Nowela szachowa ebook i audiobook

Na wielkim parowcu pasażerskim, który miał odejść o północy z Nowego Jorku do Buenos Aires, pa­nowały, jak zwykle w ostatniej godzinie, ruch i krzątanina. Goście z lądu odprowadzali tłumnie przyjaciół, chłopcy w czapkach na bakier, roznosząc telegramy, wykrzykiwali po salonach i palarniach na­zwiska, taszczono kufry i kwiaty, na schodkach uwi­jały się z ciekawością dzieci, podczas gdy na pokładzie grała niewzruszenie orkiestra. Stałem na spacerowym pokładzie nieco w cieniu tego zgiełku, rozmawiając ze znajomym, gdy obok nas dwa lub trzy razy rozbły­sły ostre światła: widocznie tuż przed odjazdem re­porterzy przeprowadzali jeszcze szybko wywiad i fo­tografowali jakąś znakomitość. Mój przyjaciel spojrzał w tę stronę i uśmiechnął się:

– Ma pan tu na pokładzie rzadkiego ptaszka: Czentovicia.

Przyjąłem tę wiadomość widać z niezbyt mądrą mi­ną, gdyż po chwili wyjaśnił:

– Mirko Czentović, mistrz świata w szachach. Objechał z turniejami całą Amerykę od wschodu na zachód i oto wyrusza po nowe triumfy do Argen­tyny.

Teraz istotnie przypomniałem sobie tego młodego mistrza świata, a nawet pewne szczegóły jego zawro­tnej kariery; mój przyjaciel, uważniejszy czytelnik gazet niż ja mógł uzupełnić je całym szeregiem aneg­dot. Mniej więcej rok temu Czentović za jednym za­machem stanął u boku najwytrawniejszych mistrzów szachowej sztuki, jak Aljechin, Capablanca, Tartakower, Lasker, Bogoliubow. Od wystąpienia siedmiolet­niego „cudownego dziecka”, Rzeszowskiego, w tur­nieju szachowym w roku 1922 w Nowym Jorku, ni­gdy jeszcze wtargnięcie osoby zupełnie nieznanej do tego sławnego cechu nie wywołało tak powszech­nej sensacji. Albowiem intelektualne właściwości Czentovicia nie zdawały się bynajmniej zapowiadać tak olśniewającej kariery. Wkrótce wydała się tajemnica, że w prywatnym życiu ten mistrz sza­chów w żadnym języku nie umiał napisać jednego zdania bez błędu ortograficznego, a jak zażartował jeden z jego podenerwowanych kolegów – „jego ignorancja była równie uniwersalna we wszystkich dziedzinach”. Czentović był synem biednego jak mysz kościelna południowosłowiańskiego szypra na Duna­ju, którego malutką barkę przewrócił pewnej nocy jakiś parowiec ze zbożem; po śmierci ojca dwunasto­letniego wówczas chłopca wziął do siebie z litości proboszcz owej zapadłej wioski; poczciwy pater rze­telnie starał się domową pomocą nadrobić to, czego tępy dzieciak o leniwym języku i szerokim czole nie mógł nauczyć się w wiejskiej szkółce.

Wszelkie wysiłki pozostawały jednak daremne. Mirko gapił się na wyjaśniane mu po sto razy znaki pisarskie i nadal nic nie rozumiał; jego ociężały mózg nie mógł zapamiętać nawet najprostszych kwestii. Kiedy rachował, to jeszcze w czternastym roku życia musiał pomagać sobie palcami, a prze­czytanie książki lub gazety nawet dla dorastającego chłopca stanowiło szczególny wysiłek. Mimo to nie można było nazwać Mirka chłopcem niechętnym lub krnąbrnym. Robił posłusznie wszystko, co mu kaza­no, nosił wodę, rąbał drzewo, pracował w polu, sprzą­tał kuchnię i wypełniał solidnie, choć z irytują­cą powolnością, wszelkie obowiązki. Lecz co poczciwego patra najbardziej u tego dziwacz­nego chłopca gniewało, to jego absolutna obo­jętność. Nie robił nic bez specjalnego polecenia, nigdy o nic nie zapytał, nie bawił się z innymi chłopakami i nigdy sam nie poszukał sobie zajęcia, jeśli mu go wyraźnie nie wskazano; gdy Mirko kończył swoje czyn­ności gospodarskie, siadał bezmyślnie w pokoju – z tym pustym spojrzeniem, jakie mają owce na pas­twisku, nie biorąc najmniejszego udziału w zdarze­niach otaczającego go świata. Gdy wieczorami pater, pykając długą chłopską fajkę, grał z wachmistrzem żandarmerii swoje trzy partie szachów, jasnowłosy Mirko sterczał koło nich w milczeniu i na pozór sen­nie i obojętnie gapił się na kratkowaną deskę.

Pewnego zimowego wieczora, gdy obaj partnerzy byli zatopieni w swojej codziennej partyjce, na wiej­skim gościńcu rozległy się dzwoneczki sań i zbliżały się coraz szybciej. Do pokoju wszedł chłop w obsy­panej śniegiem czapce: jego stara matka leży ko­nająca i niech się ksiądz proboszcz pośpieszy, aby zdążyć jeszcze udzielić ostatniego namaszczenia. Ka­płan wyszedł niezwłocznie za nim. Wachmistrz żan­darmerii, który nie dopił swojej szklanki piwa, zapa­lił na pożegnanie świeżą fajkę i właśnie zamierzał włożyć ciężkie buty z cholewami, gdy zwrócił jego uwagę wzrok Mirka, wbity uporczywie w szachowni­cę z rozpoczętą partią.

– Może chcesz dokończyć? – zażartował żan­darm, święcie przekonany, że ospały chłopak nie potrafi należycie przestawić ani jednej figury. Mirko spojrzał na niego płochliwie, potem skinął głową i usiadł na miejscu proboszcza. Po czternastu ruchach żandarm przegrał, a ponadto musiał przyznać, że po­rażka nie wynikła bynajmniej z jakiegoś niedbałego przeoczenia. Nie inaczej wypadła druga partia.

– Oślica Balaama! – wykrzyknął zdumiony pater, wróciwszy do domu, po czym mniej biegłemu w Bi­blii żandarmowi wyjaśnił, że już przed dwoma ty­siącami lat zdarzył się podobny cud i nieme stwo­rzenie przemówiło nagle językiem mądrości. Mimo późnej pory ksiądz nie mógł się powstrzymać, by nie wyzwać swojego domowego półanalfabety na szachowy pojedynek. Mirko i jego pokonał bez trudu. Grał upar­cie, powoli, niewzruszenie, ani razu nie podnosząc znad szachownicy pochylonego szerokiego czoła. Ale grał z niezaprzeczalną pewnością; w następnych dniach ani księdzu, ani żandarmowi nie udało się wygrać z nim ani jednej partii. Proboszcz, który lepiej niż ktokolwiek mógł ocenić niedorozwój swojego wycho­wanka w innych dziedzinach, zainteresował się te­raz poważnie, jak dalece taki jednostronny i osobliwy talent da opór jakiemuś surowszemu egzaminowi. U fryzjera wiejskiego kazał ostrzyc nastroszoną słomianoblond czuprynę Mirka, aby się jako tako pre­zentował, i zawiózł go saniami do sąsiedniego mia­steczka, gdzie w kawiarence na rynku mieli swój kąt namiętni szachiści, którym on sam – jak się już przekonał – nie mógł sprostać. Wśród stałych bywal­ców wywołało niemałe zdumienie, gdy proboszcz wepchnął do kawiarni rumianego piętnastoletniego wyrostka w baranim kożuchu, noszonym włosem do środka, i ciężkich wysokich butach; zdziwiony chło­pak stał w kącie ze spuszczonymi nieśmiało oczami, dopóki nie zawołano go do stolika z szachami. W pier­wszej partii Mirko został pokonany, gdyż u poczciwe­go proboszcza nigdy nie widział tak zwanego sycy­lijskiego otwarcia. W drugiej partii już z najlepszym graczem wyszedł na remis. Od trzeciej i czwartej bił wszystkich, jednego po drugim.

W małym południowosłowiańskim miasteczku za­częły się teraz dziać niezwykle podniecające rzeczy; pierwsze wystąpienie tego chłopskiego czempiona od razu stało się sensacją dla zebranych osobistości. Po­stanowiono jednogłośnie, że „cudowny chłopaczek” musi koniecznie zostać w mieście do następnego dnia, aby można było zwołać innych członków klu­bu szachistów, a przede wszystkim zawiadomić fa­natyka szachów – starego hrabiego Simczicia z zam­ku. Proboszcz, który z całkiem nową dumą spoglądał na swojego wychowanka, lecz mimo radości odkryw­cy nie chciał zaniedbać obowiązku niedzielnej mszy, oświadczył gotowość pozostawienia Mirka w mieś­cie celem dalszych prób. Młodego Czentovicia umiesz­czono na koszt klubu w hotelu, gdzie tego wieczora pierwszy raz w życiu ujrzał angielski klozet.

Następnego niedzielnego popołudnia pokój szachi­stów był przepełniony. Mirko, siedząc nieruchomo cztery godziny nad szachownicą, nie mówiąc słowa i nie podnosząc nawet wzroku, zwyciężał jednego gracza po drugim; wreszcie zaproponowano mu symultankę. Trwało dobrą chwilę, nim wytłumaczono młodemu ignorantowi, że w symultance ma walczyć sam przeciwko rozmaitym graczom. Lecz gdy tylko Mirko zrozumiał ten rodzaj gry, zorientował się szyb­ko w zadaniu i w swoich ciężkich, skrzypiących bu­tach chodził powoli od stolika do stolika i w końcu z ośmiu partii wygrał siedem.

Zaczęły się teraz wielkie narady. Jakkolwiek formalnie nowy czempion nie przynależał do miasta, to jednak duma narodowa rozgorzała żywym płomieniem. Może przecież to małe miasteczko, któ­rego dotąd nie dostrzegano niemal na mapie, pier­wszy raz dostąpi wreszcie zaszczytu wysłania w świat jakiegoś sławnego człowieka. Pewien agent nazwi­skiem Keller, który zazwyczaj pośredniczył tylko w dostarczaniu szansonistek i śpiewaczek dla garni­zonowego kabaretu, oświadczył, że jeśli zapewni mu się roczną dotację, gotów jest zabrać młodzieńca do Wiednia i wykształcić na fachowca szachowego kun­sztu u znanego sobie doskonałego, a przy tym skromnego mistrza. Hrabia Simczić, który w ciągu sześćdzie­sięciu lat codziennej gry w szachy nie spotkał się jeszcze z tak osobliwym przeciwnikiem, natychmiast przeznaczył na ten cel potrzebną sumę. Od tego dnia za­częła się zdumiewająca kariera tego wiejskiego chło­pca.

Po upływie półrocza Mirko opanował wszystkie arkana techniki szachowej, co prawda z pewnym dość dziwacznym ograniczeniem, które w kołach fa­chowców stało się później przedmiotem licznych obserwacji i kpin. Albowiem Czentović nigdy nie do­szedł do tego, by choć jedną partię mógł zagrać z pa­mięci lub, jak się to mówi fachowo: na ślepo. Brakło mu całkowicie daru ustawiania szachownicy w nie­ograniczonej przestrzeni wyobraźni. Zawsze musiał mieć przed sobą konkretną czarno-białą kratę z sześć­dziesięcioma czterema polami i trzydziestoma dwoma figura­mi; nawet później, za czasów swojej światowej sławy, nosił stale przy sobie składane kieszonkowe szachy, aby, chcąc zrekonstruować jakąś mistrzowską partię lub rozwiązać jakiś problem, móc przedstawić to so­bie optycznie. Defekt ten – jako taki dosyć nieznacz­ny – zdradzał jednakże brak siły wyobraźni i w cia­snym kręgu szachistów wywoływał równie żywe dy­skusje, zupełnie jakby na przykład wśród muzyków wy­bitny wirtuoz czy dyrygent okazał się niezdolny do grania czy dyrygowania bez otwartej partytury. Ale ta dziwna cecha nie opóźniała bynajmniej zdumie­wających postępów Mirka. Mając siedemnaście lat, uzyskał już tuzin nagród, mając osiemnaście – zdobył mistrzostwo Węgier, a wreszcie mając dwadzieścia – mi­strzostwo świata. Najzuchwalsi czempioni, z których każdy z osobna przewyższał go nieskończenie zdol­nościami intelektualnymi, fantazją i śmiałością, ule­gali jego upartej i zimnej logice, tak jak Napoleon uległ ociężałemu Kutuzowowi, a Hannibal Fabiuszowi Kunktatorowi, który – jak powiada Liwiusz – był w dzieciństwie równie flegmatyczny i głupkowa­ty. Tak się więc stało, że do świetnej galerii mistrzów szachowych, jednoczących w swoich szeregach rozma­ite typy intelektualnych uzdolnień – filozofów, ma­tematyków, ludzi posiadających niezwykły dar kalku­lacji oraz wyobraźni i często twórczych – wtargnął po raz pierwszy ktoś bardzo daleki od świata ducha: ociężały, nieumiejący się wysłowić wiejski chłopak, z któ­rego nawet najsprytniejszemu dziennikarzowi nie udało się nigdy wydobyć żadnego przydatnego w pu­blicystyce słowa. Czentović nie dostarczał ga­zetom owych gładkich frazesów, lecz ich miejsce za­jęły wkrótce liczne anegdoty o jego osobie. Albo­wiem z chwilą, gdy opuszczał szachownicę, gdzie był niezrównanym mistrzem, stawał się nieuchronnie fi­gurą groteskową i prawie śmieszną; mimo uroczystego czarnego ubrania, pompatycznego krawata z nieco zbyt wpadającą w oko perłą i wymanikiurowanych troskliwie palców, w manierach i sposobie bycia pozostał tym samym ograniczonym chłopkiem, który zamiatał na wsi izbę proboszcza. Niezręcznie i wręcz bezwstydnie grubiańsko (ku uciesze i złości swoich kolegów po fachu), z małostkową i często ordynarną chciwością starał się wycisnąć ze swojego talentu i sławy tyle pieniędzy, ile się tylko dało. Jeździł od miasta do miasta, mieszkając zawsze w najtańszych hotelach, grywał w najnędzniejszych stowarzyszeniach, o ile godzono się na jego honorarium, pozwalał umieszczać swoją podobiznę na reklamach mydła, a nawet nie zważając na kpiny konkurentów, którzy dobrze wiedzieli, że nie potrafi bezbłędnie napisać trzech zdań, sprzedał swoje nazwisko dla Filozofii szachów, którą w rzeczywistości napisał dla obrotnego wydawcy jakiś galicyjski studencik. Jak wszystkim upartym naturom, brakło mu choćby odrobiny poczucia humoru; od czasu zwycięstwa w światowym turnieju uważał się za najważniejszego człowieka na świecie, a świadomość, że wszystkich tych świetnych mówców i pisarzy pobił na ich własnym terenie, a przede wszystkim namacalny fakt, że więcej od nich zarabiał, przeobraziły jego poprzednią nieśmiałość w zimną i prostacko okazywaną dumę.

– Ale jak taka szybka sława mogła nie zawrócić tak pustej głowy? – zakończył mój przyjaciel, który podał mi właśnie kilka przykładów dziecinnej pychy Czentovicia. – Jak dwudziestojednoletni wiejski chłopak z Banatu mógł nie wpaść w szał próżności, jeśli nagle dzięki przesuwaniu figur po drewnianej desce zarabiał w ciągu tygodnia więcej niż cała jego rodzinna wieś w ciągu całego roku na ścinaniu drzew i najcięższej harówce? A poza tym, czy nie jest właściwie diabelnie łatwo uważać się za wielkiego człowieka, gdy się nie ma żadnego pojęcia, że żył kiedyś na świecie jakiś Rembrandt, Beethoven, Dante czy Napoleon? Ten chłopak wie w swoim zakutym mózgu tylko jedno: że od wielu miesięcy nie przegrał ani jednej partii szachów, a ponieważ nie zdaje sobie sprawy, że oprócz szachów i pieniędzy istnieją na naszym globie jeszcze inne wartości, ma wszelkie powody do samozachwytu.

Informacje mojego przyjaciela nie omieszkały obudzić we mnie szczególnej ciekawości. Całe życie przycią­gały mnie ogromnie wszelkie rodzaje monomanów, ludzi chorobliwe opanowanych jedną jedyną ideą, gdyż im bardziej się ktoś ogranicza, tym bliższym jest jednak nieskończoności; właśnie tacy ludzie, pozornie dalecy od spraw tego świata, na kształt termitów budują so­bie w swojej szczególnej materii jakiś osobliwy i abso­lutnie niepowtarzalny skrót świata. Nie ukrywałem się więc ze swoim zamiarem bliższego przyjrzenia się temu dziwnemu okazowi intelektualnej jednotorowości w ciągu dwunastodniowej podróży do Rio.

– Niech pan nie liczy na wiele – ostrzegał mój przyjaciel. – O ile mi wiadomo, nikomu się je­szcze nie udało wydobyć z Czentovicia choćby krztyny psychologicznego materiału. Ten chytry chłop, aby się nie kompromitować, ukrywa wielką mądrość za całym swoim bezden­nym ograniczeniem, a wszystko dzięki pro­stej technice: z wyjątkiem ludzi z własnej sfery, których wyszukuje sobie po małych knajpkach, unika wszelkich rozmów. Gdy czuje człowieka wykształco­nego, włazi do swojej ślimaczej skorupy; tym sposobem nikt się nie może pochwalić, że usłyszał od niego jakieś głupie słowo lub zmierzył nieograniczoną głębię jego igno­rancji.

Mój przyjaciel miał rację. Podczas pierwszych dni podróży okazało się zupełną niemożliwością zbliżyć się do Czentovicia, nie będąc przy tym szczególnie natrętnym, co w końcu nie jest moją cechą. Czasem przechadzał się on wprawdzie po pokładzie, lecz zawsze z rękami zało­żonymi na plecach i w tak dumnie zapatrzonej w siebie postawie jak Napoleon na owym znanym obrazie; poza tym odbywał swoją perypatetyczną rundę tak szybko i gwałtownie, że aby go zagadnąć, musiałoby się go ścigać kłusem. W salonach zaś, w barze czy w palarni, nie pokazywał się nigdy; jak dowiedziałem się poufnie od stewarda, Czentović większą część dnia spędzał w kajucie, gdzie na ogromnej szachownicy ćwiczył lub rekapitulował partie szachów.

Po trzech dniach zaczęło mnie naprawdę drażnić, że jego zręczna technika obronna jest zręczniejsza od mo­jej chęci zbliżenia się do niego. Nigdy jeszcze nie mia­łem okazji nawiązania osobistej znajomości z jakimś mistrzem szachów i im bardziej się starałem przedsta­wić sobie taki typ, tym bardziej niewyobrażalna wyda­wała mi się czynność mózgu, obracająca się przez całe życie na przestrzeni sześćdziesięciu czterech czarnych i białych pól. Znałem oczywiście z własnego doświad­czenia tajemniczą atrakcyjność tej „królewskiej gry”, jedynej spośród wymyślonych przez człowieka gier, która uchyla się suwerennie od wszelkiej tyranii przypadku i udziela palm zwycięstwa jedynie umysło­wi, a raczej pewnej formie umysłowych uzdolnień. Lecz czy nie dopuszczamy się już całkiem obraźliwego ograniczenia, nazywając szachy grą? Czy nie są one również wiedzą, sztuką, wahając się między tymi dwie­ma kategoriami jak trumna Mahometa pomiędzy nie­bem a ziemią, jakimś jednorazowym związkiem wszel­kich przeciwstawnych par; czymś prastarym, a jednak wiecznie nowym, mechanicznym w założeniu, jednak skutecznym jedynie przez fantazję, czymś ograniczo­nym w geometrycznie sztywnej przestrzeni, a przy tym nieograniczonym w kombinacjach, rozwijającym się stale, a jednak jałowym myśleniem, które do ni­czego nie prowadzi, matematyką, która niczego nie oblicza, sztuką bez dzieł, architekturą bez substancji, niemniej jednak niewątpliwie trwalszą w swoim bycie i istnieniu od wielu książek i dzieł? Czy nie jest to jedyna gra należąca do wszystkich ludów i wszystkich czasów, gra, o której nikt nie wie, jaki Bóg zesłał ją na ziemię, aby uśmiercić nudę, wyostrzyć zmysły, napiąć ducha? Gdzie jest w niej początek i gdzie koniec? Każde dziecko może się nauczyć jej podstawowych re­guł, każdy partacz może się w niej ćwiczyć, a jed­nak w granicach tego ciasnego kwadratu może ona wytworzyć specjalny rodzaj mistrzów, których nie da się porównać z żadnymi innymi, ludzi z jednym jedy­nym, właśnie szachowym talentem, specyficznych ge­niuszów, u których wizja, cierpliwość i technika dzia­łają w równie ściśle określonych proporcjach jak u matematyka, u poety, u muzyka, tylko w odmien­nych nawarstwieniach i połączeniach. Dawniej, w cza­sach fizjonomicznej pasji, jakiś Gall przeprowadzałby może sekcje mózgów szachowych mistrzów, aby stwierdzić, czy w szarej masie mózgu tych geniuszów znajdzie jakieś szczególne zwoje, coś w rodzaju sza­chowego mięśnia czy garbu, zarysowanego intensy­wniej niż w innych czaszkach. A jakby dopiero nę­cił badacza fizjonomii przypadek takiego Czentovicia, u którego ten specyficzny geniusz występuje pośród absolutnej gnuśności intelektualnej, niczym żyłka złota w cetnarze głuchego kamienia! W zasadzie od dawna było dla mnie zrozumiałe, że tak jedyna w swoim ro­dzaju, tak genialna gra musiała wytworzyć specyficz­nych matadorów; lecz jak trudne i chyba niemożliwe wydaje mi się wyobrażenie życia człowieka o żywym i ruchliwym umyśle, któremu cały świat redukuje się wyłącznie do wąskiego, jedynego toru pomiędzy czar­nym i białym; który jedynie w przesuwaniu tędy i owędy, naprzód i w tył trzydziestu dwóch figur szuka życiowych triumfów, człowieka, dla którego wysunię­cie przy nowym otwarciu skoczka zamiast piona stanowi już wielki czyn i wyznacza mu skromny kącik nie­śmiertelności w zaułku księgi szachów – człowieka, człowieka intelektu, który nie popadając w obłęd, przez dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści, czterdzieści lat używa nieustannie całej prężności swojego myślenia do tak śmiesznego zadania, jak zapędzanie drewniane­go króla w rożek drewnianej deski!

I oto taki