. Istnienie tych dwóch elementów powoduje, że do prawa represyjnego zalicza się również prawo dyscyplinarne (odpowiedzialność dyscyplinarną).

W nieco węższym ujęciu prawo karne procesowe jest jedną z dziedzin ogólnie ujmowanego prawa karnego, tworzonego przez prawo karne materialne, prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze.

Prawo karne procesowe to:

zespół norm prawnych regulujących proces karny, uprawnienia i obowiązki jego uczestników, a także tryb i formy dokonywania czynności procesowych.

O ile materialne prawo cywilne realizuje się poza procesem cywilnym, a więc jest samowykonalne, o czym można się przekonać codziennie, np. zawierając umowę sprzedaży, użyczenia albo transportu, o tyle prawo karne materialne może się realizować wyłącznie poprzez proces karny.

Normy prawa karnego materialnego regulujące podstawy odpowiedzialności karnej, typy przestępstw oraz konsekwencje prawne czynów typizowanych jako przestępstwa nie mogą być zastosowane bez norm karnoprocesowych określających sposób ich realizacji, zgodnie z zasadą nulla poena sine processus.

Prawo materialne oddziałuje na zakres uregulowań prawa procesowego, które powinno być do niego ściśle dostosowane. W równym stopniu prawo karne procesowe wpływa na prawo karne materialne, chociażby przez to, że ustawodawca, tworząc nowy typ przestępstwa (kryminalizując jakieś zachowanie), musi uwzględniać możliwość udowodnienia tego przestępstwa środkami dostępnymi w procesie karnym, w przeciwnym razie nie będzie można wyegzekwować zakazu.

Wzajemna zależność obu tych dziedzin prawa jest bardzo silna, gdyż obie tworzą część jednego ogólnego systemu prawa karnego. Ma to także swoje uzasadnienie historyczne. Zarówno Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r., jak i Constitutio Criminalis Theresiana z 1768 r. zawierały normy materialne i procesowe, a trwałe rozdzielenie przepisów karnomaterialnych od procesowych przyniósł dopiero wiek XIX.

Konieczne jest także podkreślenie, że normy prawa karnego materialnego mają charakter pierwotny w stosunku do norm procesowych. Przepisy prawa karnego procesowego, które odgrywają rolę służebną w stosunku do przepisów karnomaterialnych, funkcjonują wyłącznie dlatego, że prawo karne materialne stanowi dla nich właściwy punkt odniesienia. Oznacza to, że:

w przypadku kolizji w interpretacji przepisów prawa materialnego i procesowego pierwszeństwo powinny uzyskać normy prawnomaterialne, chyba że z norm procesowych wyraźnie wynika co innego.

Na tym tle niezwykle istotne staje się ustalenie charakteru normy prawnej zawartej w przepisie, zwłaszcza że umieszczenie danego przepisu w ustawie regulującej prawo karne materialne nie przesądza jeszcze o jego materialnoprawnym charakterze. W Kodeksie karnym poza normami materialnymi znajdują się normy:

Podobnie w prawie karnym procesowym można znaleźć różnego rodzaju normy prawne, nie wszystkie bowiem przepisy Kodeksu postępowania karnego mają jednolitą, procesową naturę. Przykładowo, mieszany, tj. materialno-procesowy, charakter ma zawarta w art. 49 § 1 i 2 k.p.k. definicja pokrzywdzonego.

Ustalenie charakteru normy prawnej jest niezwykle istotne, ponieważ musi być ona stosowana według reguł rządzących dziedziną, do której się ją zalicza.

Konsekwencje wskazanej powyżej reguły są najbardziej widoczne w przypadku analogii, stanowiącej sposób wykładni przepisów, która jest niedozwolona w prawie karnym materialnym, ale tylko w odniesieniu do norm o ściśle materialnym charakterze, to jest regulujących podstawy odpowiedzialności, typy przestępstw i zagrożenie karą1. W prawie karnym procesowym natomiast analogia jest dopuszczalna, jeżeli nie dotyczy norm z istoty swej niekorzystnych dla oskarżonego i nie powoduje ograniczenia praw i wolności człowieka (jak np. środki przymusu). Jeśli więc przepis uregulowany w prawie karnym materialnym ma charakter procesowy, to w odniesieniu do niego dopuszczalne jest zastosowanie analogii, nawet jeżeli znajduje się w Kodeksie karnym, a nie w Kodeksie postępowania karnego lub innej ustawie procesowej.

Prawo karne procesowe nie jest zbiorem dowolnie ukształtowanych norm prawnych, lecz pełni w procesie karnym kilka istotnych funkcji, które wpływają na jego kształt. Do funkcji tych zaliczamy:

Funkcja porządkująca oznacza, że prawo karne procesowe wyznacza porządek czynności procesowych (kolejność ich dokonywania), zakres uprawnień i obowiązków uczestników procesu karnego oraz role, jakie mogą przyjmować, a także formę czynności dokonywanych przez te podmioty, dzięki czemu proces karny może się toczyć bez przeszkód.

Funkcja dynamizująca prawa karnego procesowego realizowana jest przez normy regulujące terminy procesowe wyznaczające maksymalne okresy dokonywania czynności procesowych przez uczestników procesu karnego. Ich zadaniem jest zapewnienie, by proces karny przebiegał dynamicznie i harmonijnie. Bezskuteczny upływ terminów powoduje, że staje się możliwe wywołanie skutku określonej czynności, lub otwiera drogę do dokonania kolejnej czynności (np. bezskuteczny upływ terminu do wniesienia apelacji powoduje uprawomocnienie się wyroku sądu pierwszej instancji, z kolei wniesienie apelacji w terminie ustawowym pozwala na przeniesienie postępowania do drugiej instancji).

Funkcja prakseologiczna, zwana także celowościową lub instrumentalną, oznacza, że prawo karne procesowe, ukształtowane w toku historycznego rozwoju, jest tak skonstruowane, by jak najskuteczniej realizować cele postępowania karnego. Cele te określone zostały w art. 2 § 1 k.p.k. i obejmują doprowadzenie do tego, by:

Zapewnienie, by sprawca został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności, określane jest w doktrynie jako dyrektywa trafnej reakcji karnej. Stanowi ona pierwszoplanowy cel postępowania karnego.

Obowiązek poszanowania godności pokrzywdzonego wyrażony w art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. stanowi novum w przepisach Kodeksu postępowania karnego, choć nie oznacza to, że wcześniej organy procesowe były zwolnione z obowiązku poszanowania godności pokrzywdzonego. Obowiązek taki wynikał chociażby z art. 30 Konstytucji RP, który stanowi, że przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Obecna regulacja, wprowadzona ustawą z 28.11.2014 r. o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (Dz.U. z 2015 r. poz. 21), dostosowuje polskie regulacje karnoprocesowe do przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z 25.10.2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW (Dz.Urz. UE L 315, s. 57).

Funkcja prawnomaterialna wynika ze służebnej w stosunku do prawa karnego materialnego roli prawa karnego procesowego. Jego zadaniem jest zapewnienie realizacji norm prawnomaterialnych. Jak już była o tym mowa wyżej, wzajemne zależności pomiędzy obiema dziedzinami prawa karnego procesowego nie mają jednak charakteru jednokierunkowego, nie tylko bowiem prawo karne materialne wpływa na kształt prawa procesowego, lecz również prawo karne procesowe ma wpływ na realizację prawa materialnego. Szczególnie widoczna jest ta zależność w przepisach Kodeksu postępowania karnego regulujących zakazy dowodowe, przez które należy rozumieć zakaz dowodzenia określonej tezy dowodowej jakimikolwiek lub niektórymi środkami dowodowymi (zob. szerzej rozdział III „Naczelne zasady procesu karnego”, podpunkt 2.1., poświęcony zasadzie prawdy).

Funkcja gwarancyjna oznacza, że normy prawa karnego procesowego zapewniają ochronę praw człowieka oraz konstytucyjnych praw i wolności uczestników procesu karnego przed arbitralną, to jest nadmierną i bezprawną ingerencją organów procesowych w te prawa, a jednocześnie wyznaczają granice dopuszczalnego działania organów procesowych ingerujących w prawa człowieka. Ta funkcja najwyraźniej widoczna jest w przepisach regulujących środki przymusu. Dla przykładu stosowanie tymczasowego aresztowania jest dopuszczalne tylko po spełnieniu przesłanek określonych w art. 249 i 258 k.p.k.

Poza wskazanymi wyżej funkcjami niekiedy wymienia się jeszcze inne, które mają charakter uzupełniający (akcesoryjny). Należą do nich:

Funkcji prawa karnego procesowego nie należy utożsamiać z funkcjami procesowymi rozumianymi jako rodzaj działalności procesowej realizowanej przez uczestników procesu karnego w ramach pełnionych przez nich ról procesowych (tj. funkcji oskarżania, obrony i sądzenia) (szerzej na ten temat w poświęconym zasadzie kontradyktoryjności podpunkcie 2.8. w rozdziale III).

Źródłem prawa karnego procesowego jest akt prawny zawierający zespół norm prawnych regulujących proces karny. Cechą charakterystyczną prawa karnego procesowego jest jego dualizm, jako że tworzą je dwa systemy – prawo krajowe i prawo unijne.

Oba systemy prawne łączą wzajemne relacje, które opierają się na zasadach:

Obowiązujące źródła prawa karnego procesowego to przepisy prawa zarówno regulująceproces karny, jak i normujące ustrój oraz zasady działania organów procesowych i innych uczestników postępowania karnego, takich jak pomocnicy stron procesowych.

Do źródeł prawa regulujących proces karny należą:

Ustrój oraz zasady działania organów procesowych i innych uczestników postępowania karnego regulują:

Poza omawianymi przepisami pojedyncze przepisy procesowe znajdują się w innych aktach prawnych. Należą do nich:

Wskazane powyżej przepisy określają kompetencje organów państwowych uprawnionych do występowania w procesie karnym w charakterze oskarżycieli publicznych.

Źródłem prawa karnego procesowego są także rozporządzenia, z których warto wymienić rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 7.04.2016 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury (Dz.U. z 2017 r. poz. 1206 ze zm.), zwane potocznie regulaminem prokuratorskim, rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 14.07.2022 r. Regulamin Sądu Najwyższego (Dz.U. poz. 1489) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 18.06.2019 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (Dz.U. z 2021 r. poz. 2046 ze zm.), tzw. regulamin sądowy.

W przeciwieństwie do prawa anglosaskiego, które oparte jest na precedensach, orzecznictwo sądowe nie jest w prawie polskim źródłem prawa karnego procesowego. Nie ulega jednak wątpliwości, że orzeczenia Sądu Najwyższego i sądów powszechnych, zwłaszcza apelacyjnych, mają wpływ na stosowanie prawa przez organy wymiaru sprawiedliwości, wyznaczając pewien wzorzec postępowania w określonych przypadkach.

Konstytucja RP ma szczególne znaczenie w systemie źródeł prawa karnego procesowego z dwóch powodów. Po pierwsze, niektóre z przepisów Konstytucji RP odnoszą się wprost do procesu karnego. Mowa m.in. o:

Po drugie, zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja RP stanowi inaczej. Mogą być one stosowane wprost, jeśli:

Najbardziej kompleksowym źródłem prawa karnego procesowego jest Kodeks postępowania karnego, uchwalony 6.06.1997 r. Jest to trzeci z kolei kodeks po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Pierwszy polski Kodeks postępowania karnego przyjęty został nie ustawą, lecz rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 19.03.1928 r. (Dz.U. poz. 313 ze zm.). Pozwoliło to uniknąć politycznych sporów na forum Sejmu, które mogłyby doprowadzić do zniekształcenia unormowań zawartych w tym Kodeksie. Kodeks wszedł w życie 1.07.1929 r., na 3 lata przed Kodeksem karnym, uchwalonym rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.07.1932 r. (Dz.U. poz. 571 ze zm.) (wszedł w życie 1.09.1932 r.). Twórcą obu Kodeksów była Komisja Kodyfikacyjna powołana przez Sejm już w dniu 3.06.1919 r., na czele z Edmundem Krzymuskim (Kodeks postępowania karnego) i Juliuszem Makarewiczem (Kodeks karny).

Kodeks postępowania karnego z 1928 r. był uznawany za akt prawny bardzo nowoczesny i stojący na niezwykle wysokim poziomie. Zastąpił obowiązujące do tej pory na terenie Rzeczypospolitej ustawodawstwo zaborcze. O jego nowoczesności świadczy fakt, że w czasie ponad 40 lat jego obowiązywania, mimo radykalnie zmieniających się warunków politycznych i społecznych, był nowelizowany zaledwie 30-krotnie. Niektóre jego uregulowania obowiązywały aż do 13.05.1983 r., kiedy ostatecznie został uchylony4.

Kodeks postępowania karnego z 1928 r. zastąpiony został przez Kodeks postępowania karnego uchwalony ustawą z 19.04.1969 r. (Dz.U. poz. 96 ze zm.), który obowiązywał aż do momentu wejścia w życie Kodeksu postępowania karnego z 1997 r., co nastąpiło 1.09.1998 r. W Kodeksie tym znajdowały się uregulowania, które współcześnie ocenilibyśmy jako sprzeczne z podstawowymi prawami człowieka, takie jak postępowanie w stosunku do nieobecnych (kontumacyjne).

Jak już wspomniano wyżej, prawo karne materialne realizuje się wyłącznie poprzez proces karny. Proces karny to:

prawnie uregulowana działalność zmierzająca do wykrycia i ustalenia przestępstwa oraz jego sprawcy, osądzenia go za ten czyn oraz wymierzenia mu kar i środków karnych przewidzianych przez prawo materialne.

Modelowy proces karny prowadzony w trybie publicznoskargowym składa się z trzech stadiów, z których pierwsze – postępowanie przygotowawcze – jest stadium przedsądowym. Postępowanie sądowe zwane jest także postępowaniem jurysdykcyjnym lub rozpoznawczym. Każde z tych stadiów dzieli się na fazy i podfazy.

Fazami postępowania przygotowawczego są postępowanie in rem (w sprawie) oraz postępowanie in personam (przeciwko osobie).

W stadium postępowania przed sądem pierwszej instancji fazy różnią się w zależności od tego, czy postępowanie toczy się w nurcie kontradyktoryjnym (konfrontacyjnym) czy konsensualnym.

W nurcie kontradyktoryjnym można wyróżnić:

W nurcie konsensualnym fazami postępowania pierwszoinstancyjnego są:

W postępowaniu jurysdykcyjnym drugiej instancji w obu nurtach postępowania występują identyczne fazy. Są to:

Nie zawsze proces karny składa się ze wszystkich trzech stadiów. Jeśli postępowanie przygotowawcze nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia lub w wystąpiły przeszkody procesowe uniemożliwiające kontynuowanie procesu, proces karny ograniczy się wyłącznie do postępowania przygotowawczego:

Jeśli w postępowaniu publicznoskargowym żadna ze stron nie zaskarży wyroku sądu pierwszej instancji, proces karny będzie się składał wyłącznie z dwóch stadiów:

Z kolei w postępowaniu prywatnoskargowym, zainicjowanym wniesieniem do sądu prywatnego aktu oskarżenia przez pokrzywdzonego występującego w roli oskarżyciela prywatnego, proces karny również będzie się składał z dwóch stadiów, ale nie tych samych co poprzednio, postępowanie prywatnoskargowe jest bowiem postępowaniem w zasadzie wyłącznie sądowym, nie ma w nim postępowania przygotowawczego, poza namiastką uregulowaną w art. 488 § 1 k.p.k.:

W przypadku gdy żadna ze stron postępowania prywatnoskargowego nie zaskarżyła wyroku sądu pierwszej instancji, proces karny będzie się składał z jednego stadium:

Łatwo zauważyć, że zarówno postępowanie przygotowawcze, jak i postępowanie jurysdykcyjne przed sądem pierwszej instancji mogą być wyłącznymi stadiami procesu karnego. Jedynie postępowanie jurysdykcyjne przed sądem drugiej instancji nie występuje samodzielnie, co jest zrozumiałe, jeśli się zważy, że jest ono postępowaniem kontrolnym w stosunku do postępowania pierwszoinstancyjnego.

W doktrynie procesu karnego poza określeniem proces karny używa się również pojęcia postępowanie karne. Określenia te mają charakter synonimiczny; oba oznaczają działalność właściwych organów zmierzającą do zastosowania norm prawa karnego materialnego i mogą być stosowane zamiennie. Postępowanie karne, jak się wydaje, bardziej akcentuje dynamiczny charakter tej działalności, która polega na podejmowaniu przez uczestników procesu karnego różnego rodzaju czynności procesowych.

Przedmiotem procesu karnego nie jest wyłącznie kwestia winy sprawcy zarzucanego mu czynu. Gdyby tak było, sąd musiałby w wyroku ograniczyć się wyłącznie do stwierdzenia, że oskarżony jest winny popełnienia zarzuconego mu czynu, nie mógłby jednak wyciągnąć konsekwencji prawnych z tego faktu, a więc nie mógłby wymierzyć sprawcy kary. Z tego samego powodu przedmiotem procesu karnego nie jest tylko ustalenie faktu przestępstwa ani wyłącznie kwestia ukarania sprawcy czynu zabronionego.

Przedmiotem procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności karnej oskarżonego za zarzucony mu czyn.

Odpowiedzialność karna obejmuje zarówno ustalenie, czy przestępstwo zostało popełnione, przypisanie winy oskarżonemu za ten czyn, jak i wyciągnięcie konsekwencji prawnych w postaci nałożenia na sprawcę kar i środków karnych lub innych środków (np. środków zabezpieczających).

Podstawą faktyczną odpowiedzialności karnej jest czyn (przestępstwo) zarzucony oskarżonemu, natomiast podstawą normatywną – przyjęta przez organ procesowy kwalifikacja prawna tego czynu. Sąd nie jest związany kwalifikacją prawną, która może się zmienić, o ile sąd nie wykracza poza granice oskarżenia. Zgodnie z art. 399 § 1 k.p.k., jeżeli w toku rozprawy okaże się, że nie wychodząc poza granice oskarżenia, można czyn zakwalifikować według innego przepisu prawnego, sąd uprzedza o tym obecne na rozprawie strony.

Przedmiot procesu karnego formułowany jest już na wstępie, w postanowieniu o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, a jego podstawą jest uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (zob. wzór 5. „Postanowienie o wszczęciu śledztwa” – w rozdziale X „Postępowanie przygotowawcze”, podpunkt 3.1.).

Ujawnienie w toku postępowania przygotowawczego nowego przestępstwa, które uzasadnia wspólne prowadzenie obu postępowań, powoduje konieczność wydania postanowienia o wszczęciu postępowania o ten nowy czyn oraz o połączeniu obu postępowań. Wynika to z faktu, że przedmiot procesu karnego jest niezmienny i niepodzielny (obowiązuje zasada niezmienności i niepodzielności przedmiotu procesu karnego).

Zasada niezmienności przedmiotu procesu karnego in abstracto (w ujęciu modelowym) oznacza, że w toku całego procesu jego przedmiot (czyn zarzucony sprawcy) nie powinien ulegać zmianie. W polskim procesie karnym zasada ta obowiązuje w postępowaniu sądowym. W postępowaniu przygotowawczym zmiany są dopuszczalne, dokonywane są w drodze zmiany postanowienia o przedstawieniu zarzutów, wydania postanowienia o częściowym umorzeniu postępowania przygotowawczego, zaś ostateczny kształt przedmiotu procesu zostaje sformułowany w akcie oskarżenia.

W dalszym ciągu przedmiot procesu karnego jest definiowany w postanowieniu o przedstawieniu zarzutów w śledztwie albo ogłaszany ustnie przed rozpoczęciem przesłuchania osoby podejrzanej w charakterze podejrzanego w dochodzeniu (zob. wzór 8. „Postanowienie o przedstawieniu zarzutów” – w rozdziale X „Postępowanie przygotowawcze”, podpunkt 3.2.).

Po przedstawieniu zarzutów podejrzanemu zmiany przedmiotu procesu karnego mogą być dokonywane poprzez wydanie postanowienia o zmianie postanowienia o przedstawieniu zarzutów, a jeżeli któryś z zarzutów się nie potwierdził, organ prowadzący postępowanie wydaje postanowienie o częściowym umorzeniu postępowania przygotowawczego.

Zasada niezmienności przedmiotu procesu nie oznacza, że opis czynu zarzuconego oskarżonemu nie może zostać sformułowany inaczej. Zmiana taka jest możliwa pod warunkiem, że pozostanie ona w granicach tożsamości czynu.

Tożsamość czynu decyduje nie tylko o przedmiotowych granicach rozpoznania sprawy przez sąd (wyznaczonych aktem oskarżenia), lecz także o granicach zakazu ponownego orzekania przez sąd w tej samej sprawie (zakaz ne bis in idem – zob. rozdział IX „Warunki dopuszczalności procesu karnego”).

Do kryteriów tożsamości czynu jako tego samego zdarzenia faktycznego, zaszłego w ujęciu historycznym, należą:

Zmiana któregokolwiek z tych elementów oznacza brak tożsamości czynu.

Zasada niepodzielności przedmiotu procesu karnego oznacza, że sąd ma obowiązek orzekać o całości przedmiotu procesu karnego (kwestii odpowiedzialności za cały czyn), a nie tylko o fragmentach tego przedmiotu, zatem niedopuszczalne jest orzekanie o fragmentach przedmiotu procesu w różnych postępowaniach. W konsekwencji orzeczenie sądu wydane co do fragmentu przedmiotu powoduje stan rzeczy osądzonej co do całości i zakaz ponownego orzekania w tej samej sprawie (reguła ne bis in idem).

Niepodzielność przedmiotu obejmuje nie tylko czyn jako pewne zdarzenie faktyczne, lecz również inne składniki mające znaczenie dla prawnokarnej oceny tego czynu. Nie można więc nie tylko oddzielać winy od kary i orzekać o nich w odrębnych procesach, lecz również rozbijać poszczególnych znamion czynu oraz prawnej jedności czynu w przypadku przestępstwa ciągłego.

Zasada niepodzielności przedmiotu procesu karnego powoduje, że nie jest dopuszczalny tzw. proces dodatkowy. Pod tym pojęciem rozumie się nowy proces karny, prowadzony o ten fragment czynu, który nie został osądzony przez sąd z przyczyn prawnych.

Ostateczne skrystalizowanie przedmiotu procesu karnego następuje w akcie oskarżenia (zob. wzór 11. „Akt oskarżenia” – w rozdziale XI „Skarga”, punkt 2).

Przedmiot procesu karnego determinuje rodzaj procesu. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić:

W procesie prostym, występującym najczęściej, przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej jednego oskarżonego za jeden czyn (mówiąc prościej, jest to proces jednego sprawcy oskarżonego o jeden czyn), np. postępowanie przeciwko oskarżonemu X, oskarżonemu o kradzież samochodu osobowego o numerze rej. XXXXX na szkodę Y (art. 278 § 1 k.k.).

Przedmiotem procesu złożonego jest kwestia odpowiedzialności karnej jednego oskarżonego za wiele czynów albo wielu oskarżonych za jeden lub wiele czynów.

W procesie złożonym podmiotowo przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej wielu sprawców za jeden czyn (czy też proces kilku oskarżonych o jeden czyn), np. zgwałcenie zbiorowe (art. 197 § 3 pkt 1 k.k.).

Przedmiotem procesu złożonego przedmiotowo jest kwestia odpowiedzialności karnej jednego sprawcy za kilka (wiele) czynów (proces jednego oskarżonego o kilka czynów), np. gdy oskarżonemu postawiono zarzut kradzieży kilku samochodów osobowych na szkodę różnych osób.

W procesie złożonym przedmiotowo-podmiotowo przedmiotem procesu jest kwestia odpowiedzialności karnej kilku oskarżonych za kilka czynów (proces kilku oskarżonych o wiele czynów), np. gdy członkom zorganizowanej grupy przestępczej postawiono zarzut kilkunastu rozbojów na szkodę różnych osób (art. 280 § 1 k.k.). W tym przypadku konfiguracja może być bardzo różna. Nie zawsze jest tak, że wszyscy oskarżeni mają identyczne zarzuty popełnienia tych samych przestępstw, ponieważ zgodnie z zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej każdy z oskarżonych odpowiada za własne przestępstwo. Może być więc tak, że niektórzy oskarżeni odpowiadają tylko za niektóre czyny, inni za pozostałe. Niektórzy oskarżeni mogą odpowiadać za niesprawcze formy popełnienia przestępstwa (podżeganie, pomocnictwo, sprawstwo polecające), podczas gdy pozostali za współsprawstwo.

Proces wpadkowy jest wyjątkiem od zasady niezmienności przedmiotu procesu karnego. Jak już wspomniano wyżej, przedmiot procesu karnego ostatecznie zostaje skrystalizowany w akcie oskarżenia, a sąd nie może wyjść poza jego granice. Istotą procesu wpadkowego jest możliwość rozpoznania w tym samym procesie innego czynu, który nie był objęty aktem oskarżenia, a który ujawnił się w toku rozprawy głównej.

Przesłanki procesu wpadkowego zostały określone w art. 398 § 1 k.p.k. Należą do nich:

Uzyskanie zgody oskarżonego na rozpoznanie nowego czynu wynika z obowiązku zapewnienia oskarżonemu możliwości i czasu przygotowania obrony. Wyłączenie procesu wpadkowego w przypadku konieczności przeprowadzenia nowego postępowania przygotowawczego jest spowodowane potrzebą uniknięcia długotrwałego odroczenia rozprawy na czas prowadzenia dochodzenia czy śledztwa, a w konsekwencji uniknięcia przewlekłości postępowania karnego.

Do 1.07.2015 r. przedmiotem procesu karnego mogła być również kwestia odpowiedzialności cywilnej sprawcy za zarzucany mu czyn. Miało to miejsce w przypadku wystąpienia przez pokrzywdzonego z powództwem cywilnym o roszczenia majątkowe wynikające z popełnienia przestępstwa albo wytoczenia przez prokuratora powództwa cywilnego na rzecz pokrzywdzonego. Proces karny, którego przedmiotem była odpowiedzialność cywilna sprawcy, nosił miano procesu adhezyjnego. Odpowiedzialność cywilna w procesie karnym miała charakter wyłącznie akcesoryjny (uzupełniający), niedopuszczalna była sytuacja, w której sąd karny ograniczałby się wyłącznie do rozstrzygania o powództwie cywilnym, bez orzekania o odpowiedzialności karnej. Znikoma liczba powództw cywilnych w procesach karnych w ostatnich latach obowiązywania tej instytucji, niemal całkowicie wypartych przez wnioski o orzeczenie obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 k.k., rozszerzenie uprawnień sądu w zakresie rozstrzygania z urzędu o obowiązku naprawienia szkody lub nałożeniu nawiązki, a także dążenie do przyspieszenia postępowania poprzez odciążenie sądów karnych od zajmowania się sprawami niedotyczącymi bezpośrednio kwestii odpowiedzialności karnej zadecydowały o usunięciu z Kodeksu postępowania karnego powództwa cywilnego.

Współczesny polski proces karny podlega nieustannym zmianom. Są one wynikiem wielu czynników. Należy do nich gwałtowny wzrost przestępczości po 1990 r., który zaowocował niewydolnością organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości zmuszonych do pozostawania w sztywnych ramach procedury karnej, niedostosowanej do takiej liczby przestępstw. Nie bez znaczenia była także działalność ustawodawcy, który kryminalizował coraz to nowe zachowania, powiększając liczbę przestępstw. Istotną rolę odegrały wymuszona przez Konstytucję RP likwidacja kolegiów do spraw wykroczeń i przekazanie wykroczeń do rozpoznania sądom rejonowym w 2001 r., co lawinowo zwiększyło liczbę spraw w sądach, oraz konieczność dostosowania norm prawa wewnętrznego do regulacji unijnych. Wreszcie, zmienił się paradygmat prawa karnego. W miejsce modelu retrybutywnego, opartego na idei odwetu i ukierunkowanego na ukaranie sprawcy oraz niezwykle kosztownego modelu resocjalizacyjnego, którego głównym celem było wychowanie sprawcy, w latach 60. ubiegłego wieku zaczęto na świecie dostrzegać potrzeby pokrzywdzonego jako ofiary przestępstwa i zdano sobie sprawę, że przestępstwo to nie tylko stosunek pomiędzy państwem, które ustanawia normy prawne zakazujące określonego zachowania lub nakazujące jakieś zachowanie, a sprawcą naruszenia tych zakazów lub nakazów, lecz także relacja pomiędzy przestępcą a pokrzywdzonym – ofiarą przestępstwa. Jednocześnie pojawiła się koncepcja sprawiedliwości naprawczej (restorative justice), wychodząca z założenia, że istotą wymiaru sprawiedliwości jest współuczestnictwo stron i rozwiązywanie konfliktów między nimi.

Sprawiedliwość naprawcza jest to:

rodzaj reakcji na przestępstwo prowadzący do wygaszenia konfliktu między sprawcą a ofiarą przestępstwa na skutek naprawienia zła wyrządzonego pokrzywdzonemu, zrekompensowania szkody i krzywdy wynikłej z popełnionego przestępstwa, przywrócenia (jeśli to możliwe) stanu istniejącego przed jego popełnieniem oraz zaspokojenia interesu pokrzywdzonego, któremu przysługuje prawo do kompensaty, jak również interesu oskarżonego w zakresie prawa do sprawiedliwego procesu karnego.

Twórcą koncepcji sprawiedliwości naprawczej był Nils Christie, który stworzył teorię ukradzionego konfliktu. Teoria ta zakłada, że państwo posiadające ius puniendi (prawo karania), karząc sprawcę, odbiera stronom ich konflikt, przez co ani pokrzywdzony, ani sprawca przestępstwa nie mogą uzyskać satysfakcji z dania i uzyskania przebaczenia, zostają także pozbawieni możności zawarcia ugody. Sprawiedliwość naprawcza zakłada oddanie stronom ich konfliktu i doprowadzenie do jego wygaszenia6.

Koncepcja restorative justice obejmuje trzy filary:

W polskim procesie karnym sprawiedliwość naprawcza jest realizowana przede wszystkim poprzez instytucję mediacji, wprowadzoną do Kodeksu postępowania karnego początkowo na mocy art. 320, a obecnie art. 23a. Przepis ten w § 1 stanowi, że sąd lub referendarz sądowy, a w postępowaniu przygotowawczym prokurator lub inny organ prowadzący to postępowanie może z inicjatywy lub za zgodą oskarżonego i pokrzywdzonego skierować sprawę do instytucji lub osoby do tego uprawnionej w celu przeprowadzenia postępowania mediacyjnego między pokrzywdzonym i oskarżonym. Mediacja jest zatem przeprowadzana w ramach procesu karnego, ale jednocześnie w pewnym sensie poza nim, mediatorem nigdy bowiem nie jest (i nie może być) ani sąd, ani inny organ prowadzący postępowanie (np. prokurator). Postępowanie mediacyjne jest więc postępowaniem pozaprocesowym. Jest to, najogólniej rzecz ujmując, dobrowolne (za zgodą stron mediacji) poufne uzgadnianie pomiędzy oskarżonym (sprawcą przestępstwa) a pokrzywdzonym (ofiarą przestępstwa) przy udziale mediatora (osoby trzeciej, neutralnej wobec konfliktu wywołanego przestępstwem) takich kwestii, jak przeproszenie pokrzywdzonego, naprawienie szkody wyrządzonej przestępstwem i zadośćuczynienie za krzywdę, jakiej doznał pokrzywdzony.