Konstrukcja apelacji jako środka odwoławczego w procesie karnym ebook

Pojęcie apelacji pochodzi od łacińskiego słowa appellatio, które spośród kilku znaczeń ma także znaczenie „odwołania się”1.

W procesie karnym przez pojęcie apelacji należy rozumieć oświadczenie woli, którego istotna treść wyraża się w żądaniu skorygowania (uchylenia lub zmiany) wyroku lub jego uzasadnienia2. Apelację należy zaliczyć do oświadczeń woli o charakterze postulującym3.

W języku prawnym i prawniczym słowo „apelacja” jest wyrazem podstawowym, który służy do budowania innych pojęć związanych z postępowaniem odwoławczym. Tak więc, po pierwsze, słowo to występuje w nazwie sądu orzekającego – „sąd apelacyjny” – w wypadkach zaskarżenia orzeczenia wydanego w pierwszej instancji przez sąd okręgowy. Jest to związane z tzw. właściwością funkcjonalną sądu apelacyjnego (art. 26 k.p.k.). Po drugie, „apelacja” jest rodzajem środka odwoławczego. To określenie jest tożsame z pojęciem skargi apelacyjnej (w tym kontekście słowo to zostało użyte w art. 444 k.p.k., a także w przepisach następnych, np. art. 445 § 1 i 2 k.p.k., art. 446 § 1 i 2 k.p.k.)4. Po trzecie, z pojęciem apelacji wiąże się określony model środków odwoławczych5 i związane z nim określenie „postępowanie apelacyjne”. Po czwarte, ze słowem „apelacja” związana jest nazwa „rozprawa apelacyjna”.

System środków odwoławczych wiąże się z przyjętym przez ustawodawcę modelem postępowania odwoławczego6. Klasyczny model postępowania odwoławczego może mieć charakter apelacyjny albo kasacyjny. Model apelacyjny wprowadził Kodeks postępowania karnego z 1928 r.7 Cechą charakterystyczną kontroli apelacyjnej jest ponowne rozpoznanie sprawy w zakresie wskazanym przez skarżącego. Sąd odwoławczy jest sądem merytorycznym. Granice kontroli apelacyjnej wyznacza zakres zaskarżenia. Natomiast mniejsze znaczenie mają zarzuty odwoławcze, gdyż sąd drugiej instancji nie jest nimi związany. Ułatwiają one jedynie kontrolę odwoławczą. W modelu apelacyjnym obowiązuje zasada bezpośredniości, zaś pośredniość w zapoznaniu się z materiałem dowodowym stanowi wyjątek. Sąd odwoławczy ma obowiązek ponownie przeprowadzić dowody, jeżeli jest to konieczne do oceny zasadności apelacji. Sąd ten ocenia dowody i ustala fakty, a następnie wydaje merytoryczne rozstrzygnięcie. Sąd odwoławczy – z przyczyn merytorycznych – nie może uchylić orzeczenia i przekazać sprawy do ponownego rozpoznania sądowi pierwszej instancji. W modelu apelacyjnym od wyroku sądu drugiej instancji przysługuje zwykle zwyczajny środek odwoławczy. Jest to więc system trójinstancyjnego postępowania odwoławczego.

Model kasacyjny kontroli wyroków polega na sprawdzeniu orzeczenia wyłącznie pod względem prawnym. Sąd kasacyjny po rozpoznaniu kasacji w zasadzie sam nie orzeka, lecz bądź uwzględnia kasację i zaskarżony wyrok uchyla, bądź kasację oddala8.

W naszym systemie prawnym powstał jeszcze model rewizyjny postępowania odwoławczego. Wprowadziła go reforma procedury karnej z 1949 r.9 Nazwa tego modelu pochodzi od przyjętej wówczas nazwy „rewizja” jako środka odwoławczego od wyroków wydanych w pierwszej instancji. W tym modelu postępowanie odwoławcze było dwuinstancyjne. Cechą charakterystyczną tego modelu – w przeciwieństwie do modelu apelacyjnego – było znaczne ograniczenie uprawnień sądu odwoławczego do merytorycznego orzekania i przyznanie właściwie nieograniczonych możliwości do uchylenia wyroku z przyczyn merytorycznych i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania10. W tym modelu sąd odwoławczy nie przeprowadzał ponownie postępowania dowodowego, choć w wyjątkowych wypadkach i po spełnieniu określonych warunków mógł w ograniczonym zakresie przeprowadzić dowód na rozprawie rewizyjnej.

W modelu rewizyjnym sąd odwoławczy pełnił funkcję kontrolną (stąd nazwa „rewizja”). Nie był natomiast sądem merytorycznym, gdyż ponownie nie rozpoznawał sprawy. Dlatego też jeżeli wyrok sądu pierwszej instancji nie poddawał się kontroli z uwagi na stwierdzone braki np. w materiale dowodowym, to podlegał uchyleniu, a sprawa była przekazywana do ponownego rozpoznania. Sąd rewizyjny, zgodnie z funkcją kontrolną, co do zasady sam nie uzupełniał tych braków. Kontrola odwoławcza odbywała się w granicach zaskarżenia i podniesionych zarzutów. W tym modelu szczególnego znaczenia nabrały zarzuty odwoławcze, gdyż co do zasady sąd odwoławczy był nimi związany. Poza zakresem zaskarżenia i podniesionymi zarzutami sąd odwoławczy rozpoznawał sprawę tylko w przypadkach wskazanych w ustawie. W modelu rewizyjnym wprowadzono także tzw. zasadę rewizyjną, czyli zasadę totalnej kontroli zaskarżonego orzeczenia z urzędu pod kątem uchybień o charakterze faktycznym i prawnym. Wyrazem tej zasady był nakaz kontroli wyroku niezależnie od granic zaskarżenia i podniesionych zarzutów w celu zbadania, czy zawarte w nim rozstrzygnięcia nie są oczywiście niesprawiedliwe11.

W Kodeksie postępowania karnego z 1997 r. środek odwoławczy od wyroku nosi nazwę „apelacja”, jednak poszczególne unormowania dotyczące postępowania apelacyjnego wskazują, że przyjęty przez ustawodawcę model postępowania odwoławczego, pomimo nazwy tego środka, nie jest modelem apelacyjnym, lecz modelem mieszanym złożonym z elementów apelacyjnych, kasacyjnych i rewizyjnych. W wyniku licznych nowelizacji ulegał on jednak transformacji w kierunku zwiększenia liczby elementów apelacyjnych. Początkowo widoczne było jednak silne nachylenie w kierunku modelu rewizyjnego. Po pierwsze, występował dwuinstancyjny model postępowania odwoławczego, w którym, tak jak w modelu rewizyjnym, sąd odwoławczy kontrolował zaskarżony wyrok, a nie ponownie rozpoznawał sprawę. Po drugie, system kontroli odwoławczej oparty został na pośredniości postępowania dowodowego, gdyż sąd odwoławczy, podobnie jak sąd rewizyjny, co do zasady nie przeprowadzał ponownie dowodów. Kontrola wyroku polega bowiem na analizie materiału dowodowego zebranego w pierwszej instancji. Bezpośredniość w zapoznaniu się z dowodami, charakterystyczna dla modelu apelacyjnego, stanowiła wyjątek. Po trzecie, sąd odwoławczy miał tylko uprawnienie, a nie obowiązek merytorycznego orzekania, jednak nie było żadnych ustawowych ograniczeń co do możliwości uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania.

Nowelizacje Kodeksu postępowania karnego przeprowadzone ustawami z 27.09.2013 r., 20.02.2015 r. i z 11.03.2016 r.12 zdecydowanie ograniczyły elementy rewizyjno-kasacyjne na rzecz zwiększenia apelacyjności postępowania odwoławczego13. Widoczne jest to przede wszystkim w sferze procedowania i orzekania. Sąd odwoławczy nie ma w zasadzie żadnych ograniczeń w przeprowadzaniu dowodów w instancji odwoławczej, poza wyjątkową sytuacją. Sąd odwoławczy może przeprowadzać dowody, jeżeli jest to konieczne do skontrolowania zaskarżonego wyroku. Nie czyni tego jedynie wówczas, gdy zachodzi podstawa do uchylenia wyroku z przyczyn określonych w art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k. (art. 452 § 2 pkt 1 k.p.k.). Szeroki zakres postępowania dowodowego przed sądem odwoławczym stanowi wzmocnienie apelacyjności tego postępowania. Idący w tym kierunku jeszcze bardziej istotny element apelacyjności to nałożenie na sąd odwoławczy obowiązku merytorycznego orzekania. Wniosek taki należy wyprowadzić z faktu enumeratywnie wskazanych podstaw do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania w art. 437 § 2 zdanie drugie k.p.k. Oznacza to, że gdy stwierdzone uchybienie nie stanowi podstawy do orzekania kasatoryjnego, sąd odwoławczy ma obowiązek wydać orzeczenie reformatoryjne. Podstawy do uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania mają różny charakter. Podstawa z art. 439 § 1 k.p.k. ma charakter formalny. Stanowi zdecydowanie element kasatoryjnego orzekania. Natomiast przejawem rewizyjności postępowania odwoławczego jest podstawa z art. 454 k.p.k. oraz konieczność prowadzenia na nowo przewodu w całości. Szczególnie ta ostatnia podstawa budzi wątpliwości co do potrzeby blokowania merytorycznego orzekania przez sąd odwoławczy. Natomiast podstawa z art. 454 k.p.k. stanowi przejaw dodatkowej gwarancji dla oskarżonego co do niedopuszczalności skazania po raz pierwszy w instancji odwoławczej. Charakterystyczna dla modelu rewizyjnego jest nadal obowiązująca pośredniość, a wyjątkiem bezpośredniość w przeprowadzaniu dowodów. Sąd odwoławczy może wydać orzeczenie co do istoty sprawy na podstawie dowodów zgromadzonych w aktach sprawy. Ponadto pozostał element rewizyjności postępowania odwoławczego w postaci związania sądu odwoławczego zarzutami odwoławczymi, gdy zostaną podniesione w środku odwoławczym. Ponadto zakres kontroli odwoławczej, tak jak w modelu rewizyjnym, jest poszerzony o obowiązek badania z urzędu, czy zaskarżony wyrok nie jest rażąco niesprawiedliwy (art. 440 k.p.k.).

Z powyżej przedstawionych rozważań wynika, że obecny model postępowania odwoławczego ma nadal charakter mieszany, jednak o zdecydowanej przewadze elementów apelacyjności nad elementami kasatoryjności i rewizyjności. W tym modelu obecnie właściwie rozłożono proporcje, zwiększając apelacyjność postępowania odwoławczego14.

Zgodnie z systematyką Kodeksu postępowania karnego apelacja należy do zwyczajnych środków odwoławczych (dział IX zatytułowany „Postępowanie odwoławcze”, oprócz rozdziału 48, zawiera rozdział 49 dotyczący apelacji i rozdział 50 dotyczący zażalenia i sprzeciwu).

Apelacja jako środek odwoławczy charakteryzuje się bezwzględną dewolutywnością i bezwzględną suspensywnością, skargowością, wywołuje skutek reformacyjny, a w stosunku do oskarżonego wprowadza zakaz reformationis in peius.

Dewolutywność o charakterze bezwzględnym oznacza, że zaskarżony wyrok powinien zostać przekazany do kontroli przez sąd wyższej instancji. Suspensywność bezwzględna powoduje wstrzymanie wykonalności zaskarżonego wyroku z powodu złożenia apelacji15.

Skargowość oznacza, że apelacja może zostać wniesiona tylko przez uprawnione podmioty i tym samym kontrola odwoławcza nie może być przeprowadzona z urzędu16. Wymieniony zakaz reformationis in peius to zakaz pogarszania sytuacji oskarżonego, gdy wniesiono środek odwoławczy na jego korzyść, przy braku skargi na niekorzyść. Zakaz ten stanowi gwarancję procesową dla oskarżonego polegającą na tym, że z powodu zaskarżenia przez niego wyroku nie zostaną zwiększone dolegliwości wynikające z kwestionowanego orzeczenia. Reformacyjny skutek oznacza, że wniesienie apelacji powoduje merytoryczną kontrolę zaskarżonego wyroku, w wyniku której może nastąpić nie tylko jego uchylenie lub utrzymanie w mocy, lecz także zmiana17.

Apelacja jako środek odwoławczy o charakterze bezwzględnie dewolutywnym powoduje przekazanie sprawy do rozpoznania przez sąd wyższej instancji (art. 25 § 3 i art. 26 k.p.k.). W procesie karnym możemy wyróżnić dwa podstawowe układy postępowania odwoławczego w relacji organ a quo–organ ad quem, które wynikają, po pierwsze, z rozwiązań ustrojowo-organizacyjnych, a po drugie – z uregulowań procesowych. Odnośnie do apelacji obie te sfery są ze sobą ściśle powiązane, choć procesowy aspekt układu instancyjnego związany jest z ustawowo ukształtowaną właściwością funkcjonalną sądu odwoławczego jako sądu wyższego rzędu w znaczeniu ustrojowo-organizacyjnym. W tym ostatnim aspekcie związanym z usytuowaniem sądu w określonym układzie hierarchicznym uzasadnione jest używanie pojęć sądu niższego rzędu i sądu wyższego rzędu18. Natomiast w sferze procesowej, w której akcent pada na rozwiązania kompetencyjne, w postępowaniu apelacyjnym należy operować pojęciami sądu pierwszej instancji i sądu drugiej instancji19.

Właściwość funkcjonalna sądów uprawnionych do rozpatrywania apelacji przedstawia się następująco:

Należy jeszcze wskazać, że w niektórych sytuacjach procesowych Sąd Najwyższy – Izba Karna będzie także rozpoznawał apelacje jako sąd drugiej instancji. Pierwsza z nich może wystąpić na podstawie art. 441 § 5 k.p.k., kiedy Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienie prawne, przejmie sprawę do swojego rozpoznania i tym samym rozpozna apelację wniesioną od wyroku sądu rejonowego lub okręgowego. Druga taka sytuacja może mieć miejsce wówczas, gdy na podstawie art. 547 § 3 zdanie pierwsze k.p.k. sąd apelacyjny, wznawiając postępowanie, uchyli zaskarżony wyrok i wyda wyrok uniewinniający lub umarzający postępowanie. Wówczas, zgodnie z art. 547 § 3 zdanie drugie w zw. z art. 444 i 27 k.p.k., od takiego wyroku będzie przysługiwała apelacja do Sądu Najwyższego20.

Przedmiotem zaskarżenia w drodze apelacji jest wyrok sądu pierwszej instancji (art. 444 § 1 k.p.k.). Jest to taki rodzaj orzeczenia, w którym sąd w sposób imperatywny i wiążący uczestników procesu (także organy procesowe) bądź rozstrzyga o przedmiocie procesu (wyrok merytoryczny), bądź decyduje o niedopuszczalności postępowania, ustalając już po rozpoczęciu przewodu sądowego istnienie ujemnej przesłanki procesowej wyłączającej merytoryczne orzekanie (wyrok formalny)1.

Wykładnia systemowa art. 444 § 1 k.p.k. przez odwołanie się do treści art. 460 k.p.k. prowadzi do wniosku, że apelacja jako środek odwoławczy związana jest nie tyle z formą rozstrzygnięcia, ile z przedmiotem rozstrzygania. W wypadku bowiem, gdy w wyroku zawarte jest rozstrzygnięcie o kosztach lub opłatach i jest ono wyłącznie przedmiotem zaskarżenia, to środkiem odwoławczym jest zażalenie, a nie apelacja. To rozwiązanie prowadzi do dalszego wniosku, że apelacja służy do zaskarżenia rozstrzygnięć zawartych w wyroku związanych ściśle z przedmiotem procesu, a więc dotyczących odpowiedzialności za zarzucane przestępstwo. Konsekwencją tego stwierdzenia jest także to, że o formie apelacji decyduje nie forma rozstrzygnięcia, ale przedmiot rozstrzygania. Dlatego też apelacja przysługuje także wtedy, gdy orzeczenie zostanie wydane w niewłaściwej formie (np. zamiast wyroku sąd wyda postanowienie). W orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz w doktrynie panuje w tej kwestii zgodny pogląd, że orzeczenie sądowe zapadłe w niewłaściwej formie należy oceniać nie według tej błędnej formy, lecz według materialnej jego istoty i procesowego znaczenia orzeczenia2. W takiej sytuacji znajduje zastosowanie reguła wyrażona w art. 118 § 1 k.p.k., która odnosi się także do czynności procesowej dokonanej przez organ procesowy. O rozgraniczeniu sfery kontroli apelacyjnej i zażaleniowej powinna decydować merytoryczna treść orzeczenia, a więc nie to, jak formalnie oznaczono dane orzeczenie, lecz w jakiej formie zgodnie z ustawą należało je wydać3. W związku z powyższym trzeba przyjąć, że skarżący powinien wnieść środek odwoławczy w takiej formie, jaka jest przewidziana dla danego rozstrzygnięcia i z zachowaniem warunków wymaganych dla właściwego środka odwoławczego. Jeżeli jednak skarżący dostosuje rodzaj środka odwoławczego do błędnej formy orzeczenia, to zgodnie z art. 118 § 2 k.p.k. należy uznać ten środek za taki, jaki powinien być wniesiony od prawidłowo wydanego orzeczenia. Strona nie może bowiem z powodu nadania przez sąd niewłaściwej formy ponosić ujemnych skutków procesowych.

Apelacja przysługuje od każdego wyroku. Wyjątkiem jest wyrok nakazowy, od którego przysługuje sprzeciw (art. 506 § 1 k.p.k.). Apelację wnosi się do sądu pierwszej instancji, który wydał zaskarżony wyrok (art. 428 § 1 k.p.k.). Jednakże w wypadku skierowania apelacji do niewłaściwego sądu – zgodnie z treścią art. 118 § 3 k.p.k. – przekazuje on ten środek sądowi właściwemu. W takiej sytuacji o terminowości złożenia apelacji decyduje data jej rzeczywistego wniesienia, a nie data wpływu do organu właściwego (art. 125 k.p.k.). Należy dodać, że zgodnie z zasadą racjonalnego formalizmu wynikającą z art. 118 § 2 k.p.k.4 niewłaściwe oznaczenie środka odwoławczego nie pozbawia tej czynności znaczenia prawnego, gdyż znaczenie czynności procesowej ocenia się według treści złożonego oświadczenia.

Warunkiem wniesienia apelacji od wyroku jest uprzednie złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie jego uzasadnienia. Wniosek składa się do sądu, który wydał wyrok, w terminie zawitym 7 dni (art. 422 § 1 k.p.k.), a w trybie przyspieszonym – w terminie zawitym 3 dni (art. 517h § 1 k.p.k.). Przy obliczaniu tego terminu nie wlicza się dnia, od którego liczy się dany termin (art. 123 § 1 k.p.k.). Bieg terminu rozpoczyna się od daty ogłoszenia wyroku (art. 422 § 1in principio k.p.k.). Jednak gdy ustawa przewiduje doręczenie wyroku, termin do złożenia wniosku biegnie od daty doręczenia (art. 100 § 3 k.p.k.). Pierwszy przypadek przewidziany jest w art. 422 § 2ain fine k.p.k. W warunkach określonych w tym przepisie doręczeniu podlega wyrok wydany na rozprawie. Chodzi tu o oskarżonego pozbawionego wolności, który nie ma obrońcy i – pomimo złożenia wniosku o doprowadzenie na termin rozprawy głównej, na którym ogłoszono wyrok – nie był obecny podczas jego ogłoszenia. Zauważyć należy, że w wypadku złożenia wniosku o doprowadzenie w terminie 7 dni od daty doręczenia zawiadomienia o terminie rozprawy oskarżony powinien zostać doprowadzony (art. 353 § 5 k.p.k.). W przeciwieństwie do rozprawy apelacyjnej, na którą doprowadzenie na wniosek oskarżonego jest względnie wiążące (art. 451 k.p.k.), w wypadku rozprawy głównej wniosek złożony w terminie jest wiążący bezwzględnie. Oznacza to, że zastosowanie art. 422 § 2a k.p.k. pociągające za sobą konieczność doręczenia oskarżonemu odpisu wyroku i powodujące dopiero z tym momentem rozpoczęcie biegu terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia może mieć miejsce w dwóch sytuacjach. Pierwsza sytuacja występuje, gdy oskarżony złożył wniosek o doprowadzenie na rozprawę główną i wniosek ten został uwzględniony, ale sąd odroczył wydanie wyroku i na jego ogłoszenie nie doprowadził oskarżonego (art. 419 § 1 k.p.k.), który nie miał obrońcy. Druga sytuacja występuje, gdy wniosek o doprowadzenie na rozprawę główną został pozostawiony bez rozpoznania z uwagi na złożenie go po terminie, gdyż jego uwzględnienie powodowałoby konieczność odroczenia rozprawy (art. 353 § 5 zdanie drugie k.p.k.), a oskarżony nie ma obrońcy. Należy podzielić pogląd, że skoro w art. 422 § 2a k.p.k. nie ma zastrzeżenia, że chodzi o wniosek o doprowadzenie złożony w ustawowym terminie, to warunkiem doręczenia odpisu wyroku jest złożenie wniosku o doprowadzenie przed terminem rozprawy niezależnie od tego, czy oskarżony dochował 7-dniowego terminu na dokonanie tej czynności5.

Drugi przypadek doręczenia wyroku przewidziany został w wypadku wydania wyroku o wznowieniu postępowania. Taki wyrok, wydany na posiedzeniu, doręcza się stronom (art. 547 § 5 k.p.k.). Termin do złożenia wniosku o doręczenie uzasadnienia wyroku sądu wznowieniowego, otwierający drogę do wniesienia apelacji w przypadkach wskazanych w art. 547 § 3 zdanie drugie k.p.k., biegnie zatem od daty jego ogłoszenia.

Rozważenia wymaga jeszcze sytuacja związana z wydaniem wyroku na posiedzeniu, w którym oskarżony pozbawiony wolności ma prawo uczestniczyć. Chodzi tu o wyrok warunkowo umarzający postępowanie oraz wyrok wydany w trybie konsensualnym. W tych przypadkach do oskarżonego pozbawionego wolności ma zastosowanie art. 451 k.p.k. (art. 96 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Przepis ten uprawnia do nieuwzględnienia wniosku o doprowadzenie pomimo złożenia go w terminie. Jednak wówczas, gdy oskarżony nie ma obrońcy, wyznacza się obrońcę z urzędu. W konsekwencji w przypadku niedoprowadzenia oskarżonego pozbawionego wolności na ogłoszenie wyroku jest on reprezentowany przez obrońcę. W takiej sytuacji, przy odpowiednim zastosowaniu do posiedzenia art. 422 § 2a k.p.k. (w przepisie tym mowa jest tylko o rozprawie), nie ma podstaw do doręczenia odpisu wyroku. Oznacza to, że dla oskarżonego pozbawionego wolności, który nie został doprowadzony na posiedzenie wyrokowe, termin do złożenia wniosku biegnie od daty jego ogłoszenia.

Należy też zauważyć, że art. 422 k.p.k., choć umieszczony w rozdziale 47 zatytułowanym „Wyrokowanie”, jest związany z przepisami dotyczącymi postępowania apelacyjnego. Powiązanie to wynika z treści art. 422 § 1 zdanie pierwsze k.p.k. i – a contrario – z art. 445 § 2 zdanie pierwsze k.p.k. Jednakże posługiwanie się niekiedy przez praktykę zwrotem „zapowiedź apelacji” na określenie wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku nie jest ścisłe, gdyż wniosek taki nie zobowiązuje strony do wniesienia apelacji, a nawet nie musi się łączyć z jej zamiarem. Nawiązuje ono jednak trafnie do wymogu wskazania zakresu przedmiotowego i podmiotowego wniosku, co otwiera drogę tylko w tym zakresie do wniesienia apelacji, a więc niejako ją zapowiada co do zakresu zaskarżenia.

Trzeba również zaznaczyć, że pomimo wniosku strony lub innego uprawnionego podmiotu uzasadnienie wyroku może nie zostać w ogóle sporządzone. Dotyczyć to będzie sytuacji, w której sąd orzekał jednoosobowo, a sędzia nie może sporządzić uzasadnienia, np. gdy zrzekł się urzędu, został pozbawiony urzędu sędziego albo zmarł. Wówczas zgodnie z § 119 ust. 2 zdanie drugie r.u.s.p.6 przewodniczący wydziału czyni o tym wzmiankę w aktach sprawy. W takiej sytuacji termin 14-dniowy do wniesienia apelacji należy liczyć od daty powiadomienia strony przez przewodniczącego wydziału o niemożności sporządzenia uzasadnienia wyroku.

Wniosek o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku składa się na piśmie (art. 422 § 1 zdanie trzecie k.p.k.). Wyjątek dotyczy wyroku wydanego w postępowaniu przyspieszonym, gdyż Kodeks postępowania karnego dopuszcza możliwość zgłoszenia wniosku ustnie do protokołu rozprawy lub posiedzenia (art. 517h § 1 k.p.k.). Wniosek trzeba złożyć także wtedy, gdy sąd sporządza uzasadnienie wyroku z urzędu (art. 422 § 1 zdanie drugie k.p.k.). Następuje to w wypadku zgłoszenia zdania odrębnego (art. 114 § 3 k.p.k.).

Wniosek w formie pisemnej powinien odpowiadać ogólnym wymogom pisma procesowego określonym w art. 119 § 1 k.p.k. Natomiast nie musi zawierać deklaracji o zamiarze wniesienia apelacji. Nie jest to bowiem „zapowiedź apelacji” w dosłownym tego znaczeniu.

Wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku można skutecznie wnieść – co do zasady – tylko po wydaniu wyroku. Wniosek złożony przed ogłoszeniem wyroku może zostać uznany za bezskuteczny. W orzecznictwie wyrażono pogląd, że zgłoszenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia przed ogłoszeniem wyroku należy uznać za przedwczesne, a zatem nie wywołuje ono skutku w postaci konieczności sporządzenia i przesłania stronie uzasadnienia wraz z odpisem wyroku. Przyjęcie poglądu odmiennego prowadziłoby bowiem do absurdalnego twierdzenia, że wniosek taki można składać w każdym czasie, a więc np. po zawiadomieniu o wyznaczeniu rozprawy. W takiej sytuacji niezbędne jest, aby podmiot, który taki wniosek złożył, ponowił go w terminie określonym w art. 422 § 1 k.p.k. lub w tym terminie złożył pisemne oświadczenie, że ten wniosek podtrzymuje7.

W orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka rozważana była kwestia złożenia wniosku o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem. W wyroku z 13.12.2018 r., 21497/14, Witkowski v. Polska, LEX nr 2597619, ETPC uznał w rozpoznawanej sprawie, że nieuwzględnienie wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku złożonego przed jego wydaniem stanowi naruszenie art. 6 ust. 1 EKPC, wskazując, iż „zastosowana przez sąd krajowy wykładnia [...] przepisów dotyczących przepisanego terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku, przestała służyć pewności prawa i należytemu sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz stanowiła swoistą przeszkodę, która pozbawiła skarżącego możliwości rozpoznania jego sprawy przez sąd odwoławczy”. Wyrażony przez Trybunał pogląd należy odnieść do kwestii przestrzegania standardu pewności prawa i dostępu do drugiej instancji, natomiast nie można go uznać za podstawę do przyjęcia, że w prawie polskim zasadniczo za skuteczne powinno być uznane złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego wydaniem. Chodzi tu bowiem o zagwarantowanie stronie także prawa do informacji o dacie ogłoszenia wyroku z perspektywy dostępu do drugiej instancji sądowej. Należy ponadto zauważyć, że Trybunał orzekł o naruszeniu art. 6 ust. 1 EKPC w określonym układzie procesowym, tj. gdy strona była poinformowana o dacie ogłoszenia wyroku, która następnie uległa zmianie bez powiadomienia jej o tym. W świetle tego wyroku złożenie wniosku w pierwotnym terminie należało uznać za skuteczne, skoro dokonanie tej czynności nastąpiło w ustawowym terminie liczonym od daty, w której wyrok powinien zostać ogłoszony, a strona nie wiedziała o nowym terminie. Zmiana tego terminu bez poinformowania o tym strony może bowiem prowadzić do pozbawienia jej prawa do zaskarżenia wyroku. Wydaje się zatem, że złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku przed jego ogłoszeniem będzie skuteczne tylko wówczas, gdy wniosek złożono w dniu, w którym miało nastąpić wydanie wyroku. Nie ma zatem znaczenia faktyczna godzina złożenia wniosku, np. przed czasem ogłoszenia wyroku, jeżeli w tym dniu wyrok został ogłoszony. Istotne jest to, że wniosek nie został złożony przed datą wydania wyroku. Dodatkowo trzeba też podnieść, że art. 422 § 1 k.p.k. używa słowa „data” ogłoszenia wyroku, zaś 7-dniowy termin biegnie od tej daty. Stylistyka tego przepisu wyraźnie wskazuje, że wniosek należy złożyć najwcześniej w dacie wydania wyroku.

Podobnie należałoby postąpić – w świetle orzeczenia ETPC – gdyby wniosek został złożony w dniu, w którym wyrok miał zostać ogłoszony, ale doszło do przesunięcia tego terminu (np. z powodu odroczenia wydania wyroku na podstawie art. 411 § 1 k.p.k.), o czym nie poinformowano strony. W orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd podobnie interpretujący wyrok ETPC. W jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy stwierdził, że należy zaaprobować dotychczasowe orzecznictwo Sądu Najwyższego, że złożenie wniosku o sporządzenie uzasadnienia przed wydaniem wyroku jest co do zasady nieskuteczne, choć z uwagi na orzeczenie ETPC w sprawie Witkowski v. Polska zależy to od określonego układu procesowego. Będzie to bowiem uzależnione od okoliczności każdego indywidualnego przypadku, które powinny stać się przedmiotem oceny poprzedzającej wydanie w tym przedmiocie decyzji. Te okoliczności będą związane zarówno z osobą samego uprawnionego, jego sytuacją faktyczną, jak i z ustaleniami co do wymiaru czasu dzielącego złożenie przedmiotowego wniosku od ogłoszenia wyroku, którego on dotyczy, czynionymi w kontekście przedstawionej w związku z tym przez uprawnionego argumentacji dotyczącej przyczyny nieprzestrzegania rygorów art. 422 k.p.k.8

Na gruncie przedstawionego orzecznictwa Sądu Najwyższego zauważyć ponadto należy, że oskarżony w postępowaniu sądowym jest dwukrotnie pouczany o treści art. 422 k.p.k. (art. 338 § 1a i art. 353 § 4 k.p.k.). Ma zatem źródło wiedzy o tym, że wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku powinien złożyć dopiero po wydaniu wyroku. Przepis ten wyraźnie stanowi, że wniosek należy złożyć w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyroku. Jedynie zatem w takim układzie procesowym, gdy oskarżony był przekonany, że wyrok został ogłoszony w danym dniu i w tym dniu złożył wniosek, co jednak nie nastąpiło z uwagi np. na odroczenie jego wydania, o czym nie został zawiadomiony, należałoby uznać przedwczesny wniosek za skuteczny, aby nie pozbawiać go prawa do zaskarżenia wyroku zgodnie z orzeczeniem ETPC. Natomiast gdyby wniosek został złożony przed datą wydania wyroku, to nie wywołuje on skutków prawnych, a zatem należy pozostawić go w aktach sprawy i poinformować składającego o nienadaniu mu dalszego biegu. Słusznie bowiem w piśmiennictwie zauważono, że w takim układzie procesowym nie ma podstawy prawnej do odmowy przyjęcia wniosku, gdyż jedną z okoliczności uprawniających do wydania takiej decyzji jest złożenie go „po terminie”, a nie „przed terminem” (art. 422 § 3 k.p.k.)9.

Jeżeli ustawa nakazuje doręczenie wyroku z urzędu i od daty doręczenia biegnie termin do złożenia wniosku, to skuteczne jest złożenie wniosku przed doręczeniem wyroku. Z treści art. 422 § 3 k.p.k. wynika, że bezskuteczne jest tylko złożenie wniosku „po terminie”, a nie „przed terminem”. Warunkiem jest jedynie to, aby wyrok został wydany.

Wniosek o sporządzenie na piśmie uzasadnienia wyroku można cofnąć, gdyż przepisy Kodeksu postępowania karnego nie zabraniają dokonania takiej czynności. Jeżeli był to jedyny wniosek w sprawie, sąd nie sporządza uzasadnienia wyroku. Gdy cofnięcie wniosku nastąpiło przed upływem 7-dniowego terminu przewidzianego na złożenie wniosku, to uprawomocnienie się wyroku następuje dopiero z upływem tego terminu; gdy zaś cofnięcie wniosku nastąpiło po upływie wymaganego okresu, wyrok stanie się prawomocny z dniem cofnięcia wniosku.

Złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku jest warunkiem koniecznym do późniejszego wniesienia apelacji. Jednakże gdy uprawniony podmiot w terminie do złożenia wniosku wniesie apelację (tzw. apelacja wprost), to wywołuje ona jednocześnie skutek tożsamy ze złożeniem wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia wyroku (art. 445 § 2 k.p.k.). W takiej sytuacji powinno nastąpić przyjęcie tego wniosku, co oznacza konieczność sporządzenia i doręczenia uzasadnienia wyroku oraz przyjęcie apelacji, a to zobowiązuje do powiadomienia o tym stron i ich przedstawicieli procesowych (art. 448 § 1 k.p.k.). W omawianej sytuacji po doręczeniu wyroku z uzasadnieniem strona może uzupełnić apelację w terminie do jej wniesienia albo nie dokonywać żadnej czynności.

Wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku ma podwójne znaczenie. W stosunku do strony powoduje otwarcie drogi procesowej do zaskarżenia wyroku, natomiast w przypadku sądu stwarza obowiązek sporządzenia uzasadnienia wyroku, chyba że nastąpiło to już z urzędu10.

Artykuł 422 § 1 k.p.k. mówi o wniosku w przedmiocie sporządzenia na piśmie i doręczenia tylko uzasadnienia wyroku. Nie wskazuje natomiast, by doręczeniu podlegał także wyrok. Nie ma jednak wątpliwości w świetle przepisów art. 423 § 2 i art. 445 § 1 k.p.k., że doręcza się wyrok z uzasadnieniem. Dotyczy to także sytuacji, gdy w wypadku wskazanym w ustawie strona z urzędu otrzymała już wyrok (art. 100 § 3 k.p.k.).

Wyrok z uzasadnieniem doręcza się temu, kto złożył wniosek o doręczenie (art. 423 § 2 k.p.k.). Przepis ten nie używa określenia „strona”, tylko zwrotu „temu, kto”, co należy odczytać jako „temu, kto złożył skutecznie wniosek o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku”. Uprawnionymi do złożenia wniosku są: strony, pokrzywdzony w wypadku wydania na posiedzeniu wyroku warunkowo umarzającego postępowanie oraz podmiot zobowiązany określony w art. 91a k.p.k. (art. 422 § 1 i 1a k.p.k.). Ponadto należy uznać, że takie uprawnienie ma także właściciel przedsiębiorstwa zagrożonego przepadkiem, o którym mowa w art. 44a § 2 k.k., gdy wydano wyrok dotyczący tego środka, gdyż przysługują mu prawa strony w zakresie czynności dotyczących tego środka (art. 91b k.p.k.). Uprawnienie takie mają również przedstawiciele procesowi wskazanych podmiotów. Jeżeli sprawę rozpoznano z wyłączeniem jawności z uwagi na ważny interes państwa, zamiast uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie zostało sporządzone (art. 100 § 7 k.p.k.). Przepis ten będzie miał zastosowanie w sytuacji, gdy na podstawie przepisów ustawy z 5.08.2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz.U. z 2019 r. poz. 742 ze zm.) uzasadnieniu wyroku została nadana klauzula tajności z powodu zawartych w nim okoliczności, na które rozciąga się obowiązek ochrony informacji niejawnych ze względu na ważny interes państwa. Wówczas termin do wniesienia apelacji będzie biegł od daty doręczenia tego zawiadomienia. Klauzula „tajne” lub „ściśle tajne” zobowiązuje do przechowywania dokumentu w kancelarii tajnej (art. 42 ust. 1 u.o.i.n.). Klauzula tajności może również zostać nadana tylko co do części uzasadnienia i wówczas ta część zostaje wyłączona z akt sprawy i jest przechowywana w kancelarii tajnej, a pozostała część uzasadnienia podlega doręczeniu na zasadach ogólnych. Tym samym termin do wniesienia apelacji biegnie od daty doręczenia jawnej części uzasadnienia wyroku, choć z częścią niejawną strona będzie musiała się zapoznać w pomieszczeniu kancelarii tajnej sądu i po spełnieniu wymagań określonych w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 9.09.2017 r. w sprawie sposobu postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumentami lub przedmiotami, na które rozciąga się obowiązek zachowania w tajemnicy informacji niejawnych albo zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji (Dz.U. poz. 1733).

W doktrynie i orzecznictwie Sądu Najwyższego wyrażono pogląd, że przy doręczaniu stronom wyroku z uzasadnieniem stosuje się także art. 140 k.p.k. nakazujący doręczyć go również obrońcom, pełnomocnikom i ustawowym przedstawicielom11.

Złożenie wniosku o sporządzenie na piśmie i doręczenie uzasadnienia wyroku nie osobiście przez stronę, lecz przez jej przedstawiciela procesowego (obrońcę lub pełnomocnika), otwiera termin do wniesienia apelacji zarówno przedstawicielowi procesowemu, jak i stronie12. Podobnie – złożenie wniosku przez stronę uprawnia przedstawiciela procesowego do wniesienia apelacji w terminie biegnącym dla strony. W sytuacji złożenia tego wniosku przez stronę i jej przedstawiciela procesowego, gdy wyrok z uzasadnieniem zostanie doręczony tym podmiotom w różnym czasie, termin do wniesienia apelacji biegnie tak dla strony, jak i dla jej przedstawiciela procesowego od daty późniejszego doręczenia13.