Zaskarżanie uchwał zgromadzeń spółek kapitałowych ebook

Regulacje zamieszczone w części pierwszej, w dziale III tytułu III prawa upadłościowego dotyczą bezskuteczności oraz zaskarżania czynności upadłego. Przepisy zawarte w art. 127–135 p.u. pozwalają wyodrębnić trzy grupy uregulowań dotyczących pozbawienia czynności prawnej upadłego skutków prawnych: bezskuteczność z mocy prawa, bezskuteczność z mocy orzeczenia sędziego-komisarza oraz bezskuteczność z mocy orzeczenia sądu. Niemniej realizację prawa zaskarżania stanowi tylko zaskarżenie przez syndyka czynności upadłego z wykorzystaniem powództwa albo przez zgłoszenie zarzutu, co będzie objęte zakresem analizy w pracy. Określając granice obszaru badawczego, należy także wskazać na terminologię zastosowaną w pracy. Mianem upadłego będzie określany dłużnik, któremu ogłoszona została upadłość. Natomiast wobec czynności, jaką podjął, będąc dłużnikiem przed ogłoszeniem mu upadłości, należy zastosować, zgodnie z przepisem art. 131 p.u., odpowiednio, subsydiarnie15 instytucję przewidzianą w przepisach art. 527 i n. k.c., gdy jego czynność fraudacyjna dotyczyła składników masy upadłości16. Jeżeli czynność prawna upadłego nie dotyczyła składników masy upadłości, wierzyciel może samodzielnie realizować ochronę swych praw z wykorzystaniem kodeksowych przepisów o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika i to nawet pomimo ogłoszenia upadłości. W postępowaniu tym wierzyciel nie traci na rzecz syndyka swej legitymacji procesowej czynnej. Może zatem wszcząć albo kontynuować wszczęte uprzednio postępowanie oparte na skardze pauliańskiej17. Zgodnie z art. 131 p.u. stosowanie kodeksowych przepisów o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 i n.) do prawa zaskarżania winno być odpowiednie, natomiast przepisy art. 132–134 winno się stosować wprost18.

Katalog sankcji wadliwych czynności prawnych nie został przez naukę jednolicie sformułowany, mimo że jest to zagadnienie o podstawowym znaczeniu dla systemu prawa cywilnego. Wielu przedstawicieli nauki prawa cywilnego podejmowało próby usystematyzowania sankcji dotykających czynności wadliwych. Stanowiska formułowane w doktrynie na temat katalogu wadliwości czynności prawnych wykazują istotne różnice. „Rozbieżności te są na tyle poważne, że zagadnienie wadliwości czynności prawnych przedstawia niezwykłą doniosłość praktyczną i nawet drobne przesunięcia terminologiczne czy definicyjne mogą na tle konkretnych problemów być brzemienne w skutkach. Konsekwencje wadliwości czynności prawnych są bowiem w poszczególnych przypadkach różne, a różnice te mogą powodować całkowicie odmienną charakterystykę sytuacji prawnej, w jakiej mogą znaleźć się strony czynności dotkniętej takim czy innym rodzajem wadliwości”19.

Ustalenie jednolitego katalogu sankcji wadliwych czynności prawnych oraz, co istotniejsze, relacji pomiędzy tymi sankcjami jest zagadnieniem przekraczającym ramy niniejszego opracowania. Konieczne, jak się wydaje, jest jednak zaprezentowanie podstawowych stanowisk reprezentantów nauki prawa w tej kwestii, ze szczególnym uwzględnieniem sankcji bezskuteczności względnej. Już sama terminologia „sankcje wadliwej czynności prawnej”, którą przyjmuje się za A. Wolterem20, budzi w doktrynie spory21. Tym bardziej określenie katalogu tych sankcji wywołuje istotne wątpliwości. Zdaniem M. Gutowskiego podział wadliwości czynności prawnych oparty jest w literaturze na charakterystyce skutkowej, choć ta jest następstwem naruszeń reguł istotnościowych o charakterze konstrukcyjnym. Rozwiązanie takie jest podyktowane tym, że celem dokonywania czynności prawnej jest wywoływanie skutków prawnych, które będą podstawą rozpoznania poszczególnych postaci wadliwości. W tym sensie zatem są one najistotniejsze. Natomiast diagnoza, czy skutki wystąpiły i w jakim zakresie, powinna być oparta na elemencie konstrukcyjnym22.

Na potrzeby niniejszego opracowania należy dostrzec, że na przestrzeni lat katalog sankcji wadliwych czynności prawnych bywał ujmowany w różny sposób. We wcześniejszej literaturze A. Wolter wymieniał cztery rodzaje sankcji: nieważność bezwzględną, nieważność względną (wzruszalność), bezskuteczność względną, bezskuteczność zawieszoną. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska23 opowiada się za zbliżonym, w stosunku do podziału dokonanego przez A. Woltera, podziałem wadliwości czynności prawnych. Autorka prezentuje czteroelementowy katalog sankcji wadliwych czynności prawnych, do których zalicza: nieważność (obejmującą także pojęcie bezskuteczności), bezskuteczność zawieszoną, wzruszalność oraz bezskuteczność względną. K. Gandor wyróżniał pięć rodzajów sankcji wadliwych czynności prawnych: nieważność bezwzględną, nieważność względną (wzruszalność), bezskuteczność względną, bezskuteczność zawieszoną oraz unieważnialność24. Katalogi prezentowane przez obu autorów były zatem zbieżne, pomijając wymienioną przez K. Gandora unieważnialność25. Zbliżone stanowisko w tej kwestii prezentuje E. Łętowska, przy czym bezskuteczność zawieszoną nazywa „niezupełnością czynności prawnej”26. Natomiast S. Szer27 proponował węższy katalog sankcji wadliwych czynności prawnych. Autor pomijał w prezentowanym przez siebie ujęciu katalogu sankcji bezskuteczność zawieszoną. Sankcjami wadliwych czynności prawnych są według tego autora tylko nieważność bezwzględna, nieważność względna oraz bezskuteczność względna. Jak wynika z powyższych rozważań, zagadnienie dotyczące ustalenia ostatecznej liczby sankcji wadliwych czynności prawnych było dyskusyjne w dawniejszej literaturze, a dyskusja na ten temat ma z pewnością doniosłe znaczenie i obecnie.

We współczesnej literaturze według Z. Radwańskiego28 należy przyjmować czteroelementowy katalog wadliwych czynności prawnych: 1) wzruszalne czynności prawne (nieważne względnie); 2) bezskutecznie zawieszone; 3) bezskutecznie względne; 4) częściowo bezskuteczne. Z katalogu wadliwych czynności prawnych autor wyłącza natomiast czynności nieważne bezwzględnie. Wyłączenia tego – jak się zdaje – nie aprobuje M. Gutowski, który wskazuje, że nieważność można uznać za najdalej idącą postać wadliwości29. S. Grzybowski30 wyodrębnił katalog sankcji wadliwych czynności prawnych obejmujący: nieważność (określaną także jako bezskuteczność), wzruszalność (rozumianą jako możliwość ubezskutecznienia albo unieważnienia), bezskuteczność zawieszoną oraz bezskuteczność względną. W końcu S. Sołtysiński31 wadliwość czynności prawnych wiąże z pojęciem: 1) czynności bezwzględnie nieważnej; 2) czynności wzruszalnej na mocy oświadczenia woli lub orzeczenia sądu; 3) czynności bezskutecznie zawieszonej, kulejącej; 4) czynności dotkniętej sankcją bezskuteczności względnej. Zdaniem T. Liszcz32, która prezentuje w nauce najobszerniejszy katalog sankcji wadliwych czynności prawnych, do sankcji tych należy zaliczyć: 1) nieważność; 2) dwie postacie wzruszalności (uchylalności), tj. uchylalność w drodze pozasądowego oświadczenia woli oraz przed sądem; 3) bezskuteczność względną w dwóch postaciach, a mianowicie ex lege oraz na żądanie; 4) skuteczność zawieszoną; 5) unieważnialność oraz 6) zastępowalność33. W najnowszej literaturze M. Gutowski34 zaprezentował podział wadliwych czynności prawnych, który obejmuje: 1) czynności prawne bezwzględnie nieważne (częściowo, całkowicie); 2) czynności prawne wzruszalne (nieważne względnie), a w tej grupie czynności prawne wzruszalne konstytutywnym orzeczeniem sądu oraz czynności prawne wzruszalne przez wykonanie prawa kształtującego; 3) czynności prawne bezskuteczne, a w tej grupie czynności prawne kulejące oraz czynności prawne względnie bezskuteczne (ex lege, mocą konstytutywnego orzeczenia sądu) oraz czynności prawne bezskuteczne sensu stricto (w całości oraz w części).

Dla tematu niniejszego opracowania istotne znaczenie ma fakt, że jedna z tych sankcji w postaci bezskuteczności względnej czynności prawnej istniejąca w systemie prawa cywilnego nie jest kwestionowana przez żadnego z autorów.

Termin „bezskuteczność”35 jest używany w prawie cywilnym w sposób niejednoznaczny36. Zdaniem M. Gutowskiego definicja pojęcia „bezskuteczność” wskazana w słowniku języka polskiego nie przynosi oczekiwanej precyzji. Według S. Dubisza termin „bezskuteczność” rozumiany jest w języku polskim jako: nieprzynoszący pożądanych rezultatów, daremny, bezowocny37. „W języku prawniczym zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze powszechnie używa się terminu »bezskuteczność zawieszona« do oznaczenia wadliwości czynności prawnej normowanej w art. 18 § 1, art. 103 § 1, art. 520 k.c. W języku prawnym natomiast termin »bezskuteczność« używany jest w następującym kontekście: w odniesieniu do czynności prawnej, do określenia następujących instytucji: »bezskuteczności względnej« (art. 59, 527, 916, 1024 k.c.) oraz do oznaczenia ustania w następstwie określonych zdarzeń (art. 230 § 2, art. 832 k.c.) lub niezaistnienia (art. 519 § 2 pkt 2, art. 558 § 2, art. 600 § 1, art. 806 § 2, art. 919 § 2, art. 921 § 1, art. 976, 1036 k.c.) wszystkich lub niektórych skutków prawnych czynności prawnej (...). W wymienionych sytuacjach bezskuteczność polega po prostu na tym, że wszystkie lub niektóre skutki czynności prawnej nie powstają (lub zostają anulowane)”38. Zdaniem K. Gandora ustawa używa terminu „bezskuteczność” (jako jedynego z rodzajów owych sankcji) prawie stale na określenie tylko względnej bezskuteczności; doktryna zaś używa terminu „bezskuteczność” w formie skrótowej, bez przymiotnika „względna”39.

Istotnej przyczyny wprowadzenia instytucji bezskuteczności względnej do systemów prawnych należy dopatrywać w stwierdzeniu, że mimo zasady, iż dłużnik odpowiada za swe zobowiązania całym swoim majątkiem, tj. obecnymi i przyszłymi składnikami majątkowymi, to może, po zaciągnięciu pierwszych zobowiązań, podejmować dalsze czynności zmierzające do tego, aby zaspokojenie roszczeń wierzycieli uczynić niemożliwym albo w wyższym stopniu ograniczonym40. Stąd przydatność instytucji bezskuteczności względnej dla oceny działań dłużnika. Po zaciągnięciu pierwszego i kolejnych zobowiązań dłużnik nie jest ograniczony w możliwości podejmowania dalszych zobowiązań. Nadal zachowuje prawo rozporządzania swym majątkiem. Powinien jednak tak postępować, aby możliwe było spełnienie wymagalnych i zaskarżalnych obowiązków na rzecz wierzycieli. W szczególności dłużnik powinien powstrzymać się od zaciągania kolejnych zobowiązań, których spełnienie nie jest możliwe z uwagi na ograniczony stan majątkowy. Dłużnik powinien powstrzymać się także od podejmowania czynności czyniących niemożliwym wykonanie wcześniejszych obowiązków wynikających na przykład z uprzednio podjętych czynności.

Dłużnik może podejmować czynności mogące zmierzać w sposób zawiniony lub niezawiniony do tego, aby uszczuplić stan swego majątku i w rezultacie doprowadzić do niemożliwości spełnienia zobowiązań41 albo nawet do stanu swej niewypłacalności. Starania ustawodawcy dotyczące usunięcia skutków nielojalnego postępowania niewypłacalnego dłużnika przyjęły między innymi postać dopuszczalności zaskarżania czynności prawnej upadłego. Rozwiązania przyjęte przez ustawodawcę, zmierzające do ochrony przed fraudacyjnymi czynnościami dłużnika, mogą mieć swe źródło w przepisach prawa materialnego i procesowego42. Wśród podstawowych instrumentów przewidzianych do odwrócenia skutków dokonanej przez dłużnika czynności prawnej wskazać należy uprawnienie wierzyciela do zaskarżania czynności prawnych dłużnika, zdziałanych z pokrzywdzeniem wierzyciela, przewidziane w przepisach kodeksu cywilnego o ochronie wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527–534 k.c.). Obecnie obowiązujący model tej instytucji wzorowany jest na rozwiązaniach kodeksu zobowiązań (art. 288–293) oraz na klasycznej już instytucji rzymskiej actio Pauliana. Skutkiem zastosowania tej instytucji jest uznanie, że czynność prawna dłużnika dokonana ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, która czyni wierzytelność niemożliwą do zaspokojenia zwłaszcza wskutek nielojalnych postępowań dłużnika, nie wywołuje zamierzonych skutków pomiędzy wierzycielem i osobą trzecią (kontrahentem dłużnika)43. Ochrona wierzytelności przed nielojalnym postępowaniem dłużnika może być realizowana także na podstawie przepisów art. 127 i n. p.u.44, a zwłaszcza na podstawie art. 131 p.u. w zw. z art. 527 i n. k.c.

W zakresie oceny charakteru prawnego uprawnienia wierzyciela pauliańskiego, jako uprawnienia materialnoprawnego, umożliwiającego prowadzenie egzekucji, zdaniem A. Jakubeckiego, „po stronie osoby trzeciej istnieje materialnoprawne zobowiązanie o charakterze niepieniężnym, którego treścią jest znoszenie (pati) zaspokojenia się wierzyciela pauliańskiego z przedmiotu, który uzyskała osoba trzecia. Można zatem przyjąć, że obowiązek osoby trzeciej ma obligacyjną naturę”45. Osoba trzecia nie może, wbrew prawomocnemu wyrokowi pauliańskiemu, skutecznie żądać zwolnienia spod zajęcia egzekucyjnego przedmiotów lub praw usuniętych z majątku dłużnika46.

Charakter prawny i istota instytucji zaskarżania przez syndyka czynności prawnych upadłego wynika z celów i funkcji, jakie realizuje. Poprzez skorzystanie z tej instytucji syndyk zmierza do uznania przez organ sądowy czynności prawnych upadłego za bezskuteczne wobec określonej grupy podmiotów. W przypadkach wskazanych w ustawie Prawo upadłościowe ustawodawca zdecydował się podkreślić skutek bezskuteczności względnej, przewidując, że pewne czynności prawne upadłego są bezskuteczne z mocy samego prawa. W innych sytuacjach przyjął, że wymagane jest uzyskanie orzeczenia, które będzie kwalifikowało czynność prawną upadłego jako bezskuteczną wobec masy upadłości, tj. wobec wierzycieli upadłościowych. Oba rozwiązania dotyczące bezskuteczności względnej z mocy prawa i z mocy orzeczenia organu sądowego służą ochronie grupowego interesu wierzycieli występujących w postępowaniu upadłościowym, gdyż dzięki między innymi tym instytucjom wierzyciele upadłościowi uzyskują możliwość zaspokojenia swych roszczeń w wyższym stopniu. Skuteczne zaskarżenie i następnie ściągnięcie do masy upadłości składników majątkowych, które winny się w tej masie47 znajdować, przyczyni się do pełniejszej realizacji celu postępowania upadłościowego48.

W kodeksie cywilnym – w tytule X księgi trzeciej „Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika” ustawodawca zawarł przepisy regulujące instytucję skargi pauliańskiej. Zdaniem A. Ohanowicza tytuł X księgi III kodeksu cywilnego jest na tyle obszerny, że można by w nim umieścić nie tylko instytucję wynikającą z przepisu art. 527 i n. k.c. Autor proponował umieszczenie w tej grupie przepisów innych jeszcze instytucji pozakodeksowych49. Miał tu na uwadze przepisy o skardze pauliańskiej z prawa upadłościowego i prawa układowego. Aktualizując jego wypowiedź, w grupie tej należałoby umieścić również prawo zaskarżania przewidziane w prawie upadłościowym. Wszystkie te przepisy bowiem „służą temu samemu celowi, lecz w odmienny sposób”50.

Jeszcze pod rządami dawnego prawa upadłościowego z 1934 r. wyrażono (nadal aktualny) pogląd, że wprowadzenie instytucji zaskarżania czynności prawnych upadłego było uzasadnione tym, że „dłużnik często przed ogłoszeniem upadłości działa na szkodę wierzycieli, a w wielu przypadkach nawet w porozumieniu z osobą, z którą zawiera umowę, albo tylko za jej wiedzą, dochodzi do tego, że wierzyciele pozbawieni są funduszów, których można by użyć na ich zaspokojenie. By temu zapobiec, dopuszcza się w przypadkach jaskrawych, w szczególności tam, gdzie działanie dłużnika jest obliczone na wyrządzenie szkody wierzycielom, zaskarżenie czynności, dokonanych przez dłużnika przed ogłoszeniem upadłości, w następstwie czego są one wobec masy upadłości uważane za bezskuteczne, i masa otrzymuje to, co dłużnik wskutek czynności utracił”51.

Prezentację poglądu dotyczącego istoty i celu korzystania z prawa zaskarżania należałoby poprzedzić wskazaniem celów, realizacji których służy skarga pauliańska. Na jej rozwiązaniach konstrukcyjnych opiera się bowiem prawo zaskarżania. Uprawnienie wynikające ze skargi pauliańskiej ma za przedmiot ochronę wierzytelności. Realizuje funkcję w postaci52 „zabezpieczenia interesów wierzyciela w przypadku nielojalnego postępowania dłużnika (często realizowanego w porozumieniu z osobą trzecią i na jej korzyść), który doprowadza swój majątek do stanu zagrażającego zaspokojeniu wierzycieli (ograniczając realne możliwości wyegzekwowania odpowiedzialności osobistej)”53. Istotą prawa wynikającego ze skargi pauliańskiej jest przede wszystkim uznanie czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela za bezskuteczną wobec tego wierzyciela, który uzyskał prawokształtujące orzeczenie o bezskuteczności. Owa bezskuteczność ma zatem charakter względny. Oznacza to, że odnosi się tylko do wierzyciela, który daną czynność skutecznie zaskarżył. Natomiast w stosunku do innych osób, a w szczególności w stosunkach między dłużnikiem a osobą, która korzyść odniosła, oraz w stosunku do innych wierzycieli, którzy czynności nie zaskarżyli, czynność prawna pozostaje nadal ważna i skuteczna. Dalszego znaczenia omawianej instytucji należy poszukiwać nie tyle w samym uzyskaniu orzeczenia o bezskuteczności czynności prawnej upadłego, ile w otwarciu drogi do zaspokojenia roszczeń wierzyciela. Zasadniczo bowiem wierzycielowi chodzi o realizację funkcji w postaci uzyskania prawa do prowadzenia egzekucji ze składników majątku osoby trzeciej, która uzyskała korzyść z czynności prawnej upadłego. Wierzyciel ma prawo domagać się uznania czynności za bezskuteczną i to pomimo tego, że nie jest stroną stosunku prawnego dotyczącego dłużnika i wierzyciela. Drogą prowadzącą do zaspokojenia jest uzyskanie orzeczenia sądu stwierdzającego bezskuteczność względną dokonanej czynności prawnej. Sankcja ta nie prowadzi jednak wprost do zaspokojenia z majątku osoby trzeciej. Z faktu, że czynność prawna pozostaje ważna, wynika, że „uzyskanie przez wierzyciela tytułu egzekucyjnego stwierdzającego bezskuteczność czynności prawnej dłużnika wystarcza do zrealizowania prawa wierzyciela zaspokojenia się z przedmiotu majątkowego, który wskutek czynności prawnej wyszedł z majątku dłużnika lub do niego nie wszedł i znajduje się we władaniu osoby trzeciej (art. 532 k.c.). Według bowiem art. 845 § 2 k.p.c. wystarczy stwierdzenie, że przedmioty znajdujące się we władaniu osoby trzeciej stanowią własność dłużnika”54. Na osobie trzeciej ciąży obowiązek dozwolenia przeprowadzenia egzekucji na dobrach znajdujących się w jej władaniu55. Własność prawa lub rzeczy „powraca” do dłużnika z chwilą orzeczenia bezskuteczności jego dyspozycji. Czynność prawna dłużnika nie jest bowiem skuteczna wobec tego wierzyciela, który czynność tę skutecznie zaskarżył. Na osobę trzecią nałożony został więc obowiązek o charakterze znoszenia, że działania egzekucyjne zostaną skierowane wobec składnika majątku nieskutecznie usuniętego przez dłużnika56. Wierzyciel pauliański, aby móc cel ten realizować, winien dysponować tytułem wykonawczym przeciwko dłużnikowi i jednocześnie prawomocnym wyrokiem pauliańskim wydanym przeciwko osobie trzeciej.

Przepisy art. 1 i 2 p.u., w których ustawodawca określił przedmiot regulacji ustawy, wskazują, że celem nadrzędnym postępowania upadłościowego jest ochrona grupowego interesu wierzycieli niewypłacalnego dłużnika (upadłego)57. „Funkcja ochronna postępowania upadłościowego realizowana jest poprzez zaspokojenie wierzycieli w drodze podziału funduszów masy upadłości pochodzących z likwidacji jej składników”58. Niewypłacalność dłużnika z reguły prowadzi do sytuacji, w której nie jest możliwe pełne zaspokojenie wszystkich wierzycieli niewypłacalnego dłużnika. Skoro nie można oczekiwać pełnego zaspokojenia wszystkich wierzycieli, konieczne staje się dążenie do osiągnięcia jak najwyższego poziomu ich zaspokojenia, ale przy uwzględnieniu proporcjonalności tego zaspokojenia. Jak zasadnie stwierdził SN59, postępowanie upadłościowe spełnia funkcję tzw. egzekucji ogólnej prowadzonej w interesie wszystkich wierzycieli upadłego i dlatego nie może tu mieć zastosowania art. 532 k.c. Przekazanie do masy upadłości składników majątku, które upadły usunął, ma służyć umożliwieniu zaspokojenia z niej wierzycieli w ramach postępowania upadłościowego celem realizacji zasady równomiernego zaspokojenia wierzycieli60. Majątek dłużnika należy wykorzystać w sposób optymalny w ramach ochrony grupowego interesu wierzycieli. Należy przez to rozumieć, że ewentualna sanacja upadłego nie może być podyktowana realizacją socjalnej polityki państwa, a wyłącznie interesem wierzycieli upadłego61. Podstawowym celem postępowania upadłościowego jest zatem ochrona grupowego interesu wierzycieli poprzez optymalizację wykorzystania majątku upadłego, ochronę masy upadłości oraz ograniczenie autonomii wierzycieli w zakresie ochrony ich indywidualnych interesów. Nie bez znaczenia dla realizacji celów postępowania upadłościowego jest wprowadzenie i realizacja zasady ekonomiki postępowania, tj. postulatu szybkiego zgłaszania wniosków o ogłoszenie upadłości oraz postulatu szybkiego prowadzenia postępowania. W przypadku funkcji ochronnej postępowania upadłościowego dostrzec należy, że ustawodawca przewidział w tym zakresie bogaty katalog instytucji, a w nim między innymi instrumenty powodujące utratę przez dłużnika prawa zarządu i korzystania z mienia wchodzącego w skład masy upadłości, a także bezskuteczność czynności dokonywanych przez upadłego, które mają za przedmiot składniki masy upadłości. Do katalogu tego należy zaliczyć również regulacje zawarte w następujących przepisach: 1) art. 75 i 77 p.u., stanowiących o utracie prawa zarządu i nieważności czynności dokonywanych przez upadłego pozbawionego prawa zarządu i prawa do korzystania z mienia wchodzącego w skład masy; 2) art. 81 i 82 p.u. ustanawiających zakaz obciążania masy upadłości; 3) art. 94 i 95 wyłączających potrącenia; 4) art. 91–116 ustalających zasady wykonywania zobowiązań w postępowaniu upadłościowym; 5) art. 127–135 dotyczących bezskuteczności i zaskarżania czynności prawnych upadłego dokonanych przed ogłoszeniem upadłości; 6) zawieszenia i umorzenia postępowań administracyjnych, sądowych rozpoznawczych, zabezpieczających i egzekucyjnych prowadzonych przeciwko upadłemu przed ogłoszeniem upadłości (art. 144–147a p.u.)62. W ramach tak zaprezentowanych instytucji służących ochronie masy upadłości istotne znaczenie przypisać należy prawu do zaskarżania czynności prawnych upadłego.

Na potrzeby prowadzonych rozważań wymagane jest określenie znaczenia pojęć: „cel” i „funkcja”. Zdefiniowanie tych pojęć pozwoli następnie odnieść je do celu i funkcji postępowania cywilnego i dalej do celu i funkcji postępowania upadłościowego63. Określenie celu i funkcji postępowania cywilnego jako postępowania, w którym byłyby badane podstawy zaskarżania, będzie wymagane, aby uzyskać materiał do prowadzenia bardziej szczegółowych rozważań. Owe rozważania winny uwzględnić specyfikę prawa zaskarżania czynności upadłego w rozpoznawczym postępowaniu cywilnym, a także skutki, jakie wynikają z uznania czynności upadłego za bezskuteczną dla wierzycieli upadłościowych, pozostałych uczestników obrotu i dla samego postępowania upadłościowego. Rozważania te winny uwzględniać prawo ściągnięcia do masy składników z niej usuniętych. Korzystanie z prawa zaskarżania z reguły bowiem zmierza do uzyskania zaspokojenia, często poprzez stworzenie możliwości prowadzenia egzekucji z majątku osoby trzeciej, która w stosunku prawnym upadłego i wierzyciela nie brała udziału, a z czynności prawnej upadłego odniosła korzyść.

Należy podkreślić, że samo określenie znaczenia pojęć celu i funkcji postępowania cywilnego budzi wątpliwości w doktrynie. Podobne wątpliwości były i są zgłaszane w dyskusjach, jakie toczyły się na tle określenia celów i funkcji postępowania upadłościowego i naprawczego. W konsekwencji określenie celu i funkcji realizowanych poprzez zaskarżanie czynności prawnej upadłego może również powodować wątpliwości. Zaskarżanie czynności upadłego jest bowiem zasadniczo realizowane w rozpoznawczym postępowaniu cywilnym, ale ze skutkami sięgającymi zwłaszcza64 postępowania upadłościowego. Skutki te odnoszą się wprost do wierzycieli upadłościowych, gdyż masa upadłości nie może być personifikowana. W szczególności odnoszą się do realizacji prawa do uzyskania zaspokojenia przez wierzycieli w toku postępowania upadłościowego poprzez podział funduszów masy65 oraz wykonanie prawa odrębności66. Zaskarżanie czynności prawnych upadłego pomimo umiejscowienia w postępowaniu upadłościowym wykazuje ścisły związek z postępowaniem cywilnym, postępowaniem rozpoznawczym realizowanym w ramach trybu procesowego oraz, na dalszym etapie67, z sądowym postępowaniem egzekucyjnym. Pomocne przy ustaleniu celu postępowania zmierzającego do uznania czynności prawnej upadłego za bezskuteczną mogą się zatem okazać rozważania o celu i funkcji samego postępowania cywilnego, w jakim zaskarżanie to odbywa się, ale przy jednoczesnym uwzględnieniu odmiennych podmiotów, których interesy są chronione w postępowaniu upadłościowym68.

Prawo zaskarżania winno być ściśle związane z prawem przekazania (uregulowanym w art. 134 p.u.). Do masy upadłości powinno bowiem trafić to, co zostało z niej usunięte przez upadłego. Dopuszczalne są także inne formy urzeczywistnienia prawa ochrony masy upadłości69.

Jurysdykcja, stanowiąc przesłankę procesową bezwzględną, rozumiana jest jako właściwość sądu danego państwa do rozstrzygania sporów z zakresu prawa cywilnego oraz urzeczywistniania w tym zakresie norm prawa materialnego102. Jurysdykcję ustala się z wykorzystaniem łączników w postaci miejsca zamieszkania, siedziby, obywatelstwa, miejsca położenia składników majątku, zwykle nieruchomego103.

Uregulowania prawa unijnego dotyczące prawa upadłościowego zawierają reguły pozwalające na dokonanie ustalenia jurysdykcji sądów krajowych. Odmienne są jednak reguły dotyczące określenia jurysdykcji w sprawach dotyczących postępowania upadłościowego oraz postępowania w kwestii zaskarżania czynności upadłego. Zagadnienia odnoszące się do jurysdykcji sądowej w sprawach cywilnych były uprzednio uregulowane w rozporządzeniu Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych104. Rozporządzenie to stanowiło w dużej mierze „odzwierciedlenie Konwencji brukselskiej o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, która weszła w życie w 1973 r. (...)”105. Obecnie już nieobowiązujący art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia nr 44/2001 wykluczał jednak ze swojego przedmiotowego zakresu „upadłości, układy i inne podobne postępowania”106.

Z dniem 10 stycznia 2015 r. weszło w życie rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1215/2012 z dnia 12 grudnia 2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych107. Uchyliło ono rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (tzw. Bruksela I). Podobnie jak uprzednie rozporządzenie nie znajduje zastosowania w sprawach upadłości, układu i innych podobnych postępowań, bowiem art. 1 ust. 2 lit. b rozporządzenia stanowi, że rozporządzenie nie ma zastosowania do między innymi: „upadłości, układów i innych podobnych postępowań; (...)”108. Istotną zmianą nowej regulacji jest rezygnacja w nowym rozporządzeniu z procedury exequatur, przewidującej, że orzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim i w tym państwie wykonalne może być wykonywane w innym państwie członkowskim, jeżeli jego wykonalność zostanie stwierdzona na wniosek uprawnionego. W nowym ujęciu według art. 39 rozporządzenia orzeczenie wydane w państwie członkowskim, które jest wykonalne w tym państwie członkowskim, jest wykonalne w innym państwie członkowskim bez potrzeby stwierdzania jego wykonalności. W ten sposób doprowadzono do usunięcia różnic pomiędzy „przepisami poszczególnych państw o jurysdykcji i uznawaniu orzeczeń utrudniających należyte funkcjonowanie rynku wewnętrznego”109.

Celem uregulowania przyjętego w prawie unijnym w zakresie funkcjonowania wewnętrznych rynków krajowych było zrównanie praw i obowiązków uczestników tego rynku110. „Dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego niezbędne jest unikanie sytuacji, w których strony byłyby skłonne do przenoszenia majątku lub postępowania sądowego z jednego państwa członkowskiego do innego w celu uzyskania korzystniejszej sytuacji prawnej (tzw. forum shopping)”111. Mając powyższe na uwadze, w rozporządzeniu nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego112 dokonano wyboru modelu upadłości międzynarodowej uniwersalnej113. Wybór rozwiązań o charakterze uniwersalnym wymaga ujednolicenia ujęcia postępowań upadłościowych na tym obszarze. Jednolitość ta ma występować niezależnie od prawa państwa, na terytorium którego postępowania upadłościowe zostałyby wszczęte. Dzięki takiemu ujęciu w prawie europejskim, stosując się do zasady uniwersalności, wprowadzono jednolite regulacje prawne dla typowych instytucji prawa upadłościowego. W założeniu twórców tych rozwiązań modelowych miało to (w pewnym zakresie) zniechęcić dłużników do poszukiwania najbardziej właściwego dla nich forum shopping114 poprzez dokonywanie zmiany miejsca położenia zakładu głównego115.

Specyfika prawa upadłościowego przemawia za tym, aby do wszczęcia i prowadzenia postępowań upadłościowych, toku i zakończenia postępowania, jak również w stosunku do postępowań, które bezpośrednio wynikają z jego przebiegu, przewidziana była jurysdykcja wyłączna116. Natomiast szczególne cechy postępowania w sprawie zaskarżania czynności upadłego wymagają, aby do rozstrzygania takich sporów nie korzystano z podobnego uregulowania, tj. z jurysdykcji wyłącznej117. Zaskarżanie czynności prawnych upadłego dłużnika nie zostało przy tym ujęte w ramach jednego, modelowego uregulowania obowiązującego w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

W systemach prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej występuje, podyktowana uwarunkowaniami historycznymi, znaczna różnorodność terminologiczna oraz odmienność przyjętych rozwiązań prawnych związanych z przebiegiem postępowania upadłościowego. Z tej przyczyny i w celu unifikacji pojęć, jak też rozwiązań prawnych rozporządzenie wprowadza słownik terminów (pojęć), określa w załączniku do rozporządzenia wykaz postępowań objętych rozporządzeniem oraz wskazuje podmioty tego postępowania118. Dołączony do rozporządzenia załącznik – stanowiący wykaz rodzajów postępowań, do których stosuje się jego przepisy, pozwala uznać, że rozporządzenie ma zastosowanie w odniesieniu do wszystkich rodzajów postępowań upadłościowych przewidywanych w przepisach krajowych poszczególnych państw. W tym zakresie nie ma znaczenia rozróżnienie, czy dłużnik jest osobą fizyczną, czy też osobą prawną, przedsiębiorcą, czy podmiotem niewykonującym działalności gospodarczej119. Analizując kwestie zakresu przedmiotowego rozporządzenia, stwierdzić należy, że będzie ono miało zastosowanie, gdy postępowanie ma charakter zbiorowy, wiążący się z niewypłacalnością dłużnika, powodujące częściowe lub całkowite zajęcie majątku dłużnika oraz powołanie zarządcy. Załącznik A do rozporządzenia w przypadku Polski wymienia jako postępowania upadłościowe cztery postępowania: postępowanie upadłościowe, postępowanie układowe120, upadłość obejmującą likwidację, upadłość z możliwością zawarcia układu121. Postępowanie oparte na prawie zaskarżania nie zmierza do realizacji takich celów jak likwidacja czy restrukturyzacja majątku upadłego, służy bowiem co do zasady odzyskaniu usuniętych z masy składników majątkowych.

Analizując na tym tle podstawowe kwestie związane z zaskarżaniem czynności prawnych upadłego na tle prawa unijnego, w pierwszej kolejności należy poszukiwać odpowiedzi na pytanie, który z sądów będzie właściwy dla rozpoznania tego typu sprawy. Wybór sądu właściwego wiąże się z kwestią, czy będzie to sąd państwa członkowskiego, w którym wszczęto postępowanie upadłościowe, czy też sąd innego państwa, na przykład państwa, na terenie którego znajduje się majątek upadłego, albo sąd państwa, w którym miejsce zamieszkania lub siedzibę ma osoba trzecia. Dalsza wątpliwość może dotyczyć zagadnienia, czy sprawy w kwestii zaskarżania czynności upadłego rozpoznawać będzie sąd, który ogłosił i prowadzi upadłość, czy też inny sąd danego państwa członkowskiego, w szczególności sąd powołany do badania i rozstrzygania spraw o charakterze spornym, procesowym. Przepis art. 4 ust. 2 lit. m122 rozporządzenia Rady (WE) nr 1346/2000 z dnia 29 maja 2000 r. w sprawie postępowania upadłościowego określa zasadę, według której prawo państwa wszczęcia postępowania upadłościowego (lex fori concursus)123 określa przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego, sposób jego prowadzenia i ukończenia, a w szczególności zasady dotyczące nieważności, bezskuteczności czynności prawnych dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli.

Poszukując odpowiedzi na pytanie o jurysdykcję dla postępowań w kwestii zaskarżania czynności prawnej upadłego, sięgnąć należy także do orzecznictwa. Skarga pauliańska i odpowiadająca jej konstrukcyjnie instytucja zaskarżania czynności prawnych upadłego występująca w ramach postępowania upadłościowego były poddane analizie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości UE. W wyniku tej analizy uznano, że w państwach członkowskich Unii Europejskiej utrwalony został podział na powództwa przewidziane w ogólnym prawie zobowiązań oraz szczególne instrumenty prawne przyjęte w przypadku upadłości dłużnika. „Rozróżnienie to ma istotne znaczenie w odniesieniu do norm kolizyjnych, ponieważ taka lub inna kwalifikacja prawna prowadzi do odmiennych rezultatów”124.. W opinii w sprawie Reichert i Dresdner Bank125 Rzecznik Generalny Trybunału Sprawiedliwości podjął się zarekomendowania rozstrzygnięcia co do kwestii, czy skarga pauliańska podlega jurysdykcji sądu właściwego, zgodnie z dawną konwencję brukselską, dla powództwa o charakterze osobistym, czy też dla powództwa majątkowego. Omawiana sprawa dotyczyła sporu toczącego się między małżeństwem Reichertów oraz Dresdner Bank i dotyczyła darowizny nieruchomości położonej we Francji, dokonanej na rzecz syna współmałżonków. W analizowanej sprawie Dresdner Bank wniósł skargę pauliańską przeciwko małżonkom Reichertom do sądów Republiki Francuskiej, państwa miejsca położenia nieruchomości, działając zgodnie z zasadą locus rei sitae. Ponieważ jurysdykcja sądu francuskiego została zakwestionowana, Tribunal de grande instance z Grasse wniósł do Trybunału Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne dotyczące stosowania konwencji brukselskiej do skargi pauliańskiej. Trybunał Sprawiedliwości zbadał charakter powództwa pauliańskiego i uznał, że stanowi ono powództwo o charakterze osobistym, a nie majątkowym, w związku z czym nie podlegało jurysdykcji na mocy zasady locus rei sitae. W rozstrzyganej sprawie zbadane zostały cechy skargi pauliańskiej w prawie francuskim i stwierdzono, że „ma ona swoje podstawy w wierzytelności, w prawie osobistym wierzyciela w stosunku do swojego dłużnika, aby utrzymać gwarancję, jaką dla wierzyciela stanowi majątek dłużnika. Jeżeli skarga zostaje uwzględniona, skutkuje ona dla dochodzącego jej wierzyciela bezskutecznością czynności rozporządzającej dokonanej przez dłużnika ze szkodą dla jego praw. Pomimo iż nie zostało to rozstrzygnięte w sposób bezpośredni, z treści wyroku wynika jurysdykcja sądów państwa, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania”126.

Wniosek taki należałoby przyjąć na tle oceny jurysdykcji dla postępowania dotyczącego skargi pauliańskiej. Nadal jednak należy poszukiwać odpowiedzi dotyczącej charakteru jurysdykcji w realizacji prawa zaskarżania. Zasady prawa upadłościowego przewidują, że w przypadku wszczęcia, prowadzenia i zakończenia postępowania, jak również w stosunku do postępowań bezpośrednio wynikających z przebiegu postępowania upadłościowego przewidziana jest jurysdykcja wyłączna. Odmiennie ujęto natomiast kwestie jurysdykcji w zakresie stosowania środków zabezpieczających, które zostały poddane jurysdykcji przemiennej127. Podobny wniosek dotyczy kwestii związanej z możliwością zastosowania prawa zaskarżania. Orzeczenia zapadłe w wyniku powództwa zaskarżającego czynności upadłego mogą zostać wydane w poszczególnych państwach członkowskich zarówno przez sąd prowadzący postępowanie upadłościowe, jak i sąd odrębny, znajdujący się w tym samym lub innym państwie członkowskim. Z tej przyczyny dla skuteczności zaskarżania czynności upadłego wymagane jest, aby do rozstrzygania takich sporów nie była w każdym przypadku przewidziana jurysdykcja wyłączna128.

Zgodnie z przepisem art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1346/2000 sąd państwa członkowskiego, który prowadzi postępowanie upadłościowe, jest właściwy do rozpoznania powództwa zaskarżającego czynności upadłego, i to także wówczas gdy dotyczy powództwa wniesionego przeciwko pozwanemu mającemu siedzibę w innym państwie członkowskim. Powództwo takie jest poddane jurysdykcji względnie wyłącznej, bowiem do zarządcy (syndyka) należy wybór tej jurysdykcji, która będzie najwłaściwsza do ochrony masy upadłości, w zależności od związków, którymi cechuje się zaskarżana czynność rozporządzająca129. Wykładni przepisu art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 1346/2000 należy dokonywać w taki sposób, że sąd państwa członkowskiego, prowadzący postępowanie upadłościowe, jest również właściwy do rozpatrzenia powództwa w sprawie zaskarżania czynności upadłego, wniesionego przeciwko pozwanemu, który ma swoją siedzibę w innym państwie członkowskim130. Taka też reguła znalazła zastosowanie w orzeczeniu, jakie zapadło w sprawie spółki Frick Teppichboden Spermärkte GmbH (syndyk Christopher Seagon) p. Deko Marty Belgium. Europejski Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że sąd państwa członkowskiego, prowadzący postępowanie upadłościowe, jest właściwy do rozpoznania powództwa w sprawie zaskarżania czynności upadłego, wniesionego przeciwko pozwanemu, który ma swoją siedzibę w innym państwie członkowskim. Pogląd ten porządkuje kwestie związane z tym, że syndyk masy upadłości nie ma potrzeby prowadzenia rozlicznych spraw o uznanie za bezskuteczne czynności prawnych zdziałanych przez upadłego przed sądami innych państw członkowskich131. Sprawy te mogą bowiem toczyć się przed sądem państwa, w którym ogłoszono upadłość dłużnika. Zaskarżanie czynności upadłego wiąże się bezpośrednio z ochroną interesów wierzycieli biorących udział w postępowaniu upadłościowym. Tym samym realizuje tożsame cele co postępowanie upadłościowe, stanowiąc jego konstrukcyjną, istotną część132. Interpretacja prawa unijnego powinna bowiem zmierzać w kierunku wykazania subsydiarnego charakteru skargi pauliańskiej w stosunku do uregulowań dotyczących prawa zaskarżania w prawie upadłościowym. Oznacza to, że „skarga pauliańska ma na ogół charakter subsydiarny wobec powództw uregulowanych w prawie upadłościowym, co oznacza, że syndyk może wytoczyć powództwo cywilne tylko w sytuacji, gdy nie są spełnione ustanowione w prawie upadłościowym przesłanki skorzystania z ochrony polegającej na zaskarżeniu czynności upadłego”133.

Łączna wykładnia rozporządzeń nr 1215/2012134 (uprzednio 44/2001) i 1346/2000 prowadzi do wniosku, że „zaskarżanie czynności upadłego nie jest objęte ogólnym reżimem wspólnotowym dotyczącym jurysdykcji. Wobec powyższego, łącznik znajduje się w postanowieniach rozporządzenia nr 1346/2000, a w szczególności w jego art. 3 ust. 1”135. Dodatkowo takie stanowisko znajduje dalsze potwierdzenie w materiałach dotyczących procesu legislacyjnego, który leżał u podstaw europejskiego prawa upadłościowego136.

Przyjąć należy, że syndyk powołany przez sąd właściwy może dochodzić w ramach prawa zaskarżania ochrony wierzycieli masy upadłości przed sądami państwa członkowskiego, w którym prowadzone jest postępowanie upadłościowe. Postępowanie upadłościowe i postępowanie zmierzające do zaskarżania czynności upadłego wykazują bowiem ścisłe związki. Ta ostatnia cecha dotycząca konstrukcyjnych podobieństw prawa zaskarżania z prawem upadłościowych wymaga jednak poczynienia dalszych ustaleń.

W dniu 29 maja 2000 r. Rada Unii Europejskiej przyjęła rozporządzenie nr 1346/2000 w sprawie postępowania upadłościowego137