Dom parowy. Podróż po północnych Indiach. Część pierwsza ebook

Strona tytułowa

Juliusz Verne

Dom parowy

Podróż po północnych Indiach

Część 1

Przełożył i przypisami opatrzył Janusz Pultyn

Strona redakcyjna

Trzydziesta trzecia publikacja elektroniczna wydawnictwa JAMAKASZ

Tytuły oryginału francuskiego: La maison à vapeur

Voyage à travers l’Inde septentrionale

© Copyright for the Polish translation by Janusz Pultyn, 2016

107 ilustracji, w tym 6 kolorowych i 2 mapki: Léon Benett

(zaczerpnięte z XIX-wiecznego wydania francuskiego)

Redakcja i korekta: Marzena Kwietniewska-Talarczyk

Konwersja do formatów cyfrowych: Mateusz Nizianty

Patron serii „Biblioteka Andrzeja”:

Polskie Towarzystwo Juliusza Verne’a 

Wydanie I 

© Wydawca: JAMAKASZ

Ruda Śląska 2016

ISBN 978-83-64701-64-1 (całość)

ISBN 978-83-64701-65-8 (cz. 1)

Wstęp

Dzisiaj oddaję do rąk Szanownych Czytelników kolejny, pięćdziesiąty drugi tom „Biblioteki Andrzeja”, który, jak nietrudno się domyślić, zawiera kolejną powieść przygodową naszego Mistrza z Nantes, nosząca tytuł Dom parowy. Jest to kolejna podróż, jak zresztą wskazuje na to podtytuł: Podróż po północnych Indiach, którą przyjdzie nam przeżyć razem z jej bohaterami, dysponującymi wspaniałym drogowym „pojazdem”. Oczywiście, jak to zawsze czynię, nie będę zdradzał treści utworu, żeby nie psuć zabawy Czytelnikom, szczególnie tym, którzy nigdy nie zetknęli się z tą powieścią. Mogę jedynie zdradzić, że akcja zaczyna się w roku 1867, osiem lat po upadku powstania sipajów, czyli oddziałów wojskowych armii angielskiej w Indiach złożonych z tubylców, którzy – niezadowoleni z braku możliwości awansu ponad niższe stopnie podoficerskie, źle traktowani przez oficerów, powodowani pobudkami religijnymi – burzyli się; największe ich powstanie wybuchło w maju 1857 roku. Na tle opisów wspaniałej przyrody ożywionej i nieożywionej tego wielkiego subkontynentu toczą się dzieje kilkuosobowej grupki bohaterów: następują nagłe zwroty akcji, a wydarzeniami często kieruje Przypadek lub Stwórca.

Utwór po raz pierwszy ukazał się we Francji w 1879 roku w czasopiśmie „Magazyn Edukacji i Rozrywki”. Był drukowany w odcinkach od numeru 359 z 1 grudnia 1879 roku do numeru 384, który ukazał się 15 grudnia 1880 roku. W formie dwóch osobnych książek pojawił się 5 lipca 1880 roku (część 1) i 11 listopada 1880 roku (część 2). W pojedynczym grubym tomisku znalazł się w księgarniach 15 listopada tego samego roku jako XV podwójny tom „Niezwykłych Podróży” ze stu siedmioma ilustracjami Léona Benetta, w tym sześcioma kolorowymi i dwiema czarno-białymi mapami.

W Polsce powieść ukazała się już w 1881 roku w „Przyjacielu Dzieci” jako streszczenie Joanny Belejowskiej pod tytułem Dom parowy: Podróż po Indyach północnych. W tym samym roku i w następnym wyszła w formie książki (dwa tomy) nakładem i drukiem Jana Czaińskiego oraz nakładem Księgarni Klemensa Łukaszewicza.

Następne dwa wydania, o różnych okładkach, zatytułowane tak samo, czyli W płomieniach indyjskiego buntu, pochodzą z roku 1925, kiedy we Lwowie nakładem Księgarni Dra Maksymiliana Bodeka utwór pojawił się w dwóch tomach i zawierał 32 ilustracje Léona Benetta.

Obecne tłumaczenie Janusza Pultyna jest pełnym, zupełnie nowym przekładem, do którego dołączono olbrzymią liczbę przypisów, w których opracowanie tłumacz włożył wiele wysiłku, stając się wybitnym ekspertem XIX-wiecznych Indii… Do tekstu włączono wszystkie ilustracje i mapy zawarte we francuskim wydaniu z 1880 roku.

Mam nadzieję, że miłośnicy Juliusza Verne’a z pełną życzliwością przyjmą tę powieść, a znaczna liczba obszernych przypisów nie będzie przeszkodą, lecz wręcz pomocą w zrozumieniu wszelkich niuansów historii obyczajów tej olbrzymiej krainy, nadal niezbyt znanej przez naszych rodaków.

Andrzej Zydorczak

Część pierwsza

Rozdział I

Głowa, na którą wyznaczono cenę

„Nagroda w wysokości dwóch tysięcy funtów przypadnie każdemu, kto dostarczy, martwego bądź żywego, jednego z dawnych wodzów buntu sipajów1, którego obecność zgłoszono w prezydencji2 Bombaju3, nababa4 Dhondu Panta5, bardziej znanego pod imieniem…”.

Takie obwieszczenie mieszkańcy Aurangabadu6 mogli przeczytać wieczorem szóstego marca 1867 roku.

Ostatniego imienia – wstrętnego, na zawsze przeklętego przez jednych, potajemnie podziwianego przez innych – brakowało na obwieszczeniu, które niedługo przedtem naklejono na murach zrujnowanego bungalowu na brzegu Dudhany7.

Jeżeli brakowało tego imienia, to dlatego, że dolny narożnik afiszu, gdzie wydrukowano je wielkimi literami, został oderwany ręką fakira8, którego nikt nie dostrzegł na tym brzegu, teraz opustoszałym. Wraz z tym imieniem zniknęło także nazwisko generała gubernatora prezydencji Bombaju, umieszczone obok podpisu wicekróla9 Indii.

Jakie też były pobudki owego fakira? Czy oddzierając część obwieszczenia, liczył na to, że buntownik z roku 1857 wymknie się publicznemu wymiarowi sprawiedliwości i skutkom listu gończego dotyczącego jego osoby? Czy mógł sądzić, że tak straszliwa słynna postać przepadnie wraz z tym kawałkiem narożnika papieru, zmienionego w pył?

Byłoby to szaleństwem.

Przecież inne afisze, rozmieszczone obficie, wisiały na murach domów, pałaców, meczetów i zajazdów Aurangabadu. Ponadto ulicami miasta krążył herold, odczytując na głos postanowienie gubernatora. Mieszkańcy najmniejszych osad prowincji wiedzieli już, jaki majątek obiecano każdemu, kto dostarczy Dhondu Panta. Jego imię, daremnie niszczone, okrążyło przed dwunastoma godzinami całą prezydencję. Jeśli wiadomości były ścisłe, jeśli nabab rzeczywiście szukał schronienia w tej części Hindustanu10, to nikt nie wątpił, że niedługo wpadnie w ręce mocno zainteresowane jego złapaniem.

Jakiemu uczuciu uległ więc fakir, zdzierając afisz, wydrukowany już w wielu tysiącach egzemplarzy?

Uczuciu gniewu, na pewno – może także odrobiny pogardy. Cokolwiek wszakże nim powodowało, wzruszywszy ramionami, udał się do najludniejszej i mającej najgorsze domy dzielnicy miasta.

Nazwę Dekan11 nosi wielka część półwyspu Indyjskiego zawarta między Ghatami Zachodnimi12 a Ghatami13 nad morzem Bengalskim14. Jest także powszechnie nadawana południowej części Indii, poniżej Gangesu15. Ów Dekan, którego nazwa w sanskrycie oznacza „Południe”, obejmuje pewną liczbę prowincji, w prezydencjach Bombaju i Madrasu16. Jedną z głównych jest prowincja Aurangabad, której stolica była kiedyś naczelnym miastem całego Dekanu.

W XVII wieku słynny mongolski cesarz Aurangzeb17 przeniósł swój dwór do tego miasta, znanego od pierwszych chwil historii Hindustanu pod nazwą Kirkhi18. Liczyło wtedy sto tysięcy mieszkańców. Teraz ma ich najwyżej pięćdziesiąt tysięcy, będących pod panowaniem Anglików, którzy zarządzają nimi w imieniu nizama19 Hajdarabadu20. Jest to jednakże jedno z najzdrowszych miast półwyspu, oszczędzane dotąd przez groźną cholerę azjatycką21, którego nie nawiedzały nigdy nawet epidemie febry22, tak groźne w Indiach.

Aurangabad zachował wspaniałe resztki swego dawnego splendoru. Pałac23 Wielkiego Mogoła24, zbudowany na prawym brzegu Dudhany, mauzoleum25 faworyty sułtana Szachdżahana26, ojca Aurangzaba, meczet wzorowany na eleganckim Tadżu27 w Agrze28, który wznosi swe cztery minarety29 wokół wdzięcznie zaokrąglonej kopuły, inne jeszcze zabytki, kunsztownie zbudowane, bogato ozdobione, świadczą o potędze i wielkości najsłynniejszego zdobywcy Hindustanu, który wyniósł swe królestwo, do którego dołączył Kabul30 i Assam31, na niedościgły poziom rozkwitu.

Chociaż od tych czasów liczba mieszkańców Aurangabadu znacznie spadła, jak już powiedziano, jeden człowiek mógł nadal łatwo się ukrywać pośród różnorodnych postaci, którzy ich tworzyli. Fakir, prawdziwy czy fałszywy, wmieszał się między tych mieszkańców, nie wyróżniając się w żaden sposób. Od podobnych jemu roiło się w Indiach. Tworzyli wraz z „sajjidami”32 zakon żebraków religijnych, którzy prosili o jałmużnę pieszo lub konno i potrafili żądać, kiedy nie otrzymywali jej z dobrej woli. Nie gardzili też rolą dobrowolnych męczenników, ciesząc się wielkim zaufaniem w niższych klasach indyjskiego ludu.

Fakir, o którym mowa, był człowiekiem wysokim, mającym ponad pięć stóp33 dziewięć cali34 angielskich wzrostu. Jeśli przekroczył czterdziestkę, to najwyżej o rok lub dwa. Jego postać przypominała piękny typ maharadży35, przede wszystkim za sprawą blasku czarnych oczu, zawsze czujnych, ale trudno byłoby odnaleźć tak delikatne rysy jego rasy pod tysiącami cętek ospy36, które nakrapiały policzki. Człowiek ten, nadal w pełni wieku, wyglądał na zwinnego i silnego. Znakiem szczególnym był brak palca lewej dłoni. Z włosami pomalowanymi na czerwono, chodził na pół nagi, bez butów na nogach, z turbanem na głowie, ledwo okryty nędzną koszulą z prążkowanej wełny, ściśniętą w pasie. Na jego piersi widniały w żywych barwach oznaki dwóch głównych istot zachowujących i niszczących w mitologii indyjskiej: głowa lwa, czwartego wcielenia Wisznu37, oraz troje oczu i trójząb symbolizujące krwiożerczego Śiwę38.

W tym czasie prawdziwe i dobrze zrozumiałe wzburzenie panowało na ulicach Aurangabadu, zwłaszcza tych, gdzie tłoczyła się kosmopolityczna ludność przedmieść. Tam roiła się ona przed ruderami, służącymi jej za domy. Mężczyźni, kobiety, dzieci, starcy, Europejczycy i tubylcy, żołnierze pułków królewskich albo miejscowych39, żebracy wszelkich rodzajów, okoliczni wieśniacy chodzili, rozmawiali, gestykulowali, rozprawiali o obwieszczeniu, obliczali szanse na zdobycie ogromnej nagrody obiecanej przez rząd. Podniecenie umysłów nie byłoby większe przed kołem loterii, w której główna wygrana wynosiłaby dwa tysiące funtów. Można nawet dodać, że na ten los, którym była głowa Dhondu Panta, mógł wyciągnąć każdy. Co prawda należałoby mieć ogromne szczęście, żeby trafić na nababa, i być bardzo odważnym, żeby porwać się na jego osobę.

Fakir – wyraźnie jedyny spośród wszystkich, którego nie podniecała nadzieja na zdobycie nagrody – chodził pośród grup, przystając czasami, słuchając, co mówiono, jak człowiek, który może coś na tym zyskać. Choć jednak nie opowiadał się za jednymi czy drugimi, choć jego usta milczały, oczy i uszy nie próżnowały.

– Dwa tysiące funtów za odnalezienie nababa! – zawołał ktoś, wznosząc ku niebu wygięte ręce.

– Nie za odnalezienie – odparł inny – ale za złapanie, a to zupełnie coś innego!

– Istotnie, nie jest on człowiekiem, który da się chwycić bez zażartego oporu!

– Ale czy nie mówiono ostatnio, że zmarł na febrę w dżunglach Nepalu40?

– Nic z tego nie jest prawdą! Przebiegły Dhondu Pant chciałby uchodzić za zmarłego, żeby tym bezpieczniej żyć!

– Krążyła nawet wieść, że został pochowany w środku jego obozu na granicy!

– Fałszywy pogrzeb, dla zmylenia!

Fakir nie skrzywił się, słysząc te ostatnie słowa wypowiedziane z wielką pewnością siebie, nie dopuszczającą żadnych wątpliwości. Jego czoło zmarszczyło się jednak bezwiednie, kiedy jakiś Hindus – jeden z najbardziej podnieconych w grupie, w którą się wmieszał – podał niektóre szczegóły, zbyt dokładne, aby nie były bliskie prawdzie.

– Jest pewne – mówił Hindus – że w roku 1859 nabab schronił się ze swoim bratem Bala Raą41 i byłym radżą42 Gondy43 Debi Buks Singhiem44 w obozie, u stóp jednej z gór w Nepalu. Tam, mocno naciskani przez oddziały angielskie, wszyscy trzej postanowili przekroczyć granicę indyjsko-chińską. Przedtem jednak nabab i jego dwaj towarzysze, aby mocniej utwierdzić pogłoskę o swej śmierci, wyprawili własne pogrzeby, ale pochowali tylko po jednym palcu lewej ręki, które sobie obcięli w czasie tej uroczystości.

– Skąd to wiecie? – zapytał jeden ze słuchaczy owego Hindusa, który mówił z takim przekonaniem.

– Byłem obecny przy pogrzebach – odparł Hindus. – Żołnierze Dhondu Panta mnie pojmali i zdołałem uciec dopiero po sześciu miesiącach.

Kiedy Hindus mówił z taką pewnością siebie, fakir nie spuszczał z niego oczu. Pojawił się w nich mocny błysk. Swą okaleczoną dłoń skrył roztropnie pod strzępem wełny, który okrywał jego pierś. Słuchał, nie mówiąc ani słowa, ale usta mu drżały, odsłaniając zaciśnięte zęby.

– Czyli znacie nababa? – zapytał ktoś dawnego jeńca Dhondu Panta.

– Tak – odparł Hindus.

– I poznalibyście go bez trudu, gdyby przypadek postawił was z nim twarzą w twarz?

– Równie dobrze jak poznałbym siebie.

– Czyli macie jakąś szansę zdobycia nagrody dwóch tysięcy funtów! – stwierdził jeden z rozmówców, nie bez licho ukrywanej zawiści.

– Może… – odparł Hindus – jeśli naprawdę nabab ośmielił się zapuścić aż do prezydencji Bombaju, co wydaje mi się bardzo mało prawdopodobne!

– A po co miałby przybyć?

– Na pewno po to, żeby spróbować wywołać nowe powstanie – powiedział któryś z gromady – jeśli nie sipajów, to przynajmniej ludności z równin środkowych45.

– Jeśli rząd twierdzi, że jego obecność spostrzeżono w prowincji – stwierdził jeden z rozmówców, reprezentujący typ człowieka, który uważa, że władza nie może się nigdy mylić – to dlatego, że jest dobrze poinformowany w tym względzie!

– Racja! – odparł Hindus. – Oby Brahma46 sprawił, że Dhondu Pant znajdzie się na mojej drodze i zdobędę majątek!

Fakir cofnął się kilka kroków, ale nie tracił z oczu byłego jeńca nababa.

Nastał teraz ciemny wieczór, ale mimo to nie zmniejszało się ożywienie na ulicach Aurangabadu. Toczono na nich jeszcze więcej rozmów dotyczących nababa. Tu mówiono, że widziano go w samym mieście, tam – że jest już daleko. Twierdzono także, że sztafeta wysłana z północy prowincji dostarczyła gubernatorowi wiadomość o aresztowaniu Dhondu Panta. O dziewiątej wieczorem lepiej poinformowani utrzymywali, że zamknięto go już w więzieniu miasta, wraz z kilkoma thugami47, którzy siedzieli tam od ponad trzydziestu lat, i ma być powieszony następnego dnia o świcie bez większych formalności, jak na placu w Sipri48 stracono Tantię Topiego49, jego słynnego towarzysza powstania. Jednakże o dziesiątej nadeszła nowa, sprzeczna z tamtą nowina; pogłoska, że więzień niemal natychmiast uciekł, co dało pewną nadzieję tym wszystkim, których wabiła nagroda dwóch tysięcy funtów.

W rzeczywistości wszystko, co tak odmiennie twierdzono, było nieprawdą. Lepiej poinformowani nie wiedzieli więcej od tych, którzy byli poinformowani mniej lub wcale. Głowa nababa nadal warta była swej ceny. Ciągle można było ją odebrać.

Jednakowoż Hindus, który poznał osobiście Dhondu Panta, był bliższy od innych zdobycia nagrody. Niewielu ludzi, zwłaszcza w prezydencji Bombaju, miało okazję spotkać się ze srogim wodzem wielkiego powstania. Dalej na północy i w centrum kraju, w Sindhii50, w Bundelkhandzie51, w Oude52, w okolicach Agry, Delhi53, Kanpuru54, Lucknow55, na głównej scenie okrucieństw dokonywanych na jego rozkaz, cała ludność powstałaby przeciwko niemu i oddała go w ręce angielskiego wymiaru sprawiedliwości. Krewni ofiar, mężowie, bracia, dzieci, żony, opłakiwali jeszcze tych, których nabab mordował setkami. Upłynęło dziesięć lat, to za mało, żeby wygasły całkowicie uzasadnione uczucia zemsty i nienawiści. Nie było więc możliwe, aby Dhondu Pant okazał się na tyle nieostrożny, że ośmieliłby się pojawić w tych prowincjach, gdzie jego imię wywoływało u wszystkich złorzeczenia. Jeśli zatem, jak mówiono, przekroczył granicę indyjsko-chińską, jeśli jakiś nieznany powód – zamiar wywołania powstania czy coś innego – skłonił go do opuszczenia nieznanej dotychczas kryjówki, której tajemnicy nie rozwikłała jeszcze policja angielsko-indyjska, to tylko w prowincjach Dekanu, na wolnych terenach, mógł zapewnić sobie względne bezpieczeństwo.

Jak jednak widać, pogłoski o jego pojawieniu się w prezydencji dotarły do gubernatora i ten natychmiast wyznaczył cenę za głowę poszukiwanego.

Należy wszakże zauważyć, że w Aurangabadzie ludzie wyższych klas, urzędnicy, oficerowie, policjanci, niedowierzali wiadomości otrzymanej przez gubernatora. Tyle już razy rozchodziła się wieść, że widziano, a nawet złapano nieuchwytnego Dhondu Panta! Tyle fałszywych pogłosek krążyło o nim, że narodziła się swoista legenda o darze wszechobecności, który posiadł nabab, i o jego umiejętnościach wyprowadzania w pole najzręczniejszych w policji; lud jednak nie wątpił w prawdziwość tej wiadomości.

Do mniejszych niedowiarków zaliczał się oczywiście dawny jeniec nababa. Ten biedny Hindus, omamiony przynętą nagrody, pobudzany ponadto potrzebą zemsty osobistej, marzył tylko o wyruszeniu w pole i był niemal pewny powodzenia swych poszukiwań. Jego plan był bardzo prosty. Zamierzał następnego dnia oddać się na usługi gubernatora, a potem, poznawszy wszystkie szczegóły dotyczące Dhondu Panta, podstawy, na których opierały się wiadomości podane w obwieszczeniu, uda się w miejsce, gdzie zauważono nababa.

O jedenastej wieczorem, wysłuchawszy tylu różnych poglądów, które wszystkie mieszały się mu w głowie, umocniwszy się w swoim zamiarze, Hindus poszedł wreszcie trochę odpocząć. Nie miał innego mieszkania niż łódka przycumowana do jednego z brzegów Dudhany, i udał się tam rozmarzony, z przymkniętymi oczyma.

Nie miał pojęcia, że fakir nie zostawił go, lecz śledził, starając się nie zwracać na siebie uwagi, i szedł za nim, kryjąc się zawsze w cieniu.

Na skraju owej ludnej dzielnicy Aurangabadu o tej porze ulice były mniej uczęszczane. Jej główna arteria prowadziła na niezamieszkane tereny przylegające do Dudhany. Tworzyły one rodzaj pustyni na skraju miasta. Kilka spóźnionych osób przemierzało ją jeszcze, okazując pewien pośpiech, udając się do okolic bardziej ludne. Odgłosy ich ostatnich kroków ucichły wkrótce, ale Hindus nie zauważył, że został sam na brzegu rzeki.

Fakir szedł za nim nadal, wybierając miejsca pogrążone w większym mroku, czy to cienie drzew, czy rozsianych tu i ówdzie murów zrujnowanych domów.

Ostrożność nie była daremna. Wschodził księżyc, rzucając przez powietrze niepewne światło. Hindus mógłby więc dostrzec, że ktoś go śledzi, a nawet trzyma się tuż za nim. Niemożliwe było jednak usłyszenie kroków fakira. Ten boso bardziej się prześlizgiwał, niż szedł. Żaden odgłos nie zdradzał jego obecności na brzegu Dudhany.

Upłynęło tak pięć minut. Hindus osiągnie niedługo – bezwiednie, można by rzec – nędzną łódkę, w której zazwyczaj spędzał noc. Nie można było inaczej wytłumaczyć kierunku, w którym zmierzał. Szedł jak człowiek przyzwyczajony do przemierzania co wieczór tego pustkowia, był całkowicie pochłoniętymi myślą o tym, co zrobi nazajutrz, gdy stanie przed gubernatorem. Nadzieja na pomstę nad nababem, który nie był łagodny dla swoich jeńców, łączyła się w nim z wielkim pragnieniem zdobycia nagrody, czyniąc go jednocześnie ślepym i głuchym.

Nie miał więc żadnej świadomości zagrożenia, jakie ściągnął na siebie niebacznymi słowami.

Nie widział fakira zbliżającego się powoli do niego.

Ten jednak nagle skoczył nań jak tygrys, coś zabłysnęło w jego ręce. To promień księżyca zalśnił na ostrzu malajskiego sztyletu56.

Hindus, ugodzony w pierś, padł ciężko na ziemię.

Choć jednak cios zadała pewna ręka, nieszczęśnik nie zginął. Kilka słów, z trudem wypowiadanych, wymknęło się z jego ust wraz ze strugą krwi.

Zabójca pochylił się nad ziemią, złapał swą ofiarę, podniósł ją i ukazawszy swą twarz w świetle księżyca, zapytał:

– Poznajesz mnie?

– To on! – szepnął Hindus.

I straszliwe imię fakira było ostatnim słowem, jakie wypowiedział, szybko tracąc dech.

Po chwili ciało Hindusa zniknęło w nurcie Dudhany, która nigdy nie miała go oddać.

Fakir odczekał, aż ucichł plusk wody. Później, wracając tą samą drogą, przemierzył niezamieszkane tereny, potem dzielnice, które zaczęły pustoszeć, i szybkim krokiem udał się do jednej z bram miasta.

W chwili jednak, kiedy do niej dochodził, brama zaczęła się zamykać. Kilku żołnierzy wojsk królewskich zajmowało posterunki broniące przejścia. Fakir nie mógł teraz opuścić Aurangabadu, a miał taki zamiar.

– Muszę przecież wyjść, jeszcze tej nocy… albo nie zdołam nigdy! – szepnął.

Zawrócił więc i podążył drogą biegnącą okrężnie wzdłuż murów, a dwieście kroków dalej wspiął się po stoku wału, aby osiągnąć jego szczyt.

Od zewnątrz grzbiet muru wznosił się na pięćdziesiąt stóp ponad poziom fosy, wykopanej między nim a przeciwstokiem. Mur był pionowy, bez wystających łańcuchów czy nierówności, które dawałyby oparcie. Wydawało się całkowicie niemożliwe, żeby człowiek mógł się ześlizgnąć po powierzchni jego okładziny. Sznur na pewno pozwoliłby dokonać próby zejścia, ale pas, który otaczał lędźwie fakira, miał tylko kilka stóp długości i nie zapewniłby mu dotarcia do podnóża stoku.

Fakir zatrzymał się na chwilę, rozejrzał wokół i zastanowił, co powinien zrobić.

Nad szczytem wału okrągliło się kilka mrocznych kopuł zieleni, utworzonych przez listowie wielkich drzew, które otaczały Aurangabad niczym roślinna rama. Z tych kopuł wysuwały się długie gałęzie, giętkie i mocne, które uda się mu może wykorzystać, aby osiągnąć, nie bez dużego zagrożenia, brzeg fosy.

Fakir, gdy tylko o tym pomyślał, nie zawahał się wcale. Podszedł pod jedną z tych kopuł i zaraz pojawił się znowu poza murem, wisząc w jednej trzeciej długości gałęzi, która uginała się powoli pod jego ciężarem.

Kiedy gałąź wygięła się tak bardzo, że musnęła górny skraj muru, fakir zaczął się powoli opuszczać, jakby trzymał w rękach sznur z węzłami. Zdołał tak zejść aż do połowy wysokości skarpy; trzydzieści stóp dzieliło go jednak jeszcze od ziemi, którą musiał osiągnąć, aby mieć pewność ucieczki.

Tkwił więc, kołysząc się, na końcu gałęzi, wisiał, szukając stopami jakiegoś zagłębienia, które dałoby mu punkt oparcia…

Nagle kilka błysków przecięło mrok. Rozległy się wybuchy. Żołnierze na warcie dostrzegli uciekiniera. Strzelali do niego, ale nie trafiali. Jakaś kula uderzyła jednak w gałąź, której się trzymał, dwa cale nad jego głową, i ją naruszyła.

Dwadzieścia sekund później gałąź się złamała i fakir spadł do fosy… Ktoś inny by się zabił, on pozostał cały i zdrowy.

Wstać, wspiąć się po stoku przeciwskarpy pośród drugiego gradu kul, które go nie dosięgły, i zniknąć pośród nocy było dla uciekiniera igraszką.

Dwie mile57 dalej minął niezauważony kwatery wojsk angielskich, mających koszary poza Aurangabadem.

Dwieście kroków stamtąd zatrzymał się, odwrócił, okaleczoną rękę wyciągnął ku miastu, a z jego ust wymknęły się te słowa:

– Biada tym, którzy wpadną znowu w moc Dhondu Panta! Anglicy, nie skończyliście z Naną Sahibem!

Nana Sahib! Ten przydomek wojenny, najgroźniejszy z wszystkich, którym powstanie z 1857 roku przyniosło krwawą sławę, nabab zamierzał raz jeszcze rzucić jako ostateczne wyzwanie zdobywcom Indii.

Rozdział II

Pułkownik Munro

– No, drogi Maucler58 – powiedział mi inżynier Banks – nie uprzedziłeś nas o swojej podróży! Mówiono, żeś nie opuścił jeszcze Paryża! Jak znajdujesz Indie?

– Indie! – odparłem. – Przecież żeby mówić z jakąś dozą słuszności, należy je przynajmniej zobaczyć.

– Jak to! – stwierdził inżynier. – Czyś nie przeciął półwyspu z Bombaju do Kalkuty59, i jeśli tylko nie jesteś ślepy…

– Nie jestem ślepy, mój drogi Banks, ale podczas tej podróży byłem oślepiony…

– Oślepiony…?

– Tak! Oślepiony przez dym, przez parę, przez kurz, a jeszcze bardziej przez szybkość jazdy. Nie chcę nic mówić przeciw kolejom, gdyż zajmuje się pan ich budowaniem, drogi Banks, ale być zamkniętym w przedziale wagonu, z polem widzenia ograniczonym do szyby w drzwiczkach, posuwać się dzień i noc ze średnią prędkością dziesięciu mil na godzinę, a to po wiaduktach w towarzystwie orłów lub sępów, a to tunelami w towarzystwie myszy lub szczurów, z zatrzymywaniem się tylko na dworcach, które wszystkie wyglądają podobnie, gdy z miast widzi się jedynie otaczające je mury i czubki minaretów, jechać w nieustannym hałasie huczącej lokomotywy, gwizdów kotła, stuku kół i zgrzytów hamulców – czyż można to nazwać podróżowaniem!

– Dobrze powiedziane! – zawołał kapitan Hod. – Odpowiedz na to, jeśli zdołasz, Banks! A co pan sądzi, pułkowniku?

Pułkownik, do którego zwrócił się kapitan Hod, skinął lekko głową, i poprzestał na powiedzeniu:

– Jestem ciekaw, jak Banks zdoła odpowiedzieć panu Mauclerowi, naszemu gościowi.

– Nie jest to dla mnie żaden kłopot – odparł inżynier – i przyznaję, że Maucler ma we wszystkim rację.

– A zatem, skoro tak jest, to czemu budujesz koleje żelazne?! – zawołał kapitan Hod.

– Abyś mógł, kapitanie, dostać się z Kalkuty do Bombaju w sześćdziesiąt godzin60, kiedy ci się śpieszy.

– Nigdy mi się nie spieszy!

– W takim razie wybierz drogę Great Trunk61 – odrzekł inżynier. – Proszę ją wybrać, Hod, i pójść nią na piechotę!

– To właśnie zrobię!

– Kiedy?

– Kiedy pan pułkownik zgodzi się, abym cały rok poświęcił na piękny spacer przez półwysep, długości ośmiuset czy dziewięciuset mil!

Pułkownik poprzestał na uśmiechu i popadł w jedno ze swoich długotrwałych rozmyślań, z których tylko z wielkim trudem był wyrywany przez swych najlepszych przyjaciół, wśród nich inżyniera Banksa i kapitana Hoda.

Do Indii przybyłem przed miesiącem, a ponieważ jechałem Great Indian Peninsular62, która łączy Bombaj z Kalkutą przez Allahabad63, ani trochę nie poznałem półwyspu.

Miałem jednak zamiar przebyć najpierw jego część północną, za Gangesem, odwiedzić wielkie miasta, obejrzeć główne zabytki i poświęcić na to zwiedzanie tyle czasu, ile tylko będzie wymagało jego pełne przeprowadzenie.

Inżyniera Banksa poznałem w Paryżu. Od kilku lat łączy nas przyjaźń, którą głębsza znajomość mogłoby tylko umocnić. Obiecałem mu, że przybędę odwiedzić go w Kalkucie, kiedy skończenie odcinka Scind Punjab and Delhi64, którego budową się zajmuje, uczyni go wolnym. A prace były na ukończeniu. Banks miał prawo do odpoczynku przez wiele miesięcy, i przybyłem poprosić, aby odpoczywał, męcząc się drogą przez Indie. Tego, że przyjął moją propozycję z entuzjazmem, nie trzeba mówić! Mieliśmy więc wyruszyć za kilka tygodni, kiedy tylko nastanie dogodna pora roku.

Po moim przybyciu do Kalkuty, w marcu 1867 roku, Banks zapoznał mnie z jednym ze swoich zacnych kolegów, kapitanem Hodem, a potem ten przedstawił mi swojego przyjaciela, pułkownika Munro, u którego spędzaliśmy ten wieczór.

Pułkownik, mający teraz czterdzieści siedem lat, zamieszkiwał dom położony nieco na uboczu w dzielnicy europejskiej, a zatem poza zasięgiem ruchu, który charakteryzuje to miasto handlowe i czarne65, stanowiące prawdziwą stolicę Indii. Dzielnicę tę nazywa się niekiedy „miastem pałaców”, i rzeczywiście pałaców tam nie brakuje, jeśli można obdarzyć tym mianem domy mające z pałaców jedynie portyki66, kolumny i tarasy. Kalkuta jest miejscem spotkań wszystkich porządków architektonicznych, które smak angielski na ogół dopuszcza w miastach obu światów.

Domostwo pułkownika jest natomiast bungalowem z całą jego prostotą, wzniesionym na ceglanej podmurówce, parterowym, pokrytym dachem w kształcie piramidy. Weranda, czyli ganek, podpierana lekkimi kolumienkami, otacza go wokoło. Po bokach kuchnie, wozownie, izby służby, tworzą dwa skrzydła. Wszystko stoi w ogrodzie obsadzonym pięknymi drzewami i otoczonym niskim murem.

Dom pułkownika należał do człowieka bardzo zamożnego. Jego służba była liczna, jak zwykle na półwyspie w rodzinach indyjsko-angielskich. Meble, sprzęty, wyposażenie wewnętrzne i zewnętrzne – wszystko bardzo proste i surowe. Czuło się jednak, że przy tych różnych urządzeniach domu zabrakło ręki kobiety.

W kierowaniu służbą, w ogólnym zarządzaniu domem pułkownik polegał całkowicie na jednym ze swoich dawnych towarzyszy broni, Szkocie, conductorze67 armii królewskiej sierżancie Mac Neilu, z którym odbył wszystkie kampanie w Indiach, jednym z tych dzielnych serc, które zdają się bić w piersiach tych, którym są oddani.

Mac Neil był człowiekiem w wieku lat czterdziestu pięciu, silnym, wysokim, noszącym brodę jak Szkoci z gór. Całą swoją postawą, twarzą, jak również tradycyjnym strojem, był highlanderem68 z krwi i kości, choć opuścił służbę wojskową jednocześnie z pułkownikiem Munro. Obaj odeszli do cywila w roku 1860. Zamiast jednak wrócić na glens69 ojczyzny, do starych klanów swych przodków, obaj zostali w Indiach i mieszkali w Kalkucie w pewnym wycofaniu się i odosobnieniu, które należy wyjaśnić.

Zanim Banks przedstawił mi pułkownika Munro, dał mi tylko jedno zalecenie.

– Nie wspominaj słowem o powstaniu sipajów – powiedział – a zwłaszcza nie wymawiaj nigdy imienia Nany Sahiba!

Pułkownik Edward Munro pochodził ze starej szkockiej rodziny, której przodkowie odznaczyli się w dziejach Zjednoczonego Królestwa70. Należał do nich ów sir Hector Munro71, który dowodził armią Bengalu w roku 1760; to właśnie on zdławił powstanie, które sipajowie wiek później mieli ponownie wywołać. Major Munro stłumił bunt z bezlitosną energią – nie zawahał się przed przywiązaniem tego samego dnia dwudziestu ośmiu powstańców do wylotów dział – okropna kara, często stosowana podczas powstania z roku 1857, której dziad pułkownika był może straszliwym wynalazcą.

W epoce powstania sipajów pułkownik Munro dowodził 93. Pułkiem Szkockiej Piechoty72 armii królewskiej. Niemal całą kampanię odbył pod rozkazami sir Jamesa Outrama73, jednego z bohaterów tej wojny, który zasłużył na przydomek „Bayarda74 wojsk Indii”, nadany mu przez sir Charlesa Napiera75. Z nim pułkownik Munro znalazł się zatem w Kanpurze, wziął udział w drugiej kampanii Colina Campbella76 w Indiach, w oblężeniu Lucknow77, i opuścił tego słynnego żołnierza dopiero wówczas, kiedy Outrama mianowano w Kalkucie członkiem rady Indii78.

W roku 1858 pułkownik sir Edward Munro został kawalerem komendantem Gwiazdy Indii, The Star of India (K.C.S.I.)79. Mianowano go baronetem80, a jego żona nosiłaby tytuł lady Munro81, gdyby 27 czerwca 1857 roku nie zginęła nieszczęsna w straszliwej masakrze w Kanpurze82, masakrze dokonanej na oczach i z rozkazu Nany Sahiba.

Lady Munro – przyjaciele pułkownika nigdy inaczej jej nie nazywali – była ubóstwiana przez męża. Miała zaledwie dwadzieścia siedem lat, kiedy zaginęła wraz z dwustoma ofiarami tego ohydnego mordu. Mistress83 Orr84 i miss85 Jackson86, niemal cudem uratowane po zdobyciu Lucknow, przeżyły dla swego męża, swego ojca. Natomiast lady Munro nie mogła być zwrócona pułkownikowi Munro. Jej zwłok, przemieszanych z resztkami tylu innych ofiar w studni w Kanpurze, nie był w stanie odnaleźć i sprawić im chrześcijańskiego pogrzebu.

Zrozpaczony sir Edward Munro żywił tylko jedną myśl, jedną jedyną – chciał odnaleźć Nanę Sahiba, którego rząd angielski kazał szukać wszędzie, i zaspokoić poprzez zemstę rodzaj dręczącego go pragnienia zostania obrońcą sprawiedliwości. Aby mieć większą swobodę działania, wystąpił z wojska. Sierżant Mac Neil towarzyszył mu we wszystkich krokach i czynach. Ci dwaj ludzie, ożywiani tym samym duchem, mający tylko jeden cel, podążali każdym tropem, sprawdzali każdy ślad, ale nie mieli więcej szczęścia niż policja angielsko-indyjska. Nana wymykał się wszelkim ich poszukiwaniom. Po trzech latach bezowocnych wysiłków pułkownik i sierżant musieli tymczasowo zawiesić swe dochodzenia. Zresztą po Indiach krążyły wówczas pogłoski o śmierci Nany Sahiba, i tym razem były tak wiarygodne, że nie zostawiały miejsca na żadne wątpliwości.

Sir Edward Munro i Mac Neil wrócili więc do Kalkuty, gdzie zamieszkali w tym odosobnionym bungalowie. Tam, nie czytając ani książek, ani gazet, które mogłyby mu przypomnieć krwawe czasy powstania, nie opuszczając nigdy swojego domu, pułkownik wiódł życie człowieka niemającego celu. Nie przestawał jednakże myśleć o żonie. Wydawało się, że czas nie ma nań żadnego wpływu i nie jest w stanie złagodzić jego rozpaczy.

Należy dodać, że wiadomość o pojawieniu się Nany w prezydencji Bombaju – wiadomość krążąca od kilku dni – nie dotarła przypuszczalnie do pułkownika. I całe szczęście, gdyż natychmiast opuściłby bungalow.

O tym właśnie powiadomił mnie Banks przed zaprowadzeniem do tego domostwa, z którego wszelka radość została na zawsze wygnana. Oto dlaczego należało unikać wszelkich wzmianek o buncie sipajów i o najokrutniejszym z ich wodzów, Nanie Sahibie.

Dwaj tylko przyjaciele – dwaj przyjaciele na dobre i złe – odwiedzali wytrwale dom pułkownika. Byli nimi inżynier Banks i kapitan Hod.

Banks, jak powiedziałem, skończył prace, którymi kierował przy budowie drogi żelaznej Great Indian Peninsular. Miał czterdzieści pięć lat i był w pełni sił. Miał wziąć czynny udział w tworzeniu Madras Railway87, która połączy Zatokę Arabską z Zatoką Bengalską, ale było nieprawdopodobne, aby prace mogły się zacząć przed końcem roku. Odpoczywał więc w Kalkucie, zajmując się różnymi projektami mechanicznymi, gdyż miał umysł czynny i płodny, nieustannie dążący do tworzenia nowych wynalazków. Poza pracą cały czas poświęcał pułkownikowi, z którym od dwudziestu lat łączyła go przyjaźń. Dlatego niemal wszystkie wieczory spędzał na werandzie bungalowu w towarzystwie sir Edwarda Munro i kapitana Hoda, który zdołał uzyskać dziesięć miesięcy urlopu.

Hod służył w 1. Szwadronie88 Karabinierów89 wojsk królewskich i odbył całą kampanię lat 1857-1858, najpierw z sir Colinem Campbellem w Oude i Rohilkhandzie90, potem z sir Hugh Rosem91 w Indiach środkowych – kampanię zakończoną zdobyciem Gwalioru92.

Kapitan Hod, wychowany w twardej szkole Indii, jeden z wyróżniających się członków Klubu Madras93, o jasnorudych włosach i brodzie, miał tylko trzydzieści lat. Choć służył w armii królewskiej, można go było wziąć za oficera wojsk tubylczych, tak bardzo „zindianizował się” podczas pobytu na półwyspie. Nie mógłby być bardziej Hindusem, choćby się nim urodził. Indie uważał za kraj najdoskonalszy, ziemią obiecaną, jedyny, w którym człowiek mógł i powinien żyć. Rzeczywiście zaspokajał tu wszystkie swoje upodobania. Żołnierz z charakteru, ciągle natrafiał na okazje do walki. Doświadczony myśliwy, czyż nie mieszkał w kraju, gdzie natura jakby zebrała wszystkie drapieżniki, całą pokrytą sierścią i piórami zwierzynę z obu światów94? Zapalony wspinacz, czyż nie miał pod ręką owego potężnego łańcucha Tybetu, który obejmuje najwyższe szczyty globu? Nieulękły podróżnik, co powstrzymywało go przed postawieniem stopy tam, gdzie nikt jeszcze tego nie uczynił, w niedostępnych rejonach pogranicza Himalajów? Miłośnik wyścigów, czego brakowało mu na torach Indii, które w jego oczach warte były tych w Marche95 lub Epsom96? W tym punkcie Banks i on nie zgadzali się ani trochę. Inżynier, jako „mechanik” z krwi i kości, bardzo mało interesował się wyczynami hippicznymi Gladiatora97 czy też Fille-de-l’air98.

Pewnego dnia, kiedy kapitan Hod przycisnął go na ten temat, Banks odpowiedział mu nawet, że jego zdaniem wyścigi byłyby naprawdę ciekawe tylko pod jednym warunkiem.

– Jakim to? – zapytał Hod.

– Oczywiście pod tym – odparł poważnie Banks – że dżokej, który dotrze ostatni, byłby rozstrzeliwany na miejscu startu po zakończeniu wyścigów99.

– To ci pomysł…! – stwierdził tylko kapitan Hod.

I był na pewno człowiekiem, który osobiście przystąpiłby do takiego wyścigu!

Tacy byli dwaj stali goście bungalowu sir Edwarda Munro. Pułkownik lubił słuchać, jak rozmawiają o różnych rzeczach, a ich wieczne spory wywoływały niekiedy na jego ustach rodzaj uśmiechu.

Wspólnym pragnieniem obu zacnych towarzyszy było zabrać pułkownika w jakąś podróż, która mogłaby mu zapewnić rozrywkę. Wiele razy proponowali wyjazd na północ półwyspu, spędzenie kilku miesięcy w okolicach tych sanitariów100, w których bogate towarzystwo angielsko-indyjskie chętnie się skrywało w porze upałów. Pułkownik zawsze odmawiał.

A jeśli chodzi o podróż, którą Banks i ja zamierzaliśmy odbyć, to zaczynaliśmy się już nad nią zastanawiać. Właśnie tego wieczora sprawa wróciła ponownie na tapetę. Jak widzieliśmy, kapitan Hod mówił ni mniej, ni więcej o odbyciu pieszo wielkiej wędrówki po północy Indii. Jeśli Banks nie lubił koni, to Hod nie lubił kolei żelaznej. Obaj nie zgadzali się więc z sobą. Pogodzić mogłaby ich na pewno podróż albo powozem, albo w palankinie101, odbywana wedle własnej woli, we własnym rytmie – co jest bardzo łatwe na wielkich, dobrze wytyczonych i dobrze utrzymanych gościńcach Hindustanu.

– Nie mów mi o swych zaprzęgach wołów, swych garbatych zebu102! – wołał Banks. – Bez nas mielibyście jeszcze te prymitywne pojazdy, których już od pięciuset lat nikt nie chce w Europie!

– Ech, Banks! – odciął się kapitan Hod. – Są więcej warte niż wasze wyściełane wagony i wasze cramptony103