Bestiariusz krakowski ebook

WSTĘP

Spacerując w młodości szarymi ulicami Krakowa, zaskakiwały mnie wizerunki zwierząt – nieraz egzotycznych – na łuszczących się elewacjach kamienic. Zastanawiała mnie obecność słoni, nosorożców i pawi w naszym kraju.

Po wielu latach, idąc nieco mniej szarymi ulicami, postanowiłem przyjrzeć się bliżej temu zjawisku i przeobrazić w fantazję poetycką.

Wizerunki zwierząt, roślin, świętych i przedmiotów codziennego użytku już w średniowieczu funkcjonowały jako znaki rozpoznawcze domów, świadczące o ich właścicielach bądź interesach w nich prowadzonych. Na przykład apteki handlujące ziołami i korzeniami z dalekich krajów reklamowały się egzotycznie. Stąd ich znakami rozpoznawczymi były między innymi słonie, nosorożce czy tygrysy.

Te znaki, czyli godła, były w użyciu, zanim władze austriackie wprowadziły numerację w 1792 roku. O domach z takimi godłami na elewacji mówiono, na przykład, Kamienica pod Łabędziem, Kamienica pod Kanarkiem albo Kamienica pod Jednorożcem. W wielu przypadkach jedynie nazwy domów przetrwały do dnia dzisiejszego, a łabędź, kanarek czy jednorożec padły ofiarą barbarzyństwa odnowicieli. Godła, które przetrwały, są oczywiście po zabiegach konserwatorskich, ale w większości zachowały swoją autentyczną formę. Jedynie jaszczurki są kopią. Ich gotycki oryginał znajduje się w Dziale Sztuki Dawnej MNK.

Osobną kategorię, już w bardziej nam współczesnych czasach, tworzą domy zaprojektowane przez Teodora Talowskiego. Godła na ich fasadach są czystym wymysłem jego wyobraźni artystycznej, jak na przykład Kamienica pod Śpiewającą Żabą. Z kolei w dwudziestoleciu międzywojennym na wniosek Adolfa Szyszko-Bohusza rada miasta przyjęła uchwałę zalecającą ozdabianie nowo wznoszonych domów godłami, o czym świadczą liczne przykłady znajdujące się w obrębie drugiej obwodnicy, z których kilka umieściłem w tym wyborze. Te domy wprawdzie nie posiadają nazw, ale „ochrzciłem” je, sam nadając im nazwy „Pod Sumem”, „Pod Pelikanem” itd. Wyjątkowym przykładem z tego czasu, z racji usytuowania na Starym Mieście, jest Kamienica pod Wiewiórką, której godło powstało z okazji renowacji parteru.

Na przestrzeni wieków tematyka godeł animalistycznych się powtarza. Orzeł – z oczywistych względów – jest w Krakowie wszechobecny. Spotykamy smoki, słonie, barany, lwy, sowy i pawie. Na przykład wspaniały paw, wykonany w technice sgraffito, zdobi kamienicę modernistyczną przy ul. Filareckiej 16. Niestety, wiersze musiałem ograniczyć do jednego, wybranego dzieła. Chwalebnym przykładem najnowszego lwa jest płaskorzeźba na elewacji plomby powstałej przy ul. św. Marka 13 w 2019 roku, która została tam umieszczona na cześć patrona ulicy.

Dziś niewiele domów, jak „Pod Baranami”, przywodzi na myśl konkretny adres. Nas, mieszkańców, rzadko kojarzy się z godłem na elewacji, ponieważ na ogół mieszkamy „pod jakąś cyferką”. Zlewamy się w anonimowości.

Niech te wiersze przyczynią się do zachowania przy życiu niedobitych resztek godłowego dziedzictwa Krakowa.

INTRODUCTION

In my younger days, walking through the drab streets of Kraków, it surprised me to see animal motifs – some of which were quite exotic – on the peeling facades of the houses. The presence in this country of elephants, rhinoceroses and peacocks puzzled me.

Many years later, walking along streets less grey, I decided to give this phenomenon a closer look – and to subject it to my poetic fantasy.

I discovered that these depictions of animals, plants, saints and everyday objects were in use as far back as the Middle Ages to identify houses, indicate who their owners were, or what business was being carried out in them. Apothecaries dealing in herbs and spices from far-off lands, for example, made use of exotic animals such as these elephants, rhinoceroses or tigers to advertise their wares. Such signs or emblems continued to be used up until the end of the 18th century, when house numbers were introduced by the Austrians (1792).

Houses bearing such emblems included Swan House, Canary House or Unicorn House, but, unfortunately, they eventually fell victim to barbarian renovators and in many cases only their names have survived. Those that did survive of course underwent restoration and by and large they have retained their original form. Only the lizards are a reproduction; their gothic originals are in Kraków’s National Museum.

Into a separate category fall houses erected closer to our times by the late 19th century architect Teodor Talowski, and here his emblems are pure figments of his imagination, like the Singing Frog. In addition, the town council during the interwar years, encouraged by the architect Adolf Szyszko-Bohusz, passed a byelaw promoting the adornment of facades of newly built houses with emblems, many of which are to be found beyond the Old Town ring road. Some of these I have included in my selection. Since they bear no names, I have “christened” them by referring to them as Catfish House, Pelican House, etc. The only such example from this particular period within the Old Town is Squirrel House, whose emblem was added during the restoration of its ground floor.

Over the centuries, animals remained the thematic mainstay of these emblems. The eagle, the symbol of Poland, is for obvious reasons ubiquitous. One also comes across dragons, elephants, sheep, lions, owls and peacocks. For instance, there is a very splendid sgraffito peacock adorning the modernist facade at 16 Filarecka St. Unfortunately, I have had to limit myself to choosing just one example of each. A noteworthy example of the most recent lion can be seen on the facade of the newly constructed in-fill at 13 Marka St. in honour of the patron saint this street is named after.

Today there are very few houses like The Rams in the Main Square which we automatically associate with an address. These days we citizens no longer connect with emblems on facades as our houses are now numbered. We have simply merged into anonymity.

I hope these poems help safeguard Kraków’s surviving emblems – an integral part of its architectural heritage.

Godło apteki „Pod Złotym Tygrysem” (1826 r.), ul. Szczepańska 1.

Golden Tiger Apothecary emblem (1826), 1 Szczepańska St.

TYGRYS

Skąd tygrys

przy Rynku Głównym

brak tu traw sawanny

z płochliwą zwierzyną

której można ostrza pazur

w miękkie gardło wbić.

Odbyło się jednak polowanie

gdy najechała tatarska dzicz

i z łuku strzałę wypuszczono

w miękkie gardło trębacza

przerywając nutę trąbki

ostrzegającej miasto.

A ludność żyje spokojnie.