Wybór i przegląd motywów przewodnich prozy Jerzego Pilcha ebook

1. WSTĘP

Dziesiątki razy przymierzałem się do pisania o Jerzym Pilchu i nigdy mi się to nie udawało. Nie umiałem odgadnąć zaklęcia, po wypowiedzeniu którego wszystko staje się jasne. Nie potrafiłem nazwać sekretu tego genialnego pisarstwa, nie potrafiłem rozgryźć zatrważającego układu jego frazy. Tak się borykałem z własnym uwielbieniem Pilcha, a raczej z niemożnością nazwania tego uwielbienia — ta parafraza jednego z felietonów[1] Jerzego Pilcha, w którym autor przedstawia swoje rozterki związane z Andriejem Płatonowem i jego twórczością, idealnie pasuje do rozpoczęcia pisania o laureacie Nagrody Nike z 2001 roku.

Na pewno książka ta nie wyjaśni wszystkich problemów związanych z prozą Jerzego Pilcha, nie przedstawi dokładnie tylu dróg interpretacyjnych, ile istnieć może i ile istnieje faktycznie. Jest natomiast próbą scharakteryzowania pisarstwa urodzonego w Wiśle autora i jego prozy ze szczególnym uwzględnieniem najważniejszych motywów literackich w niej występujących. Najważniejszych, choć zaznaczam — nie jedynych. Proza Pilcha to rodzinna miejscowość, alkohol, kobiety i futbol — w kółko przywoływanie identycznych wątków i historii, używanie tych samych zwrotów, przedstawianie nam — czytelnikom — ponownie postaci, z którymi mieliśmy do czynienia w innej powieści. Postrzeganie pisarstwa Pilcha przez pryzmat tylko tych czterech elementów, mimo wszystko, wydaje się niepełne. Są one faktycznie motywami głównymi, przebijają się na pierwszy plan, nadają twórczości tej charakterystycznego znaku i stanowią o jej kręgosłupie, osi, od której wszystko się zaczyna. Nie można jednak zapominać o innych elementach wynikających poniekąd z wyżej wyszczególnionych. O tym właśnie jest ta książka — o powrotach na rodzinne tereny, o alkoholu, kobietach, przez które Pilchowy bohater wpada w nałóg, o religii i inności wiary człowieka w kraju katolickim, o rodzinie, jej członkach, a także, finalnie, o degradacji postaci, do której prowadzą wszystkie wyliczone elementy. Bo w prozie tej nie ma szczęśliwego zakończenia rodem z Hollywood.

Swoją książkę dzielę na cztery główne części poświęcone kolejnym motywom literackim, które w prozie Jerzego Pilcha uważam za najważniejsze. Są to kolejno: motyw domu rodzinnego i powrotów do niego (z uwzględnieniem członków rodziny oraz elementów religii protestanckiej), alkohol, kobiety oraz degradacja bohatera, która z jednej strony jest celem samym w sobie, z drugiej, efektem wymienionych kwestii.

W miejscu tym chciałbym także zaznaczyć, że wskazaną problematykę omawiam uwzględniając głównie prozatorskie dzieła Pilcha, wyłączając z nich całe zbiory felietonów (z książek tego typu, dla potwierdzenia argumentów, posłuży mi jedynie kilka wybranych tekstów) oraz trzy tomy „Dziennika”. Rozważania poprzedzam także czysto teoretycznym, krótkim rozdziałem, w którym przedstawiam postać pisarza oraz wyjaśniam terminologię motywu literackiego.

Książka ta w większości jest tożsama z pracą dyplomową napisaną pod opieką profesora Stanisława Jaworskiego i obronioną w czerwcu 2011 roku w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Tarnowie.

[1] Jerzy Pilch, Podświadomość epoki, w:Tezy o głupocie, piciu i umieraniu, s. 177.

2. ODNOŚNIE TEMATU KSIĄŻKI

Poruszając tematykę prozy Jerzego Pilcha i motywów literackich, które w niej dominują, rzeczą zrozumiałą jest rozpoczęcie wywodu od prezentacji tematu, wyjaśnienia jego członów, rozbicia go na części pierwsze. Dokonuję tego w niniejszym krótkim rozdziale, którego rolę traktować należy jako właściwe wprowadzenie do dalszej części wypowiedzi.

2.1. KILKA SŁÓW O PISARZU

Kim był Jerzy Pilch wiedzą wszyscy, którzy chociaż w najmniejszym stopniu zainteresowani są polską literaturą po roku 1989[1]. Bez tego pisarza zjawisko, które nazwę po prostu krajową literaturą najnowszą, byłoby zapewne o wiele uboższe. Wkład Pilcha w naszą prozę jest bowiem nieoceniony, a raczej rzec by można: oceniony i doceniony przez krytyków i literaturoznawców, czego dowodem przyznawane pisarzowi najważniejsze nad Wisłą laury literackie: Nagroda Fundacji im. Kościelskich (1989; za książkę „Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”), Paszport „Polityki” w dziedzinie literatury (1998; za książkę „Bezpowrotnie utracona leworęczność”), Nagroda Nike (2001; za książkę „Pod Mocnym Aniołem”). Pisarz doczekał się również uznania ze strony krajan. Władze miasta Wisły przyznały mu złotą statuetkę „Źródła Wisły” (2006); otrzymał także Nagrodę im. ks. Leopolda Jana Szersznika za całokształt twórczości i promocję Śląska Cieszyńskiego (2004)[2].

„W takiej chwili należy sobie przypomnieć o wszystkich tych literatach, którym nagrody ewidentnie należały się, ale nigdy ich nie otrzymali. Na przykład moi mistrzowie — Bruno Schulz i Andriej Płatonow. W latach dwudziestych Bruno Schulz nominowany był do nagrody Wiadomości Literackich. Przegrał wtedy z poetą Wojciechem Bąkiem. Jestem tak zaskoczony, że prawie nie jestem zaskoczony”[3] — tak pisarz dziękował za najbardziej prestiżowe z wymienionych wyróżnień, czyli Nagrodę Nike. Dziękował w stylu znanym z jego tekstów — lekko ironicznie, z małą dozą skromności skrywającej brak zaskoczenia, nawiązując do idoli, których nazwiska — pośrednio i bezpośrednio — przywołuje także na kartach swoich książek.

Jerzy Pilch urodził się 10 sierpnia 1952 roku w Wiśle, na Śląsku Cieszyńskim. Był prozaikiem, publicystą, felietonistą, dramaturgiem i scenarzystą. Z rodzinnej miejscowości wyprowadził się razem z rodzicami, którzy w 1962 roku otrzymali w przydziale mieszkanie w Krakowie. Ukończył polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie później pracował jako asystent w Instytucie Filologii Polskiej ( 1975—85). Od 1978 roku był członkiem redakcji „Studenta” — czasopisma społeczno-kulturalnego wydawanego w lata 1967—1990[4], później współorganizował niezależne pismo literackie „NaGłos”. W latach osiemdziesiątych publikował (zarówno pod nazwiskiem własnym, jak i pseudonimami: Paweł Darchuczy, Makar Ganuszkin, Oskar Schlovka) recenzje i fragmenty prozy na łamach prasy ukazującej się w tzw. drugim obiegu, takiej jak „Arka”, „Bez dekretu”, „bruLion”, „Kultura Niezależna” i „Puls”. W latach 1989—99 był członkiem redakcji i felietonistą „Tygodnika Powszechnego”, następnie „Polityki” (1999—2006) i „Dziennika” (2006—2009). Na swoim koncie pisarz ma również krótki epizod z magazynem „Hustler”. W latach 2010—2011 na łamach tygodnika „Przekrój” publikowane były kolejne odcinki „Dziennika Jerzego Pilcha”. W lipcu 2012 roku autor powrócił do prasowej macierzy, czyli „Tygodnika Powszechnego”. Cierpiał na chorobę Parkinsona. Zmarł 29 maja 2020 roku w Kielcach.

Jako prozaik Jerzy Pilch zadebiutował już w 1969 roku, kiedy na łamach pisma „Na przełaj” ukazał się jego utwór „Pejzaż dwudziestowieczny”. Do czasu oficjalnego książkowego debiutu w 1988 roku („Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej”), jego teksty prozatorskie i poetyckie publikowane były m.in. w tygodniku „Życie Literackie”. Jest autorem kolejnych książek: „Spis cudzołożnic. Proza podróżna” (1993), „Inne rozkosze” (1995), „Monolog z lisiej jamy” (1996), „Tysiąc spokojnych miast” (1997), „Pod Mocnym Aniołem” (2000; literacka Nagroda Nike), „Miasto utrapienia” (2004), „Moje pierwsze samobójstwo i dziewięć innych opowiadań” (2006), „Marsz Polonia” (2008), „Wiele demonów” (2013), „Zuza albo czas oddalenia” (2015), „Portret młodej wenecjanki” (2017), „Żywego ducha” (2018) i „Żółte światło” (2019)[5]. W dorobku Pilcha znajdują się także trzy tomy dziennika: „Dziennik” (2012), „Dziennik drugi. 21 czerwca 2012 — 20 czerwca 2013” (2013), „Trzeci dziennik. 7 maja 2017 — 15 lipca 2018” (2019)[6].

Pisząc o Jerzym Pilchu i jego dokonaniach prozatorskich trudno nie wspomnieć o inspiracjach literackich, wzorcach, do których autor ten się odwoływał. Jak zaznacza Stanisław Stabro, „na pisarstwo Pilcha (…) miały wpływ dzieła Haška, Kundery, Hrabala i Jerofiejewa, a z polskich autorów — Schulza i Gombrowicza”[7]. Uzupełniając niejako tę wypowiedź dodam, że nie można zapominać także o postaciach Andrieja Płatonowa (którego sam Pilch wymienia w jednym z felietonów; patrz przypis 1.), Thomasa Manna i Marka Hłaski, będącego dla wielu znawców polskiej literatury najważniejszym przedstawicielem grona pisarzy, którzy z zagadnienia pijaństwa w swoich książkach uczynili temat kluczowy, którego nie unika przecież sam urodziny w Wiśle twórca.

Jerzy Pilch to również jedna z jaśniejszych postaci polskiego popeerelowskiego felietonu. Sztukę tę autor opanował do perfekcji. Jak stanowczo zaznacza Mieczysław Orski, „Pilch jako pisarz jest urodzonym felietonistą”[8]. Przez ostatnie trzydzieści lat, niemal bez przerwy, raz w tygodniu, byliśmy tego świadkami. Prozaik ten wiedział, jak napisać felieton, miał wyczucie chwili i śmieszności, które charakteryzują dobre felietony oraz posiadał dystans i ironię, a więc dwie cechy, które felietoniście potrzebne są do swoistego przetrawienia tematów tak poważnych, że aż momentami zakrawającymi o brak powagi i kpinę. Jego teksty publikowane na łamach tytułów prasowych, zostały zebrane i wydane w kolejnych tomach: „Rozpacz z powodu utraty furmanki” (1994), „Tezy o głupocie, picu i umieraniu” (1997), „Bezpowrotnie utracona leworęczność” (1998), „Upadek człowieka pod Dworcem Centralnym” (2002), „Pociąg do życia wiecznego” (2007), „Widok z mojego boksu” (2019) i „60 felietonów najjadowitszych” (2020)[9].

W 2010 roku do księgarń trafiła książka „Sobowtór. Zdjęcie Tołstoja” zawierająca dwa dłuższe opowiadania pochodzące z tomu „Moje pierwsze samobójstwo”. Jesienią 2016 roku ukazał się liczący prawie osiemset stron tom „Indyk beltsville”, którego zawartość stanowi pięćdziesiąt sześć wybranych opowiadań z dorobku Pilcha. W 2004 roku swoją premierą miał dramat zatytułowany „Narty Ojca Świętego” będący rozbudowaną i przystosowaną do scenicznej adaptacji wersją jednego z opowiadań zawartych w książce „Miasto utrapienia”. Na podstawie dra-matu powstała sztuka o tym samym tytule.

W ostatnich latach, przed śmiercią pisarza do sprzedaży trafiły również dwie części tzw. wywiadu-rzeki z literatem: „Zawsze nie ma nigdy. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak” (2016) oraz „Inne ochoty. Jerzy Pilch w rozmowach z Eweliną Pietrowiak. Część 2” (2017).

Jerzy Pilch jest również autorem dwóch scenariuszy filmowych („Żółty szalik” i „Miłość w przejściu podziemnym”). Ponadto, „Spis cudzołożnic” w rok po książkowej premierze doczekał się adaptacji filmowej, a na podstawie „Monologu z lisiej jamy” i „Nart Ojca Świętego” powstały spektakle Teatru Telewizji. Oba dramaty trafiły na afisz w kilku polskich teatrach. Na scenę przeniesione zostały również m.in. „Marsz Polonia”, „Inne rozkosze” oraz wątek zamachu na Władysława Gomułkę opisany w „Tysiącu spokojnych miast” („Zabijanie Gomułki” w Lubuskim Teatrze im. Leona Kruczkowskiego w Zielonej Górze). Pilch jest także autorem dwóch odcinków serialu fabularnego „Bar Atlantic” (1996) oraz bohaterem filmu dokumentalnego „Jerzy Pilch. Wyznania człowieka piszącego po polsku” (1999).

Pisarz zagrał dwie epizodyczne role aktorskie: mężczyzny w barze („Spis cudzołożnic”) oraz Jerzego („Wtorek”). Na podstawie książki „Pod Mocnym Aniołem” w 2014 roku powstał film w reżyserii Wojciecha Smarzowskiego.

Jerzy Pilch stał się także bohaterem książki „Pilch w sensie ścisłym”[10], multimedialnego spektaklu inspirowanego życiem pisarza[11] oraz piosenki trójmiejskiego zespołu rockowego Kiev Office (utwór pt. „Jerzy Pilch”[12]).

2.2. MOTYW LITERACKI — ROZWAŻANIA TEORETYCZNE

Kim właściwie był Jerzy Pilch? Pisarzem? Felietonistą? Dramaturgiem? Prozaikiem? Narratorem spraw codziennych? Które oblicze Pilcha dominuje w samym Pilchu? Sytuację wyjaśnił niejako sam zainteresowany, który w wywiadzie dla tygodnika „Polityka” powiedział, że „uważa się za prozaika pisującego, coraz zresztą rzadziej, felietony”[13]. Odpowiedź na jedno pytanie stawia automatycznie kolejną zagadkę. Jeśli Pilch jest prozaikiem, to jakie są jego teksty i czym się charakteryzują? Według Sławomira Żurawskiego, autora encyklopedycznego dzieła „Literatura polska”, Jerzy Pilch łączy w książkach „stylistyczne wyrafinowanie, intertekstualne gry, komizm z powagą egzystencjalnej tematyki; ukazuje ułomnych, tragikomicznych bohaterów, którzy zmagają się z ero-tycznym pożądaniem lub alkoholowym nałogiem; tworząc mitologię swojej >>małej ojczyzny<< — środowiska wiślańskich ewangelików, jednocześnie mówi o przemijaniu, rozpadzie dzieciństwa i młodości, odchodzeniu w przeszłość tego, co zdaje się wieczne i nienaruszalne, a wreszcie o odbudowaniu własnej osobowości i więzi ze światem dzięki miłości łączącej mężczyznę i kobietę”[14]. Są to więc motywy, które pokrywają się z głównymi elementami prozy Pilcha, o jakich wspomniałem już wcześniej. Czym są jednak — w teorii literatury — motywy literackie?[15]

Motywem (literackim) nazywamy elementarną, a więc dającą się analitycznie wyodrębnić jednostkę konstrukcyjną świata przedstawionego w danym utworze (literackim). Motywy podlegają w dziele określonym zasadom kombinacji, wchodząc ze sobą w różne związki (czasowe, celowe, funkcjonalne, przyczynowo-skutkowe[16]), a ich połączenia — współrzędne lub na zasadzie hierarchicznego podporządkowania — prowadzą do wytworzenia na kartach powieści jej elementów: postaci, wątku (wątków) i tematu.

Motywy literackie, ze względu na stosunek ośrodkowych elementów świata przedstawionego, dzielimy na spoiste i luźne. Pierwsze z wymienionych cechują się ścisłym związaniem z tematyką utworu lub pośrednio ją krystalizują. Motywy luźne nie są związane z głównym nurtem tematycznym utworu, wprowadzają dygresje i mało znaczące dla całości dzieła epizody.

Oprócz powyższego rozróżnienia motywy dzielimy również na dynamiczne i statyczne. Nazewnictwo owych pociąga za sobą ich wpływ na tekst. Motywy dynamiczne to te, które swym istnieniem rozwijają świat przedstawiony, sprawiają, że podlega on ciągłym przemianom i przekształceniom, rozwija się, ewoluuje. Zaliczyć do nich należy takie elementy tekstu literackiego, jak zdarzenia główne. Motywy statyczne biorą na siebie ciężar formowania świata przedstawionego i przestrzeni utworu (np. wszelkie elementy wprowadzone przez narratora do życia bohatera, elementy krajobrazu i świata, w jakim żyje postać, składniki i cechy charakterystyczne wyglądu osób).

Bez względu na to, czy w danym utworze literackim konkretne motywy występują pojedynczo lub w połączeniu, mają one charakter mniej lub bardziej konwencjonalny. Sam fakt wyodrębnienia i nazwania danego motywu literackiego sprawia, że musiał być on już uprzednio wykorzystany, że jest znany w jakiejś mierze z tekstów wcześniejszych, które należą do tradycji literackiej (światowej lub narodowej). Na ten przykład książki Jerzego Pilcha, dzięki wykorzystaniu odpowiednich motywów, wpisują się np. w tradycję literatury alkoholu, małych ojczyzn, a także dojrzewania i problemu inicjacji.

Dokonując próby definicji motywu literackiego nie można zapomnieć o fakcie jego dwuczłonowości. Cecha ta sprawia, że konkretny motyw posiada element wiążący go z umiejscowieniem w konkretnym świecie przedstawionym utworu (tzw. człon indywidualizujący) oraz element odpowiedzialny za ponowne przywoływanie danego motywu w całym zbiorze utworów literackich (tzw. człon schematyzujący). Motywy, w których funkcję dominującą pełni człon schematyzujący, nazywamy motywami obiegowymi[17]. Rozpoznać i wydzielić z grona innych motywów można je dzięki obecności w tekstach różnych autorów i epok literackich. Ich kultywowanie wiąże się z tradycją literacką, do której, poprzez użycie odpowiedniego motywu, nawiązują twórcy kolejnych, powstających ciągle dzieł sztuki.

[1] Rozdział opracowany na podstawie haseł „Jerzy Pilch” z: Literatura polska. Encyklopedia PWN. Epoki literackie, prądy i kierunki, dzieła i twórcy, pod red. Sławomira Żurawskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s 535—536; Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, tom 2 (P-Z), pod red. Artura Hutnikiewicza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 25—26; Polscy pisarze i badacz literatury przełomu XX i XXI wieku, na: https://nplp.pl/artykul/jerzy-pilch/, dostęp: 29.06.2020 r.

[2] Wyliczone nagrody nie prezentują pełnej listy wyróżnień przyznanych pisarzowi.

[3]Pilch: „Lepsze Nike w garści…”, na: http://wiadomosci.onet.pl/rozrywka/pilch-lepsza-nike-w-garsci,1,3364544,wiadomosc.html, dostęp: 01.05.2011 r.

[4] W zależności od okresu periodyk ukazywał się w odstępach dwutygodniowych lub miesięcznych. Pismo w czasach świetności skupiało w swoich szeregach redakcyjnych wybitne postaci tworzące tzw. Nową Falę poezji polskiej (m.in. Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski), publicystów (m.in. Leszek Balcerowicz) oraz rysowników-satyryków (m.in. Andrzej Mleczko, Andrzej Czeczot).

[5]Wyznania twórcy pokątnej literatury erotycznej, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009; Spis cudzołożnic. Proza podróżna, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Inne rozkosze, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Monolog z lisiej jamy, Towarzystwo Autorów i Wydawnictwo Prac Naukowych Universitas, Kraków 1996; Tysiąc spokojnych miast, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Pod Mocnym Aniołem, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Miasto utrapienia, Świat Książki, Warszawa 2004; Moje pierwsze samobójstwo i dziewięć innych opowiadań, Świat Książki, Warszawa 2006; Marsz Polonia, Świat Książki, Warszawa 2008; Wiele demonów, Wielka Litera, Warszawa 2013; Zuza albo czas oddalenia, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015; Portret młodej wenecjanki, Wydawnictwo Literackie 2017; Żywego ducha, Wydawnictwo Literackie 2018; Żółte światło, Wielka Litera 2019. Wszystkie cytaty wykorzystane w książce za powyższymi wydaniami.

[6]Dziennik, Wielka Litera 2012; Dziennik drugi. 21 czerwca 2012 — 20 czerwca 2013, Wydawnictwo Literackie 2013; Trzeci dziennik. 7 maja 2017 — 15 lipca 2018, Wydawnictwo Literackie 2019. Wszystkie cytaty wykorzystane w książce za powyższymi wydaniami.

[7] Stanisław Stabro, Literatura polska 1944—2000 w zarysie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s 153.

[8] Mieczysław Orski, Pierwotna siła felietonu Jerzego Pilcha, w: tegoż, Lustratorzy wyobraźni, rewidenci fikcji. O polskiej prozie lat dziewięćdziesiątych, OPEN Wydawnictwo Naukowe i Literackie, Warszawa 2002, s. 89.

[9]Rozpacz z powodu utraty furmanki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003; Tezy o głupocie, piciu i umieraniu, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2003; Bezpowrotnie utracona leworęczność, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Upadek człowieka pod Dworcem Centralnym, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002; Pociąg do życia wiecznego, Wydawnictwo Tower Press, Gdańsk 2000; Widok z mojego boksu, Znak 2019; 60 felietonów najjadowitszych, Wielka Litera 2020. Wszystkie cytaty wykorzystane w książce za powyższymi wydaniami.

[10] Katarzyna Kubisiowska, Pilch w sensie ścisłym, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016. Wszystkie cytaty wykorzystane w książce za powyższym wydaniem.

[11]Wieczorem. W poszukiwaniu Jerzego Pilcha, scenariusz: Anna Król, reżyseria: Krzysztof Czeczot; patrz: https://www.e-teatr.pl/wieczorem-w-poszukiwaniu-jerzego-pilcha-s16575.

[12] Kiev Office, Jerzy Pilch, na: tegoż, Zamenhofa, wyd. Nasiono Records, 2013.

[13]O drodze do duszy i innych historiach, wywiad z Jerzym Pilchem, „Polityka”, na: http://www.polityka.pl/paszportypolityki/rozmowy/3656,1,o-drodze-do-duszy-i-innych-historiach.read, dostęp: 28.04.2011 r.

[14]Literatura polska. Encyklopedia PWN. Epoki literackie, prądy i kierunki, dzieła i twórcy, pod red. Sławomira Żurawskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, hasło: Jerzy Pilch, s 536.

[15] Fragmenty rozdziału poświęcone rozważaniom teoretycznym nad definicją motywu literackiego oraz jego charakterystyką bazują wyłącznie na dwóch pozycjach: Słownik terminów literackich, pod red. Janusza Sławińskiego, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 2002, s. 325—326, hasło: motyw; oraz: Michał Głowiński i in., Zarys teorii literatury, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1986, s. 78—83.

[16] Związek czasowy tożsamy jest z następowaniem po sobie kolejnych motywów w czasie; związek celowy (inaczej zwany teleologicznym) polega na całościowym dążeniu ciągu motywów do określonego, ostatecznego celu, czego najlepszym przykładem może być ciąg wydarzeń powieści kryminalnej zmierzający do rozwiązania przedstawianej zagadki; związek funkcjonalny polega na wzajemnym oddziaływaniu na siebie dwóch lub więcej motywów (statycznego ze statycznym, statycznego z dynamicznym lub dynamicznego z dynamicznym), co w rezultacie prowadzi do utworzenia konkretnej całości, elementu danego dzieła (np. konkretnego bohatera lub epizodu większej całości); związek przyczynowo-skutkowy motywów literackich charakteryzuje się warunkowaniem przyczynowym danego motywu, na który to wpływ ma inny motyw przedstawiony na kartach tej samej książki.

[17] Inne nazewnictwo: motywy wędrowne.

3. SENTYMENTALNE POWROTY DO DOMU

Moja literatura jest radością sprawianą moim przodkom — niczym więcej. Wchodzę do kuchni w starym domu w Wiśle, siadam za olbrzymim stołem.[1]

Obraz zaprezentowany na jednej z kart książki „Marsz Polonia” jest bardzo charakterystyczny dla prozy Jerzego Pilcha. Wisła, tamtejszy dom z dużą kuchnią, przesiadujący w niej cały czas i popijający trunki własnej receptury domownicy, strzeżona przed innymi i skrywająca jakąś tajemnicę skrzypiąca szafa babki Joanny, wątki protestanckie, trzy zagraniczne wydania „Playboya”, rodzinne relacje — wszystkie te elementy powtarzają się, jeden po drugim, w kolejnych dziełach pisarza, czasami będąc tłem dla wydarzeń głównych („Tysiąc spokojnych miast”, „Inne rozkosze”, „Wiele demonów”[2]), innym razem pełniąc funkcję jedynie uzupełnienia fabuły („Miasto utrapienia”, „Marsz Polonia”, „Spis cudzołożnic”).

Literatura Pilcha to ciągłe powroty na rodzinne tereny; powroty mające jednak miejsce dopiero pod koniec i po tak zwanym etapie krakowskim w twórczości pisarza; powroty, które okazały się swego rodzaju azylem dla strapionej duszy, „nostalgiczną oazą niezmienności”[3], mityczną krainą dzieciństwa, stanowiącą fundament pod życie dorosłego człowieka.

Krajowa proza lat dziewięćdziesiątych po przełomie z 1989 roku sięgać zaczęła do historii, lecz nie tej zbiorowej, ogólnonarodowej, ale indywidualnej. „Upadł komunizm, Polska odzyskała niepodległość, a pisarze jakby tego — przynajmniej do chwili obecnej — prawie nie dostrzegli!”[4] — grzmiał w połowie lat dziewięćdziesiątych w jednej ze swoich książek Aleksander Fiut, mając niejako za złe fakt pomijania w utworach tematyki czasów peerelowskich, niechęć do historycznych wydarzeń i ucieczkę przed nimi w mit i nostalgię. Problemami, jakie trawić zaczęły grono rodzimych twórców, były: określenie swojego stosunku do świata, przedstawienie samego siebie oraz nawiązanie porozumienia z ewentualnym czytelnikiem, czyli odbiorcą książki. Najprościej mówiąc, były to problemy dające się ująć w ramach trzech podstawowych haseł: rzeczywistość, tożsamość i forma. Proza Jerzego Pilcha wpisuje się w tę formułę.

3.1. PRZEDSTAWIENIE RZECZYWISTOŚCI