Wychowując dziecko z autyzmem. Pozytywne strategie oparte na terapii behawioralnej ebook

Wstęp

W ciągu wielu lat pracy w charakterze terapeutki behawioralnej oraz certyfikowanej analityczki zachowania spotkałam setki rodziców, nauczycieli oraz ekspertów w dziedzinie pedagogiki specjalnej poszukujących technik, które pomogłyby im skuteczniej wspierać dzieci z autyzmem. Szkoliłam i psychoedukowałam niezliczonych rehabilitantów oraz opiekunów pracujących z dziećmi ze specjalnymi potrzebami, aby potrafili zaprowadzać pozytywne i trwałe zmianyw życiu swoich podopiecznych.

Wychowywanie dziecka z autyzmem to jedno z najtrudniejszych wyzwań, przed jakimi może stanąć rodzic. Kiedy dzielisz swój czas między pracę, rodzinę, znajomych i inne zobowiązania, a do tego wychowujesz dziecko ze specjalnymi potrzebami, może być ci trudno zachować poczucie, że robisz wszystko, co możesz, by odpowiednio stymulować rozwój twojej pociechy. Opieka rodzicielska nad dzieckiem z autyzmem jawi ci się jako niewyczerpany strumień zachowań trudnych, którymi powinieneś się zająć, oraz specjalnych potrzeb sensorycznych i edukacyjnych wymagających twojej uwagi. Wciąż zmagasz się z tymi wyzwaniami, a równocześnie w trosceo dobro swojego dziecka ze wszystkich sił starasz się wpajać mu przydatne życiowe umiejętności.

Każde dziecko ze specjalnymi potrzebami jest inne, dlatego cele wychowawcze opiekunów też się różnią. Jedni rodzice dążą przede wszystkim do tego, by ich pierwszoklasista wreszcie wypowiedział pierwsze słowo. Dla innych priorytetem będzie nauczenie dziecka nawiązywania kontaktu wzrokowego oraz witania się z nowo poznanymi osobami poprzez podanie ręki. Wszyscy rodzice pragną, by ich dzieci wypracowywały pożyteczne, adaptacyjne umiejętności i rozwijały poczucie niezależności, kiedy jednak twoja pociecha ma autyzm, wspomaganie jej w realizacji tych celów może wydawać ci się zadaniem tak trudnym, że w obliczu jego realizacji poczujesz się zupełnie zagubiony. Na szczęście dysponujemy rewelacyjnymi technikami o naukowo udowodnionej skuteczności, mogącymi pomóc twojemu autystycznemu dziecku zrealizować cele, które dla niego przewidziałeś, a nawet przejść twoje oczekiwania. Stosowana analiza zachowania (SAZ), stanowiąca złoty standard w terapii osób z autyzmem, dostarczy ci pozytywnych strategii, dzięki którym, opierając się na mocnych stronach twojego dziecka, pomożesz mu rozwinąć kluczowe umiejętności życiowe.

Napisałam Wychowując dzieckoz autyzmem, ponieważ pragnę przekazać te skuteczne narzędzia SAZ – techniki na co dzień wykorzystywane przeze mnie w pracy – ludziom, którzy potrzebują ich najbardziej: rodzicom i opiekunom. Nawet jeśli szczęśliwym zrządzeniem losu twoje dziecko ma dostęp do usług rehabilitacyjnych i profesjonalnego wsparcia na wysokim poziomie, z pewnością zdajesz sobie sprawę z tego, że wszelki postęp czyniony przez nie w szkole czy na specjalistycznych zajęciach terapeutycznych uda się podtrzymać jedynie wówczas, gdy będziecie ćwiczyć również w domu. To trudne zadanie dla wielu rodziców, którzy wkładają niemało wysiłku w to, byw swoim codziennym zabieganym życiu wygospodarować czas na realizację domowego protokołu szkoleniowego. Niniejsza książka została opracowana w taki sposób, by nie tylko pomóc ci lepiej zrozumieć bieżący program szkoleniowy twojego dziecka, lecz także nauczyć cię wdrażania strategii dostosowanych do jego potrzeb i celów w domu.

Książka dostarczy ci konkretnych narzędzi, z pomocą których opracujesz spersonalizowane plany zmiany zachowania, służące zarówno potęgowaniu pozytywnych zachowań twojego dziecka, jak i redukowaniu tych niechcianych czy trudnych. Każdy plan wykorzystuje pozytywne metody przeznaczone do pracy opierającej się na unikatowych mocnych stronach twojego dziecka przy równoczesnym nauczaniu go kluczowych zachowań oraz umiejętności adaptacyjnych, które zredukują i wykorzenią jego zachowania trudne. Każdy kolejny rozdział krok po kroku zapoznaje cię z jedną z podstawowych koncepcji SAZ, dostarczając wielu przykładów ilustrujących jej praktyczne zastosowania. W dalszej kolejności następuje prezentacja konkretnych technik pomocnych w tworzeniu zindywidualizowanego programu ukierunkowanego na poszczególne zachowania, które chciałbyś zmienić w życiu swojego dziecka.

Mam nadzieję, że Wychowując dzieckoz autyzmem będzie twoim przewodnikiem w odpowiadaniu na bezustannie zmieniające się potrzeby twojej pociechy za pomocą skutecznych i elastycznych technik SAZ. Jeżeliw swojej pracy pozostaniesz konsekwentny, najpewniej niemal od razu zaczniesz dostrzegać jej rezultaty. Zapewne tak jak wielu rodziców, z którymi pracowałam, zadziwi cię postęp spostrzeżony przez ciebie podczas obserwowania, jak twoje dziecko uczy się, rozwija i wkracza na ścieżkę ku świetlanej przyszłości, której dla niego pragniesz.

Rozdział 1

Jak korzystać z książki

Czym ta książka różni się od innych?

Wraz z ciągłym wzrostem liczby diagnoz autyzmu na całym świecie rośnie zapotrzebowanie na skuteczne strategie interwencyjne oraz użyteczne środki zaradcze. Przez lata pracowałam z wieloma rodzicami – liczni z nich skarżyli się na ogrom czasu i wysiłku, jakich wymaga od nich uzyskanie dostępu do usług, które są potrzebne ich dzieciom z autyzmem i się im należą. W wielu przypadkach usługi dostępne w ich miejscu zamieszkania były oferowane przez jedną lub dwie placówki, przez co niemożliwe było dogodne wkomponowanie terapii w codzienny plan zajęć zapracowanej rodziny, a związane z tym problemy logistyczne stanowiły dodatkowe utrudnienie już i tak wystarczająco skomplikowanego zadania, jakim jest wychowywanie dziecka z autyzmem. Na domiar złego te wyspecjalizowane usługi – o ile ich kosztów nie pokrywa ubezpieczenie zdrowotne ani programy samorządowe – często są bardzo dużym obciążeniem finansowym dla rodzin.

Dziś bardziej niż kiedykolwiek rodzice poszukują sposobów na prowadzenie lub uzupełnianie terapii swoich dzieci w domu – w tym celu za pośrednictwem telekonferencji czy innych technologii nawiązują kontakt ze specjalistami z odległych miejsc lub też, częściej, zaopatrują się w publikacje zawierające opisy technik terapeutycznych, licząc na to, że opanowawszy przedstawione w nich strategie, zdołają pomóc swoim dzieciom.

Obecnie na rynku dostępnych jest wiele książek traktujących o autyzmie. Jedne skupiają się na takich zagadnieniach, jak zrozumienie specyfiki zaburzeń autystycznych czy nauka poruszania się po systemie edukacji specjalnej, inne zaś skoncentrowane są na edukowaniu rodziców i opiekunów w zakresie strategii radzenia sobie z problemami behawioralnymi, którym stawiają czoła w domu. Choć tego typu poradniki zawierają wiele cennych informacji, często bywają zbyt skomplikowane, zbyt specjalistyczne albo po prostu zbyt przytłaczające dla rodziców, którzy usiłują pogodzić zaspokajanie potrzeb swoich dzieci z licznymi obowiązkami zawodowymi i domowymi. Niestety, jeśli książka nie będzie wystarczająco przystępna, nigdy w pełni nie skorzystasz z opisanych w niej strategii.

Jako certyfikowana analityczka zachowania od lat pracuję z zabieganymi i zatroskanymi rodzicami szukającymi sposobów na to, by pomóc swoim dzieciom dokonać zdrowych zmian i sprawić, aby lepiej radziły sobie w życiu. Rodzice ci często gubią się w natłoku sprzecznych rad, jakie otrzymują od pracowników szkół, personelu instytucji opieki zdrowotnej czy innych specjalistów. Wiem, że oczekują życiowych, praktycznych wskazówek na temat tego, jak sobie radzić z zachowaniami trudnymi, a także jak wspierać i motywować swoje pociechy do pracy opierającej się na tych pozytywnych umiejętnościach, które dzieci już posiadają. Właśnie dlatego powstała ta książka: napisałam ją w reakcji na opowieści o zmaganiach i wyzwaniach, którymi przez lata dzielili się ze mną rodzice tacy jak ty.

Wychowując dziecko z autyzmem, podobnie jak wiele książek na temat zaburzeń autystycznych, opiera się na stosowanej analizie zachowania (SAZ) – stworzonym na podstawie wiedzy naukowej zbiorze zasad i strategii o udowodnionej skuteczności. W przeciwieństwie do większości publikacji traktujących o SAZ ta napisana została z myślą o tobie: o rodzicu z niepowtarzalnym bagażem doświadczeń, stojącym przed unikatowym zestawem wyzwań – o rodzicu dziecka z autyzmem. Obok teoretycznej wiedzy na temat SAZ w książce zawarłam życiowe przykłady zaczerpnięte z mojej pracy zawodowej, mogące pomóc ci zrozumieć, w jaki sposób te nowe umiejętności i strategie odnoszą się do sytuacji, którym ty i twoja rodzina na co dzień stawiacie czoła.

Dzięki szczegółowym, praktycznym wskazówkom zawartym w Wychowując dziecko z autyzmem zaczniesz pewnie wykorzystywać przedstawione w niej skuteczne techniki rozwijania umiejętności, zaprowadzając pozytywne i trwałe zmiany w życiu twojego dziecka. Gdy dotrzesz do ostatniej strony książki, będziesz bogatszy o solidne pojęcie na temat podstawowych zasad SAZ oraz łatwych do wdrożenia strategii, które bez trudu zastosujesz w domu. Od razu możesz przystąpić do wykorzystywania narzędzi opisanych w książce w celu wypracowania własnych domowych programów, czyniąc tym samym krok w kierunku odblokowania pełnego potencjału twojego dziecka. Zaprezentowane techniki to poparte dowodami naukowymi strategie wykorzystywane przez specjalistów na całym świecie, które pomogą ci osiągnąć oczekiwane rezultaty, o ile tylko będziesz stosować je konsekwentnie i prawidłowo.

Czym jest stosowana analiza zachowania?

Stosowana analiza zachowania (SAZ) to dyscyplina naukowa skoncentrowana na utrwalaniu pozytywnych, sprzyjających adaptacji społecznej zachowań poprzez zaprowadzanie w bezpośrednim otoczeniu jednostki zmian, które zachęcają ją do podejmowania zdrowych zachowań i zniechęcają ją do angażowania się w zachowania trudne. Wnikliwie obserwując zdarzenia pojawiające się tuż przed zachowaniem, które pragniemy zmienić, oraz zaraz po jego wystąpieniu, możemy określić, jakiego rodzaju konsekwencje prawdopodobnie wpłyną na rozwinięcie się zachowań pożądanych, a które z bieżących działań mogą wzmagać zachowania trudne.

Unikatowość podejścia SAZ polega na dążeniu do modyfikowania w otoczeniu dziecka zdarzeń bezpośrednio wpływających na zachowania, które chcielibyśmy u niego rozwijać lub ­redukować. Osobiście stosuję SAZ do wpływania na poprawę jakości życia moich pacjentów poprzez skupienie się na tym, co najważniejsze – czyli na ich potencjale do tego, by wieść satysfakcjonujące życie. Ogólnie rzecz biorąc, SAZ pomaga zrozumieć, dlaczego określone zachowania się pojawiają, i dostarcza nam narzędzi do systematycznego modyfikowania zachowań istniejących, redukowania zachowań dezadaptacyjnych oraz uczenia dzieci nowych umiejętności.

Podejście SAZ zyskało uznanie w połowie XX wieku, ale jego korzenie sięgają końca XIX wieku, czasów narodzin gałęzi psychologii, która dziś znana jest jako behawioryzm. Twórcą behawioryzmu był psycholog John Watson. W jego czasach psychologia była zdominowana przez badaczy skupionych jedynie na analizowaniu myśli świadomych i nieświadomych – czyli na ukrytych funkcjach poznawczych, których nie można obserwować.

Watson stworzył ruch behawiorystyczny, nawołując do badań nad obserwowalnymi zachowaniami ludzkimi – czyli tym, co robimy, a co może być przez kogoś widziane, słyszane lub doświadczane w inny sposób. Watson przekonywał, że takie obserwacje stanowią równie ważny sposób na zyskiwanie rozumienia ludzkiej psychiki. Co więcej, Watson i inni pierwsi behawioryści wierzyli, że poprzez samą tylko analizę zachowania można wyjaśnić wszystko. Pogląd ów niewiele się zmieniał do czasu przedstawienia w latach czterdziestych XX wieku przez psychologa B.F. Skinnera argumentów za włączeniem do badań nad zachowaniem ludzkim analizy zachowań prywatnych, czyli tego, co nazywamy myślami. Gdy w 1945 roku Skinner podzielił się z kolegami po fachu swoim nowatorskim spojrzeniem na zachowanie, wydało się im ono tak niesłychane, że obwołali je koncepcją radykalną. Niemniej jednak to Skinnerowski behawioryzm radykalny przygotował grunt pod nowoczesną dziedzinę SAZ, która wykorzystuje odkryte przez badaczy zasady rządzące ludzkim zachowaniem do opracowywania strategii służących kształtowaniu tego zachowania.

Dziś SAZ uchodzi za najskuteczniejszą metodę terapeutyczną osób z autyzmem, bez względu na ich wiek czy poziom funkcjonowania. Badania dowodzą, że dzieci, które korzystają przynajmniej z 25 godzin terapii SAZ na tydzień, rozwijają więcej umiejętności i to w krótszym czasie niż ich rówieśnicy uczestniczący w zajęciach terapeutycznych innych typów. To wcale nie znaczy, że musisz poświęcać 25 godzin tygodniowo na wdrażanie technik SAZ, by zobaczyć rezultaty swojej pracy. Każde konsekwentne zastosowanie tych strategii przybliży cię do upragnionej zmiany. W SAZ czasem nawet odrobina może wiele zdziałać.

SAZ pozostaje dominującym podejściem w terapii autyzmu, choć z równym powodzeniem bywa wykorzystywana do rozwiązywania innych rodzajów problemów behawioralnych i psychologicznych. Dzieje się tak dlatego, że SAZ dostarcza nam całościowego spojrzenia na zachowania ludzi oraz ich otoczenie i umożliwia odkrywanie ciekawych oraz ekscytujących sposobów nauczania nowych umiejętności.

W jaki sposób SAZ może ci pomóc?

Wychowywanie dziecka ze specjalnymi potrzebami nie jest łatwym zadaniem. Twoja pociecha może mieć trudności ze skupieniem uwagi w szkole, podejmować zachowania trudne w reakcji na zmiany w swojej rutynie albo potrzebować pomocy przy tak, wydawałoby się, prostych działaniach jak komunikowanie swoich potrzeb innym czy nawet poranne ubieranie się. Takie wyzwania oraz wiele innych mogą sprawić, że poczujesz się zestresowany i przytłoczony.

Nie jesteś sam. Wielu rodziców wytrwale szuka sposobów na zaspokajanie potrzeb swoich dzieci, a zarazem pomaganie im w rozwijaniu umiejętności adaptacyjnych, dzięki którym osiągną pewien stopień niezależności. Stosowana analiza zachowania jest niewiarygodnie pomocnym podejściem w realizacji tego celu, ponieważ wyposaża cię w narzędzia, dzięki którym:

SAZ należy do najdogłębniej przebadanych i przetestowanych dostępnych metod. Decydując się na korzystanie z niej, otrzymasz informacje niezbędne do wprowadzenia technik, które od ponad pół wieku pomagają dzieciom z autyzmem i innymi zaburzeniami rozwojowymi.

Po strategie SAZ sięgają specjaliści wielu branż, nie tylko ­terapeuci. Z jej technik korzystają trenerzy zdrowego stylu życia, działy zarządzania zasobami ludzkimi, nauczyciele, zawodowi sportowcy, a nawet kasyna. Na przykład: trener zdrowego stylu życia może zastosować SAZ, opracowując plan, którego celem będzie zmodyfikowanie otoczenia klienta, a tym samym zwiększenie prawdopodobieństwa podejmowania przez niego zdrowych ­zachowań. Strategią tego typu będzie zamontowanie drążka do podciągania się na futrynie drzwi do kuchni – ta prosta zmiana zaprowadzona w otoczeniu sprawi, że klientowi łatwiej będzie poświęcić chwilę czasu na odrobinę gimnastyki. Z kolei w środowisku pracy zasady SAZ określane są mianem zarządzania zachowaniami organizacyjnymi (organizational behavior management, OBM). Strategie te są używane do poprawiania wydajności pojedynczych pracowników oraz całych zespołów. To jedynie dwa przykłady licznych zastosowań SAZ, które na co dzień usprawniają funkcjonowanie otaczającego nas świata.

Elastyczność SAZ oraz jej zasad przejawiająca się możliwością dostosowania ich do tak wielu różnorodnych scenariuszy oznacza, że gdy tylko opanujesz te techniki i zaczniesz swobodnie z nich korzystać, będziesz mógł stosować je do potęgowania lub redukowania określonych zachowań w wielu otoczeniach i wśród różnych osób w tempie dostosowanym do twoich potrzeb. Wspaniałość niniejszej książki polega na tym, że jej celem jest nauczenie cię tych samych technik, których od dziesiątków lat używają specjaliści z różnych dziedzin, abyś i ty potrafił skutecznie wpływać na poprawę jakości swojego życia oraz życia osób z twojego otoczenia.

Jak przekonać do tego dziecko?

Kiedy z nową rodziną zaczynamy pracę nad wdrażaniem strategii SAZ, najczęściej słyszę pytania: „Ale jak ja przekonam do tego moje dziecko?” oraz „Co się stanie, jeśli mojemu dziecku nie spodoba się ten program?”. Wszelkie zmiany w stałych przyzwyczajeniach mogą być stresujące, a ich sprawne zaprowadzenie wymaga skupienia i konsekwencji. Niezależnie od poziomu funkcjonowania dziecka oraz jego temperamentu moja odpowiedź na takie wątpliwości wyrażane przez rodziców jest zawsze jednakowa: należy zmotywować dziecko.

Odpowiednio zachęcani, ludzie ochoczo przystosują się do wszelkich nowych okoliczności. Znalezienie właściwej zachęty jest kluczowe, ponieważ to ona skłoni twoje dziecko do przejścia przez trudne chwile i niechciane zmiany. By spojrzeć na to z innej perspektywy, wyobraź sobie, jak wyglądałoby twoje zaangażowanie w pracę, gdybyś dowiedział się, że za swoje wysiłki tym razem nie otrzymasz wypłaty. Ucierpiałaby na tym nie tylko twoja motywacja, lecz także wydajność i zapał do uczestniczenia w realizacji planów twojego pracodawcy. Twoje dziecko również musi być zmotywowane i podekscytowane, by zechciało się do czegoś przekonać, szczególnie wtedy, gdy czeka je trudne wyzwanie. Jeśli zastosujesz odpowiednie czynniki motywujące, będzie to możliwe.

Ogólnie rzecz biorąc, dzieci pragną zasłużonych pochwał, dobrej zabawy oraz satysfakcji, jaką daje świadomość własnych umiejętności. Ta trójca powinna stać się celem twoich dążeń – stanowi bowiem klucz do rozbudzenia w dziecku zapału do realizacji twojego programu. Częścią każdego dobrego planu zmiany zachowania jest dostarczanie dziecku sposobności do otrzymywania nagród za pozytywne zachowanie. Stosując SAZ, będziesz uczyć dziecko tego, że angażując się w określone zachowania, otrzyma wzmocnienie, którego pragnie i które obudzi w nim chęć podejmowania tych odpowiednich zachowań, zapewniających mu jeszcze więcej wzmocnienia. Być może brzmi to banalnie, ten cykl jednak cechuje się niebywałą skutecznością. Widziałam dzieciaki, które były tak podekscytowane swoimi nowymi rozwijanymi właśnie umiejętnościami, że pytały, jakie dodatkowe zadanie mogłyby zrobić albo w czym jeszcze mogłyby pomóc innym. Jako terapeutka muszę przyznać, że takie sytuacje są dla mnie źródłem ogromnej satysfakcji – ty również możesz usłyszeć od swojego dziecka podobne rzeczy, jeśli tylko zastosujesz odpowiednie wzmocnienie.

Istotą SAZ jest potęgowanie „tego, co dobre”: właściwych zachowań, okoliczności sprzyjających pozytywnym interakcjom oraz wzmocnień, przy jednoczesnym redukowaniu „tego, co takie dobre już nie jest”: zachowań trudnych, prób sił i bezużytecznej ­komunikacji. Jako rodzic masz możliwość nie tylko wspomagania swojego dziecka w dążeniu do postępu, lecz także stworzenia programu w taki sposób, by czerpało ono przyjemność z jego realizacji. Zarówno dzieci, jak i dorośli rozwijają skrzydła pod wpływem pozytywnych wzmocnień oraz poczucia spełnienia, dlatego w sposób naturalny angażują się w zachowania, które zwiększają szansę na ich uzyskanie – czasem nawet bez świadomości, że właśnie to czynią. Każda sytuacja, gdy „przyłapujesz” swoje dziecko na odpowiednim zachowaniu i zwracasz uwagę na jego sukces, jest dla niego sposobnością do przekonania się, jak wiele radości można czerpać z SAZ.

Skuteczne wzmocnienie wygląda inaczej w przypadku każdego dziecka. Dla jednych ulubioną aktywnością jest zabawa wyobrażeniowa albo słuchanie muzyki, podczas gdy inne dzieciaki ponad wszystko przedkładają możliwość samotnego spędzenia czasu. Najważniejsze to pamiętać, że wzmocnienie powinno być tak unikatowe, jak niepowtarzalne jest każde dziecko. Wypróbuj różne opcje, dopóki razem ze swoim dzieckiem nie odkryjecie najlepszego sposobu na to, by wytrwało zmotywowane i skupione na pracy, którą wspólnie wykonujecie. Pamiętaj również o tym, że preferencje dziecka mogą się z czasem zmieniać, dlatego zmierzając do swoich celów, nie zaprzestawaj zgłębiania różnych alternatyw.

Rodzice często mówią mi, że wiele z sesji, które odbywam z ich dziećmi, bardziej przypomina im zabawę i udzielanie pochwał niż to, co w ich rozumieniu stanowi „pracę”, mimo to dostrzegają jednak ogromną poprawę zachowania swoich dzieci. Prawda jest taka, że istotnie spędzam większość czasu, angażując się w działania rozrywkowe i dostarczając dzieciom wzmocnień. Ale czyż jest lepszy sposób zachęcenia dziecka do udziału w realizacji programu niż spotykanie się z nim na jego poziomie, wspólna zabawa i chwalenie go za każde jego małe zwycięstwo? Jeśli wdrażając strategie SAZ, będziesz dostarczać dziecku zabawy i motywacji, twoja pociecha będzie cię wręcz błagać o więcej takiej „pracy”. Jak to zwykle bywa, ćwiczenie czyni mistrza. SAZ jest tak potężną kopalnią pożytecznych technik, że na początku ich wdrażanie może wydać ci się przytłaczające. Nie musisz wypróbowywać ich wszystkich od razu – książka w prosty sposób ukazuje cały ten proces, uświadamiając ci, że poradzicie sobie z tym zadaniem obydwoje: zarówno twoje dziecko, jak i ty.

Od czego zacząć?

Przystępując do lektury tej książki, poczyniłeś już pierwszy krok do zaprowadzenia pozytywnej zmiany w życiu twojego dziecka. Każdy rozdział szczegółowo tłumaczy inną koncepcję czy technikę, które okażą się bezcenne w tym procesie zmiany zachowania. By jeszcze bardziej pomóc ci w stworzeniu domowego programu SAZ, w większości rozdziałów zawarłam sekcję zatytułowaną „Twój plan działania”.

Każdy plan działania zawiera wskazówki, dzięki którym podejmiesz kroki konieczne do tego, by stworzyć i wdrożyć szczegółowy plan zmiany zachowania wykorzystujący główne koncepcje omawiane w danym rozdziale. Następnie poinstruuję cię, w jaki sposób możesz stworzyć własną strategię, rozplanować swój arkusz danych i zgromadzić odpowiednie informacje, tak byś mógł od razu zacząć wykorzystywać nowo pozyskaną wiedzę. Zapoznając się z przykładowymi arkuszami danych zawartymi w poszczególnych rozdziałach, zyskasz pojęcie, jak dany proces wygląda w praktyce.

Zanim zaczniesz, przygotuj minutnik analogowy lub cyfrowy, duży notatnik oraz długopis lub ołówek, które posłużą ci do opracowywania strategii oraz sporządzania arkuszy, gdzie będziesz gromadzić dane. Arkusze danych możesz również tworzyć w komputerowym edytorze tekstów lub programie do arkuszy kalkulacyjnych – możesz je drukować lub prowadzić w formie cyfrowej. W „Załączniku” (s. 191) znajdziesz czyste arkusze danych, które możesz kserować. Najważniejsze jest to, żebyś wybrał najwygodniejszy dla siebie system. Gdy już zatroszczysz się o wszystkie wspomniane elementy, będziesz mógł przystąpić do działania.

Podsumowanie

Rozdział 2

Co mówi do ciebie twoje dziecko?

Wykorzystywanie SAZ do rozszyfrowywania ukrytych komunikatów

Gdy zachowanie mówi głośniej niż słowa

Komunikacja jest podstawową koniecznością: potrzebujemy jej do tego, by kontaktować się z innymi ludźmi w celu wymiany ­informacji. Bez komunikacji tracimy poczucie więzi i zdolność do wyrażania naszych potrzeb oraz odpowiadania na potrzeby innych. Na Ziemi żyje ponad 7 miliardów ludzi, którzy używają 6500 języków, a mimo to 93% całej ludzkiej komunikacji stanowi ta pozawerbalna. W starym powiedzeniu, że czyny mówią głośniej niż słowa, jest znacznie więcej prawdy, niż mogłoby się wydawać. Zdumiewająca wydaje się myśl, że większość z mnóstwa interakcji, w które wchodzimy każdego dnia, przebiega bez użycia choćby jednego słowa.

Nierzadko więcej informacji na temat potrzeb i motywacji innych ludzi dostarcza nam ich zachowanie niż wypowiadane przez nich słowa. Doskonale wiedzą to szczególnie rodzice dzieci z ograniczoną zdolnością posługiwania się mową. To, że dziecko nie mówi ani nie angażuje się w komunikację charakterystyczną dla jego neurotypowych rówieśników, wcale nie oznacza, iż nie ma ono nic do powiedzenia. Te dzieci mają takie same potrzeby i pragnienia jak każdy z nas – używają tylko innych środków do komunikowania swoich dążeń do ich zaspokojenia. Dla wielu dzieci z autyzmem istnieje tylko jeden kanał umożliwiający im pełną komunikację: zachowanie. To jeden z powodów, dla których SAZ jest tak bardzo pomocna w pracy z tymi dzieciakami – skupia się na odczytywaniu wskazówek zawartych w ich zachowaniach, dzięki czemu możliwe jest ustalenie, w jaki sposób najlepiej im pomóc.

Równie ważne jest to, że SAZ dostarcza nam narzędzi, dzięki którym możemy rozpoznać, że błędnie interpretujemy komunikat, jaki dziecko próbuje nam przekazać. Na przykład gdy dziecko płacze, możemy niewłaściwie odczytać cel tego płaczu. Zakładamy, że malec łka, ponieważ jest głodny, podczas gdy w rzeczywistości może być zmęczony albo odczuwać potrzebę skorzystania z toalety. Powiedzmy, że w reakcji na płacz dajemy mu ulubioną przekąskę. Jeśli płacz nie ustaje, możemy wydedukować, że dziecko próbuje zakomunikować nam inną potrzebę, o której dotąd nie pomyśleliśmy. Możemy więc próbować kolejno różnych opcji: „Chce ci się pić?”, „Chcesz się położyć?”, zanim na drodze eliminacji znajdziemy prawidłową odpowiedź. Jeżeli maluch przestanie płakać dopiero wtedy, gdy zabierzemy go do łazienki, możemy śmiało wysnuć wniosek, że dziecko po prostu potrzebowało się załatwić. Gdy już dojdziemy do tego, jaką potrzebę dziecko komunikowało nam płaczem, możemy nauczyć je określonych zachowań, takich jak słowo „nocnik” czy wskazywanie na drzwi łazienki, by mogło skuteczniej sygnalizować swoje potrzeby.

Jeśli twoje dziecko nie mówi, najlepszym sposobem komunikowania potrzeby może być ruch ręką, przynajmniej na ­początku. Jednak niezależnie od tego, czy twoje dziecko posługuje się mową, czy nie, najważniejsze informacje, jakie od niego otrzymujesz, to często te niewerbalne – i to spostrzeżenie jest podstawą skutecznego wykorzystywania SAZ jako strategii interwencyjnej. SAZ jest kluczem dekodującym, który pomoże ci rozszyfrować przekazy ukryte za zachowaniami twojego dziecka, dostarczając ci narzędzi do rozpracowania prawdziwych motywów tych zachowań. W sposób podobny do tego, w jaki, analizując zachowania swojej pociechy, rozszyfrujesz nadawane przez nią komunikaty, możesz zaprowadzać zmiany w otoczeniu, tworząc tym samym własne komunikaty, które poprowadzą dziecko ku bardziej adaptacyjnym, prospołecznym zachowaniom.

Praca detektywistyczna

Rolą detektywa jest prowadzenie prac dochodzeniowych niezbędnych do rozwiązania zagadki. Prace te polegają na gromadzeniu istotnych informacji, przeszukiwaniu starych rejestrów i baz danych oraz dokonywaniu obiektywnych obserwacji. Ty także jesteś detektywem, a twoim celem jest zebranie wystarczająco mocnych dowodów, opartych na informacjach i obserwacjach, by możliwe było rozwiązanie behawioralnej zagadki twojego dziecka.

Jeden ze sposobów prowadzenia śledztwa polega na świadomej obserwacji wszystkiego, co dzieje się w otoczeniu dziecka, kiedy angażuje się ono w różne zachowania. Na przykład jeśli wpada w histerię za każdym razem, gdy przychodzi pora kąpieli, prawdopodobnie próbuje ci zakomunikować, że nie chce się kąpać – być może z powodu zbyt jaskrawego światła w łazience albo nieodpowiedniej temperatury wody. W